Powiat wrzesiński
Powiat wrzesiński – powiat w Polsce (województwo wielkopolskie), reaktywowany w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Jego siedzibą jest miasto Września.
| powiat | |||||||
| |||||||
| |||||||
| Państwo | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||
| TERC |
3030 | ||||||
| Siedziba | |||||||
| Starosta |
Dionizy Jaśniewicz | ||||||
| Powierzchnia |
704,19 km² | ||||||
| Populacja (31.12.2019) • liczba ludności |
| ||||||
| • gęstość |
110,8 os./km² | ||||||
| Urbanizacja |
52,31% | ||||||
| Tablice rejestracyjne |
PWR | ||||||
Adres urzędu: ul. Chopina 1062-300 Września | |||||||
| Szczegółowy podział administracyjny | |||||||
| |||||||
Położenie na mapie województwa
| |||||||
| Strona internetowa | |||||||
Według danych z 31 grudnia 2021 roku[2] powiat zamieszkiwały 77 839 osoby. Natomiast według danych z 30 czerwca 2020 roku powiat zamieszkiwało 78 089 osób[3].
Podział administracyjny edytuj
W skład powiatu wchodzą:
Historia edytuj
Od średniowiecza do 1818 edytuj
1818–1919 edytuj
Powiat wrzesiński został utworzony w 1818 przez zaborcze władze pruskie, po czym istniał bez przerwy przez 157 lat, do 1975. W okresie tym obszar powiatu wrzesińskiego wielokrotnie i znacznie się zmieniał. W latach 1818–1918 powiat wrzesiński leżał przy zachodniej granicy Królestwa Polskiego, a w latach 1918–1919 przy zachodniej granicy Rzeczypospolitej Polskiej; we Wrześni działał okręgowy urząd celny. Od 1902 we Wrześni znajdował się także garnizon 3 batalionu 46 pułku piechoty pruskiej[4].
1919–1939 edytuj
Po odzyskaniu niepodległości powiat wrzesiński graniczył od północy z powiatami gnieźnieńskim i witkowskim (powołanym w miejsce powidzkiego), od wschodu z powiatem słupeckim (a po jego likwidacji w 1932 roku, z konińskim), od południa z powiatem jarocińskim i od zachodu z powiatem średzkim. Pierwszym polskim starostą wrzesińskim w II Rzeczypospolitej został Franciszek Czapski. Do 1932 starostą był Bronisław Chodakowski, a jego następcą został Leon Gallas, sprawujący urząd do 1934[5][6]. Organem powiatowego samorządu był wstępnie sejmik powiatowy, a od 1934 roku rada powiatowa.
W 1927 roku zlikwidowano powiat witkowski a z jego terytorium 46 km² powierzchni włączono do powiatu wrzesińskiego, przez co obszar powiatu wzrósł do 608 km². W 1934 roku do powiatu wrzesińskiego przyłączono rejon Zberek z powiatu średzkiego.
1 sierpnia 1934 roku na obszarze byłego zaboru pruskiego przeprowadzono reformę administracyjną polegającą na komasacji dotychczasowych gmin jednostkowych (jednowioskowych) i obszarów dworskich w większe gminy zbiorowe (wielowioskowe). Tak więc w powiecie wrzesińskim z dotychczasowych 79 gmin utworzono 5 gmin (ponadto istniały dwie gminy miejskie – Września i Miłosław)[7]:
- gminę Borzykowo – z dotychczasowych gmin Bieganowo, Borzykowo, Budziłowo, Cieśle Małe, Cieśle Wielkie, Gałęzewice, Gorazdowo, Grabowo Królewskie, Kołaczkowo, Krzywagóra, Łagiewki, Sokolniki, Sokolniki-Kolonja, Spławie, Szamarzewo, Wszembórz i Zieliniec oraz obszarów dworskich
- gminę Miłosław – z dotychczasowych gmin Białepiątkowo, Biechowo, Biechówko, Chlebowo, Czeszewo, Gorzyce, Książno, Lipie, Mikuszewo, Nowawieś Podgórna, Orzechowo, Pałczyn, Rudki, Skotniki, Szczodrzejewo i Zajezierze oraz obszarów dworskich
- gminę Strzałkowo – z dotychczasowych gmin Babin, Brudzewo, Chwałkowice, Gonice, Goniczki, Graboszewo, Janowo, Katarzynowo, Kokczyn, Kornaty, Łężec, Młodziejewice, Ostrowo Kościelne, Pospólno, Skarboszewo, Strzałkowo i Szemborowo oraz obszarów dworskich
- gminę Września-Południe – z dotychczasowych gmin Bardo, Bierzglin, Bierzglinek, Gozdowo, Kaczanowo, Nowawieś Królewska, Obłaczkowo, Otoczna, Podwęgierki, Sołeczno i Węgierki oraz obszarów dworskich
- gminę Września-Północ – z dotychczasowych gmin Barczyzna, Chociczka, Grzybowo, Chrzanowice, Gutowo Małe, Marzenin, Mystki, Noskowo, Pakszynek, Psary Małe, Psary Polskie, Psary Wielkie, Sędziwojewo, Słomowo, Sobiesiernie, Sokołowo, Stanisławowo i Strzyżewo Czerniejewskie oraz obszarów dworskich
W 1939 roku przeprowadzono wymianę terytoriów z powiatem gnieźnieńskim w rejonie Barczyzny, co spowodowało utratę niecałych 5 km² powierzchni przez powiat wrzesiński.
1939–1954 edytuj
W czasie okupacji hitlerowskiej (1939–1945) powiat wrzesiński wszedł w struktury administracyjne III Rzeszy. Zachowano wówczas przedwojenne granice oraz podział administracyjny powiatu, jednak obowiązywały zgermanizowane toponimy.
Po wkroczeniu wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku, w powiecie wrzesińskim zawiązała się tzw. Tymczasowa Rada Narodowa, która stanowiła terenowe przedłużenie Krajowej Rady Narodowej. W latach 1945–1950 struktura władz powiatowych była oparta na zmodyfikowanym ustawodawstwie przedwojennym[8] oraz na dekrecie KRN z 1944 roku[9].
Na skutek reformy administracyjnej PRL w 1950 roku, dotychczasowe Starostwo Powiatowe zostało zastąpione przez Powiatową Radę Narodową z Prezydium PPRN (z przewodniczącym na czele) jako organem wykonawczym. Do 1954 roku rady narodowe nie były owocem wyborów; ich skład stanowiły osoby delegowane przez partie polityczne i organizacje społeczne.
Tuż po wojnie (podobnie jak przed wojną) powiat wrzesiński w województwie poznańskim składał się z 2 miast 5 gmin na obszarze 608 km². 1 lipca 1948 roku do powiatu wrzesińskiego przyłączono miasto Pyzdry oraz gminy Ciążeń i Dłusk[10]. Tak więc według stanu z 1 lipca 1952 roku powiat wrzesiński składał się z 3 miast, 7 gmin i 99 gromad[11] (liczba gromad w nawiasach)[12]:
- miasta Miłosław, Pyzdry i Września
- gminy Borzykowo (14), Ciążeń (12), Dłusk (16), Miłosław (14), Strzałkowo (15), Września-Południe (14) i Września-Północ (14)
1954–1972 edytuj
29 września 1954 zlikwidowano gminy a na ich miejsce wprowadzono gromady jako podstawowe jednostki podziału administracyjnego kraju[13]. Obszar powiatu wrzesińskiego podzielono na 3 miasta i 23 gromady[14]:
- miasta Miłosław, Pyzdry i Września
- gromady Brudzewo, Chwalibogowo, Ciążeń, Ciemierów Kolonia, Gozdowo, Graboszewo, Grzybowo, Kąty, Kaczanowo, Kołaczkowo, Marzenin, Mikuszewo, Miłosław, Orzechowo, Ostrowo Kościelne, Psary Polskie, Rataje, Skotniki, Sokolniki, Strzałkowo, Węgierki, Wrąbczynkowskie Holendry i Wszembórz
1 stycznia 1956 roku w województwie poznańskim reaktywowano powiat słupecki, co sprawiło, że 6 gromad z powiatu wrzesińskiego weszło w jego skład; równocześnie do powiatu wrzesińskiego przyłączono 3 gromady, które wyłączono z powiatu średzkiego[15]:
- gromady do powiatu słupeckiego: Brudzewo[16], Ciążeń, Graboszewo[17], Kąty[18], Ostrowo Kościelne[16] i Strzałkowo
- gromady z powiatu średzkiego: Nekla, Podstolice i Targowagórka
1 stycznia 1960 roku w powiecie wrzesińskim zniesiono 8 gromad a utworzono 3 nowe[14]:
- ze zniesionych gromad Gozdowo i Kaczanowo utworzono nową gromadę Września Południe (siedziba we Wrześni)
- ze zniesionych gromad Marzenin i Psary Polskie utworzono nową gromadę Września Północ (siedziba we Wrześni)
- ze zniesionych gromad Kołaczkowo i Wszembórz utworzono nową gromadę Borzykowo
- zniesioną gromadę Podstolice włączono do gromady Nekla
- zniesioną gromadę Skotniki włączono do gromady Miłosław
W 1961 roku zniesiono gromadę Targowa Górka[19] a jej obszar włączono do gromady Nekla. 1 stycznia 1962 roku zniesiono gromady Rataje i Wrąbczynkowskie Holendry a z ich obszarów utworzono nową gromadę Pyzdry; równocześnie zniesioną gromadę Chwalibogowo włączono do gromady Września Południe[14].
1 stycznia 1972 roku zniesiono kolejne 6 gromad[14]:
- zniesioną gromadę Ciemierów Kolonia włączono do gromady Pyzdry
- zniesione gromady Grzybowo i Węgierki włączono do gromady Września Południe
- zniesione gromady Mikuszewo i Orzechowo włączono do gromady Miłosław
- zniesioną gromadę Sokolniki włączono do gromady Borzykowo
1973–1975 edytuj
Tak więc z końcem 1972 roku powiat wrzesiński składał się z 3 miast i już tylko 6 gromad: Borzykowo, Miłosław, Nekla, Pyzdry, Września Południe i Września Północ, a więc podział administracyjny powiat powoli upodabniał się do zbliżającej się reformy 1 stycznia 1973 roku, kiedy to zniesiono gromady i osiedla a w ich miejsce reaktywowano gminy. Powiat wrzesiński podzielono na 3 miasta i 5 gmin[20] :
1975–1998 edytuj
Po reformie administracyjnej obowiązującej od 1 czerwca 1975 roku główną część terytorium zniesionego powiatu wrzesińskiego włączono do nowego (mniejszego) województwa poznańskiego; jedynie miasto i gmina Pyzdry znalazły się w nowym województwie konińskim[23].
1 sierpnia 1977 roku z gminy Września wyłączono części obszaru sołectw Przyborki, Psary Polskie, Bierzglinek i Obłaczkowo i włączone je do Wrześni, natomiast z Wrześni wyłączono obszar o powierzchni 74,37 ha, który włączono do gminy Września[24]. 1 stycznia 1988 roku z gminy Września wyłączono wieś Pakszynek i włączono ją do gminy Czerniejewo[25]. 1 lutego 1991 roku miasto i gminę wiejską Września połączono we wspólną gminę miejsko-wiejską Września[26]. 1 stycznia 1992 roku identycznej fuzji uległy jednoimienne miasta oraz gminy wiejskie Miłosław i Pyzdry[27]. 1 lipca 1994 roku do gminy Miłosław przyłączono część wsi Winna Góra z gminy Środa Wielkopolska[28].
od 1999 edytuj
Wraz z reformą administracyjną z 1999 roku przywrócono w nowym województwie wielkopolskim powiat wrzesiński o identycznych granicach co z początku 1975 roku[29].
1 stycznia 2000 roku prawa miejskie (utracone w 1793 roku) odzyskała Nekla, co sprawiło, że gminę wiejską Nekla przekształcono w gminę miejsko-wiejską[30].
Demografia edytuj
Liczba ludności (dane z 30 czerwca 2005):
| Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| osób | % | osób | % | osób | % | |
| Ogółem | 73 658 | 100 | 37 633 | 51,09 | 36 025 | 48,91 |
| Miasto | 38 554 | 52,34 | 19 973 | 27,12 | 18 581 | 25,23 |
| Wieś | 35 104 | 47,66 | 17 660 | 23,98 | 17 444 | 23,68 |
- Piramida wieku mieszkańców powiatu wrzesińskiego w 2014 roku[31].
Gospodarka edytuj
W końcu września 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w powiecie wrzesińskim obejmowała ok. 1,1 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 3,1% do aktywnych zawodowo[32].
Współpraca międzynarodowa edytuj
Powiaty partnerskie:
Powiat Wolfenbüttel, Niemcy (umowa o współpracy z 2001)[33]
Rejon smolewicki Białoruś (umowa o współpracy z 2003)[34]
Zabytki edytuj
Na terenie powiatu wrzesińskiego znajduje się 99 obiektów zabytkowych:[35]
Muzea edytuj
Na terenie powiatu wrzesińskiego znajdują się 2 muzea regionalne, 1 oddział muzeum archeologicznego i 2 izby pamięci:
Sąsiednie powiaty edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20].
- ↑ l, Ludność. Stan, ruch naturalny i wędrówkowy ludności w roku według podziału administracyjnego (stan w dniu 31.12.2021), 31 grudnia 2021.
- ↑ GUS, TABL. II. LUDNOŚĆ, RUCH NATURALNY ORAZ MIGRACJE LUDNOŚCI WEDŁUG POWIATÓW W PIERWSZYM PÓŁROCZU 2020 R., 30 czerwca 2020.
- ↑ Informacje z okresu 1818-1950 pobrane z rysu historycznego (opracowanego przez Mariana Torzewskiego) w Serwisie internetowym powiatu wrzesińskiego
- ↑ Ruch służbowy. „Lwowski Dziennik Wojewódzki”. Nr 8, s. 126, 14 maja 1932.
- ↑ Marian Torzewski: Historia powiatu 1818-2011. wrzesnia.powiat.pl, 2013-07-25. [dostęp 2017-03-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-19)].
- ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 68, poz. 622
- ↑ w zakresie organów wykonawczych
- ↑ w zakresie rad samorządowych
- ↑ Dz.U. z 1948 r. nr 37, poz. 261, modyfikacja w Dz.U. z 1949 r. nr 32, poz. 242
- ↑ mowa o gromadach sprzed reformy w 1954 roku, a więc na wzór obecnych sołectw, nie gmin
- ↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., Polska Rzeczpospolita Ludowa, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa
- ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191
- ↑ a b c d Wstęp zbiorowy do inwentarzy zespołów: Prezydia Gromadzkich Rad Narodowych powiatu wrzesińskiego. [dostęp 2008-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-02)].
- ↑ Dz.U. z 1955 r. nr 44, poz. 284
- ↑ a b zlikwidowana w powiecie słupeckim w 1971 roku przez włączenie do gromady Strzałkowo
- ↑ zlikwidowana w powiecie słupeckim w 1960 roku przez włączenie do gromady Strzałkowo
- ↑ zlikwidowana w powiecie słupeckim w 1961 roku przez włączenie do gromady Słupca
- ↑ zmiana pisowni z Targowagórka Targowa Górka nastąpiła 22 listopada 1958 roku – M.P. z 1958 r. nr 89, poz. 496
- ↑ Polska – Zarys encyklopedyczny. PWN, 1974
- ↑ z gromady Borzykowo
- ↑ z gromad Września Południe i Września Północ
- ↑ Dz.U. z 1975 r. nr 17, poz. 92
- ↑ Dz.U. z 1977 r. nr 24, poz. 103
- ↑ M.P. z 1987 r. nr 33, poz. 291
- ↑ Dz.U. z 1991 r. nr 3, poz. 12
- ↑ Dz.U. z 1991 r. nr 87, poz. 397
- ↑ Dz.U. z 1994 r. nr 72, poz. 314
- ↑ Dz.U. z 1998 r. nr 103, poz. 652
- ↑ Dz.U. z 1999 r. nr 110, poz. 1268
- ↑ Powiat wrzesiński w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-21], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ GUS, Bezrobotni zarejestrowani i stopa bezrobocia. Stan w końcu września 2019 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2019-12-12] (pol.).
- ↑ Powiat wrzesiński. Współpraca międzynarodowa: Wolfenbüttel (Niemcy)
- ↑ Powiat wrzesiński. Współpraca międzynarodowa: Smolewicze (Białoruś)
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 252-257 [dostęp 2012-06-22].