Racjonalizm

Racjonalizm (łac. ratio „rozum”; rationalis „rozumny, rozsądny”) – ogólna nazwa różnych stanowisk, podkreślających znaczenie rozumu lub ewentualnie racjonalności. Najbardziej ogólne i istotne są racjonalizm filozoficzny i światopoglądowy.

Filozofia

• racjonalizm filozoficzny (racjonalizm metodologiczny, aprioryzm) – nurt i stanowisko epistemologiczne, którego charakterystycznymi cechami jest podkreślanie rozumowań apriorycznych. Jego przeciwieństwem jest empiryzm.
  • racjonalizm kontynentalny, racjonalizm nowożytny – najbardziej znana postać racjonalizmu metodologicznego, rozwinięta w XVII i XVIII w.
• racjonalizm genetyczny – stanowisko filozoficzne, zgodnie z którym umysł zawiera pewne treści (wiedzę, idee, uposażenie mentalne) wcześniejsze lub niezależne od doświadczenia. Często wiąże się z racjonalizmem filozoficznym.
• krytyczny racjonalizm – stanowisko w filozofii nauki opracowane przez Karla Poppera.
• antyirracjonalizm – stanowisko metodologiczne, według którego wartościowe jest jedynie poznanie racjonalne (tj. intersubiektywnie komunikowalne i kontrolowalne); przeciwieństwo irracjonalizmu.

Światopogląd

• racjonalizm światopoglądowy – światopogląd i postawa, charakteryzująca się przekonaniem o pozytywnej roli rozumu i nauki, przeciwstawianego negatywnie ocenianym uczuciom, wierze religijnej, fanatyzmowi, dogmatom, uprzedzeniom, arbitralnej władzy. Jego przeciwieństwem jest irracjonalizm (w różnych postaciach, np: sentymentalizm, wiara religijna, zabobon).

Inne

• racjonalizm w architekturze – kierunek w architekturze modernizmu, uważany za styl międzynarodowy, a także całości architektury włoskiego modernizmu.
• racjonalizm w językoznawstwie – postawa językowa, charakteryzująca się naukowym i rozsądnym podejściem do języka.