Synagoga w Kole
Synagoga w Kole – niezachowana do naszych czasów, z tradycją sięgającą XV wieku. Znajdowała się przy Nowym Rynku, który był zamieszkiwany głównie przez ludność wyznania mojżeszowego. Obywatele narodowości żydowskiej wpisali się na wiele set lat w historię miasta Koła.
 Kolska synagoga | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Budulec |
murowana |
| Data budowy |
ok. 1860 |
| Data zburzenia | |
| Tradycja |
ortodoksyjna |
Historia edytuj
Najstarsza wzmianka o Żydach w Kole pochodzi z 1429 r. W XV wieku powstał także kahał. Rozwojowi skupiska sprzyjały przywileje królewskie. Jeden z nich, z 1564 r., zrównywał Żydów w prawach z innymi mieszkańcami miasta. W XVIII wieku skupisko żydowskie zaczęło się rozrastać. W 1765 r. liczyło 256 osób, w 1793 – 561. Żydzi stanowili wówczas 56% ogółu mieszkańców Koła. W kolejnym wieku ich liczba systematycznie rosła, osiągając w 1897 r. wielkość czterech tysięcy osób.
Początek XX wieku przyniósł intensywny rozwój skupiska, które w 1909 r. liczyło 5242 osoby. W okresie międzywojennym liczba ludności żydowskiej stopniowo malała. W 1921 r. zbiorowość liczyła 5159 osób, w 1931 r. ok. 5000, w 1939 – 4560.
Żydzi odgrywali istotną rolę w życiu gospodarczym miasta i okolic. W 1897 r. 52% handlu znajdowało się w ich rękach. W spisie przedsiębiorstw handlowych miasta Koła z 21 listopada 1919 r. naliczono 97 przedsiębiorstw, w tym 93 należały do Żydów. W 1938 r. prawie 40% warsztatów rzemieślniczych znajdowało się w posiadaniu żydowskich właścicieli.
W 1939 r. po wkroczeniu wojsk niemieckich Żydów zebrano na Starym Rynku, skąd mężczyzn zagoniono do naprawy wysadzonego mostu na rzece Warcie. Podpalono synagogę oskarżając o wywołanie pożaru Żydów. Nałożono na gminę żydowską kontrybucję. Aresztowano inteligencję, wielu zamordowano na ulicach. Do końca 1939 r. rozstrzelano około 300 osób. Zakazano grzebania zmarłych Żydów w mieście. Pochówki przeniesiono do wsi Ruszków Drugi. Powstała dzielnica o charakterze otwartego getta. Na przełomie listopada i grudnia 1939 r. 1300 Żydów przetrzymywano w niezniszczonej mniejszej synagodze oraz w budynku przy ul. Nowowiejskiej (obecnie ul. Wojciechowskiego). Żydów, którzy nie zostali z Koła wysiedleni, zgładzono w grudniu 1941 r. w obozie Kulmhof w Chełmnie nad Nerem.
Synagogi edytuj
Ostatnie kolskie synagogi zostały wybudowane prawdopodobnie około 1860 r. na Nowym Rynku – na miejscu drewnianej bożnicy sięgającej swoją historią XVI wieku.
20 września 1939 r. niemieckie władze okupacyjne podpaliły większą synagogę. Mniejsza synagoga została zamieniona na punkt przesiedleń i przetrwała do wyzwolenia miasta w 1945 r., później została rozebrana. Znajdowała się na rogu Nowego Rynku i ul. Kuśnierskiej.
Dopiero w 1989 r. upamiętniono godnie żydowską przeszłość miasta Koła. W owym roku, na Nowym Rynku (dawniej Theaterplatz oraz Plac Bohaterów Stalingradu) usytuowany został pomnik – w pobliżu miejsca usytuowania dawnych synagog. Jego pomysłodawcą był, mieszkający w Szwecji, Żyd Eliasz Zajde.
Treść napisu na pomniku w językach polskim i hebrajskim, brzmi: „Synagogę dużą hitlerowcy zburzyli w roku 1939, mniejszą zamienili na punkt wysiedleń. W latach 1939-1943 hitlerowcy wysiedlili ok. 7500 Żydów z miasta Koła i okolicy do obozów męki i zagłady. Cześć ich wiecznej pamięci.” Nad tekstem umieszczono gwiazdę Dawida oraz zarys budynków dawnych synagog.
Bibliografia edytuj
- Michał Rawita-Witanowski, Wielkopolskie miasto Koło, Piotrków 1912
- Józef Burszta, 600 lat miasta Koła, Poznań 1963
- Józef Stanisław Mujta: 635 lat miasta Koła. Koło: Muzeum Technik Ceramicznych : Kolskie Towarzystwo Kulturalne, 1997. ISBN 83-86139-34-X.
- Kazimierz Kasperkiewicz: Miejsca i obiekty walki i pamięci z lat wojny i okupacji 1939-1945 w Kole i powiecie kolskim. Koło: Towarzystwo Przyjaciół Miasta Koła, 2004. ISBN 83-909030-9-1.