Wikipedia

Tadeusz Urbański (chemik)

polski chemik

Tadeusz Urbański (ur. 13 października?/26 października 1901 w Jekaterynodarze, zm. 29 maja 1984 w Warszawie) – polski chemik, profesor Politechniki Warszawskiej.

Tadeusz Urbański
Ilustracja
Tadeusz Urbański w latach 60
Państwo działania

Polska

Data i miejsce urodzenia

13 października?/26 października 1901
Jekaterynodar

Data i miejsce śmierci

29 maja 1984
Warszawa

Doktor nauk chemicznych
Odznaczenia
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi
Multimedia w Wikimedia Commons

Życiorys edytuj

Jego ojcem był Rajmund Marian Urbański, sędzia Sądu Okręgowego w Jekaterynodarze, a matką Jadwiga z Pogorzelskich. Miał troje starszego rodzeństwa (Jerzego, zm. w wieku 10 lat, Jadwigę, zm. w wypadku w wieku 20 lat, i Włodzimierza, zm. w 1981 r.). W 1910 r. Rajmund Urbański uzyskał stanowisko w Sądzie Apelacyjnym w Nowoczerkasku i przeprowadził się tam z rodziną[1]. W tamtejszym gimnazjum Tadeusz uczył się w latach 1911–1919. W 1915 r. zmarł jego ojciec, a Tadeusz pomagał utrzymywać rodzinę, udzielając korepetycji z matematyki i łaciny. Od 1917 r. walki podczas rewolucji bolszewickiej prowadziły do licznych przerw w działalności szkół. W tej sytuacji Urbański, w ostatnim roku nauki przerobił materiał 2 klas i o rok wcześniej zdał maturę – eksternistycznie, w gimnazjum w Jekaterynodarze. Jego brat Włodzimierz, fizyk i matematyk, namówił go do studiów chemicznych. W latach 1919–1921 uczył się na Wydziale Chemicznym Politechniki w Nowoczerkasku. W tym czasie zapoznał się z krótkim opisem reakcji wybuchowych w gazach, autorstwa francuskiego chemika Le Chateliera. Zainteresowało go przejście procesu spalania wodoru lub metanu ze stosunkowo powolnej deflagracji do ok. 1000× szybszej detonacji. Podjął wówczas decyzję o zajęciu się badaniami chemii materiałów wybuchowych. W 1921 r. rodzina Urbańskich przeniosła się do Polski. Tadeusz Urbański został przyjęty na 4 semestr studiów na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej; utrzymywał się z dorywczych korepetycji. Po zdaniu trudnego i kluczowego egzaminu o prof. Jana Bieleckiego dostał promocję na semestr 5. W 1922 r., dzięki rekomendacji prof. Bieleckiego, rozpoczął pracę w Wojskowym Laboratorium Analitycznym, kierowanym przez prof. Józefa Boguskiego, która jednak trwała krótko – Urbański był krótkowidzem, co nie podobało się prof. Boguskiemu. Pod swoją opiekę przyjął go wówczas prof. Wojciech Świętosławski, powierzając mu badania termochemiczne reakcji diazowania kwa­sów amino-neftolosulfonowych. Urbański chętnie podjął tę tematykę, rozumiejąc, że termochemia jest kluczowym obszarem badań materiałów wybuchowych. Jeszcze przed uzyskaniem dyplomu (1924) rozpoczął pracę jako chemik i kierownik laboratorium w Górnośląskich Fabrykach Materiałów Wybuchowych w Łaziskach Gór­nych[2][3]. Wkrótce opublikował kilka artykułów naukowych dotyczących detonacji, co spowodowało konflikt z dyrektorem, a w końcu rezygnację z pracy w 1926 r. W tym samym roku ożenił się z jadwigą Maciejowską i – dzięki rekomendacji prof. Boguskiego – wyjechał z żoną na 2-letnią praktykę do renomowanej wówczas Service des Poudres we Francji. Zaznajomił się wówczas z technologiami produkcji nitrocelulozy i prochu bezdymnego[4].

Po powrocie do Polski zaczął pracę w Instytucie Technicznym Uzbrojenia, obejmując stanowisko kierownika pracowni w Fabryce Prochu w Pionkach. W 1933 r. wypromował pierwszego doktora, Juliusza Hackela, późniejszego profesora i prorektora Politechniki Warszawskiej[5].

Jego współpracownikami byli Zbigniew Kapuściński i Tadeusz Tucholski[6] (późniejsze ofiary zbrodni katyńskiej; ponadto pierwszy z nich w latach 30. uczył go pilotażu lotniczego w Aeroklubie Warszawskim[7]).

Po wybuchu II wojny światowej wraz ze swoim laboratorium ewakuował się na wschód, a po inwazji sowieckiej 17 września 1939 został aresztowany wraz z wszystkimi pracownikami Instytutu Technicznego Uzbrojenia. Jako osoba cywilna został wkrótce zwolniony i przedostał się do Lwowa, gdzie zorganizował pomoc dla studentów i pracowników Wydziału Chemicznego PW. Dowiedziawszy się od żony, że w Warszawie jest poszukiwany przez Niemców, podjął decyzję o ucieczce na Zachód. Początkowo skończyło się to niepowodzeniem i został aresztowany przez Sowietów w Stanisławowie pod zarzutem szpiegostwa[8]. Dzięki wstawiennictwu prof. Alicji Dorabialskiej, ówczesnej dziekan Wydziału Chemicznego Politechniki Lwowskiej został zwolniony i wrócił do Lwowa. Niezwłocznie podjął kolejną próbę ucieczki: stosunkowo łatwo przedostał się do Lublina, a następnie przez Słowację na Węgry, a następnie przez Jugosławię i Włochy do Francji. Tam pracował dla Centre national de la recherche scientifique nad podmuchem wywołanym przez bomby lotnicze. W maju 1940 r. wyjechał na 2 tygodnie do Anglii. Pomimo trudnej sytuacji militarnej powrócił do Francji. Z powodu sukcesów Niemiec, od razu rozpoczął ucieczkę, jadąc kilkaset kilometrów na rowerze. Dojechał do St. Jean-de-Luz i tuż przed odpłynięciem dostał się na pokład Baron Nairn, ostatniego statku do Anglii[9]. Tam został przyjęty do Research Department, Ministry of Supply[10]. Prowadził badania nad nowymi materiałami palnymi, mogącymi mieć zastosowanie jako paliwa rakietowe[11]. Ośrodek badawczy znajdował się początkowo w Londynie, ale wkrótce został przeniesiony na północ, do Shrewsbury, gdzie nie był zagrożony nalotami[10]. Później przeniesiono go na Uniwersytet Walijski, do laboratorium w Swansea[12]. W 1944 r. awansował na stanowisko Principal Experimen­tal Officer[10].

Pod koniec wojny podjął badania w nowym obszarze chemii leków, badając związki o budowie zbliżonej do witaminy B6[13]. Otrzymał w tym czasie propozycję przyjęcia obywatelstwa brytyjskiego i awansu na kierownika w Research Department, Ministry of Supply. Miał też ofertę objęcia stanowiska profesora w na uniwersytecie w São Paulo w Brazylii. Podjął jednak decyzję o powrocie do Polski, do której dotarł w połowie 1946 r.[14]

Został przyjęty na stanowisko profesora nadzwyczajnego Wydziału Chemicznego Politechniki Warszawskiej. W 1948 r. awansował na profesora zwyczajnego. W latach 1946–1950 był też dziekanem tego wydziału. Równolegle kierował Działem Organicznym warszawskiego Instytutu Chemii Przemysłowej. Udało mu się doprowadzić do odbudowy budynków Chemii I Technologii Chemicznej[15]. Naukowo zajmował się wówczas technologią produkcji garbników syntetycznych, środkami ochrony roślin i chemią leków. Interesowały go zwłaszacza kwasy hydroksamowe i synteza aktywnych biologicznie związków heterocyklicznych z nitroalkanów[16]. Jego wychowankami byli m.in. późniejsi naukowcy: doc. Hanna Piotrowska, prof. Michał Witanowski, prof. Mieczysław Mąkosza i prof. Bogumił Hetnarski[17].

W 1952 r. rozpoczął organizację nauczania w obszarze materiałów wybuchowych na powoiłanej w tym roku Wojskowej Akademii Technicznej. Z uczelnią tą był związany do 1970 r. [18]

W 1951 został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi[19], w 1954 Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski[20], a w 1971 Krzyżem Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski[21]. W 1962 roku został nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie chemii[22]. W 1952 r. został członkiem korespondentem, a w 1956 r. członkiem rzeczywistym PAN[23].

W latach 1964–1967 był dyrektorem Instytutu Chemii Organicznej PAN.

W 1981 roku został uhonorowany tytułem doktora honoris causa Politechniki Warszawskiej[24], a w 1985 roku – Medalem Jędrzeja Śniadeckiego.

Był autorem trzytomowej monografii dotyczącej materiałów wybuchowych Chemia i technologia materiałów wybuchowych, Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1954. Została ona przetłumaczona na j. angielski i wydane przez Macmillan w roku 1964[25] i Pergamon Press (obecnie Elsevier) w 1984–1985 jako czterotomowa publikacja Chemistry and technology of explosives (ISBN 0-08-010238-7)[26]. Był też autorem lub współautorem ok. 500 publikacji naukowych[27].

Jego przodkiem był Wojciech Urbański[3].

Pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 207-5-20)[28].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 8.
  2. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 3–7.
  3. ↑ a b Urbański 1984 ↓, s. 9.
  4. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 11–12.
  5. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 12.
  6. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 17.
  7. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 15.
  8. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 16–17.
  9. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 19–20.
  10. ↑ a b c Urbański 1984 ↓, s. 20.
  11. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 21–22.
  12. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 21.
  13. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 22.
  14. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 23.
  15. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 23–24.
  16. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 25–27.
  17. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 27.
  18. ↑ Urbański 1984 ↓, s. 28–29.
  19. ↑ M.P. z 1951 r. nr 74, poz. 1008.
  20. ↑ 19 lipca 1954 „za zasługi w dziedzinie nauki” M.P. z 1954 r. nr 108, poz. 1463
  21. ↑ Wysokie odznaczenia dla członków i pracowników PAN [w:] Dziennik Bałtycki, nr 300, 17 grudnia 1971, s. 1.
  22. ↑ Tadeuz Urbanski. Nomination for Nobel Prize in Chemistry. Nobelprize.org. [dostęp 2015-04-20]. (ang.).
  23. ↑ Urbański, Tadeusz, [w:] Członkowie Polskiej Akademii Nauk [online], PAN [dostęp 2021-10-19].
  24. ↑ Doktorzy honoris causa PW. pw.edu.pl. [dostęp 2011-12-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (25 stycznia 2012)].
  25. ↑ Tadeusz Urbański: Chemistry and technology of explosives. Katalogi Biblioteki Narodowej. [dostęp 2012-01-30].
  26. ↑ T. Urbański: Chemistry and technology of explosives. Biblioteka Narodowa. Centralny Katalog Książek Zagranicznych (1975-1986). [dostęp 2012-01-30].
  27. ↑ Biografia prof. Tadeusza Urbańskiego, [w:] Bibliografia publikacji profesora Tadeusza Urbańskiego [online], Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej [dostęp 2023-09-30].
  28. ↑ Cmentarz Stare Powązki: STANISŁAW POGORZELSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2020-02-10].

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tadeusz_Urbański_(chemik)&oldid=71897996”