Ulica Grodzka w Krakowie

ulica w Krakowie

Ulica Grodzka – jedna z najstarszych ulic Krakowa, była fragmentem szlaku handlowego wiodącego z południa na północ. Przed lokacją Krakowa był to trakt z Węgier i Czech w stronę Mazowsza i Wielkopolski[1]. Stanowi część Drogi Królewskiej, którą przejeżdżali królowie polscy udający się na Wawel. Jej nazwa występuje już w dokumentach miejskich z drugiej połowy XIII wieku.

ulica Grodzka
Stare Miasto
Ilustracja
Widok odcinka między Rynkiem Głównym a skrzyżowaniem z ulicą Dominikańską w kierunku południowym.
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

Kraków

Długość

650 m

Plan
Plan przebiegu ulicy
Przebieg
Rynek Główny
pl. Wszystkich Świętych, pl. Dominikański
ul. Poselska
ul. Senacka
pl. św. Marii Magdaleny
pl. im. ojca Adama Studzińskiego
ul. św. Idziego
ul. św. Gertrudy, ul. Stradomska, ul. Bernardyńska
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie
Mapa konturowa Starego Miasta w Krakowie, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „ulica Grodzka”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „ulica Grodzka”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „ulica Grodzka”
Położenie na mapie Krakowa
Mapa konturowa Krakowa, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „ulica Grodzka”
Ziemia50°03′26,5″N 19°56′17,3″E/50,057349 19,938132

Ulica rozpoczyna się w jednym z rogów Rynku Głównego i biegnie w kierunku południowym. W 1/3 długości znajduje się plac, który po wschodniej stronie nosi nazwę placu Dominikańskiego (mieści się przy nim kościół dominikanów), a po zachodniej – placu Wszystkich Świętych (na pamiątkę nieistniejącego już kościoła Wszystkich Świętych). Od placów odchodzą odpowiednio ulice Dominikańska i Franciszkańska. Dalej ulicę przecinają ulice Poselska i Senacka. Naprzeciwko kościoła św. św. Piotra i Pawła znajduje się plac św. Marii Magdaleny. Ulica Grodzka kończy się pod Wawelem, gdzie znajduje się ul. św. Idziego i plac im. ojca Adama Studzińskiego.

W okresie przedlokacyjnym przy tej ulicy skupiały się zabudowania osady zwanej Okołem z centrum przy romańskim kościele św. Andrzeja. Znajdowały się przy niej dziś już nieistniejące świątynie: św. Marii Magdaleny i Wszystkich Świętych. Ulica kończyła się bramą Grodzką, za którą prowadził gościniec ku Stradomowi i do przeprawy przez Wisłę mostem Królewskim.

Widok na ul. Grodzką z wieży kościoła św. Andrzeja na rysunku z początku XX wieku

Lewa strona ulicy na odcinku: Rynek Głównyplac Dominikański została po pożarze w 1850 cofnięta nieco w głąb. Dzięki temu ulica stała się szersza i bardziej reprezentacyjna. Przed pożarem ulica była o 1/3 węższa, co znacznie utrudniało ruch publiczny.

Na skwerze u zbiegu ulic Grodzkiej i Podzamcze stał niegdyś dom kapitulny zwany „Dębno”. Pod koniec XIX w., na fali gwałtownego i chaotycznego rozwoju budownictwa miejskiego, w miejscu tym (wówczas ul. Grodzka nr 71) wzniesiono kamienicę czynszową „Dębno”, której nazwa nawiązywała do dawnej budowli. Okazały, masywny i długi korpus dwupiętrowego gmachu zasłaniał od strony ul. Grodzkiej część Wawelu z Kurzą Stopką. Kamienica „Dębno” przestała istnieć na przełomie lat 1940/1941, kiedy to okupacyjne władze niemieckie przystąpiły do realizacji własnej koncepcji porządkowania otoczenia Wawelu[2].

Ulica Grodzka jest pierwszym elementem dawnego traktu węgierskiego. Jej przedłużeniem jest ulica Stradomska.

Niektóre budynki edytuj

Dom nr 1kamienica Celestyńska

Dom nr 3 – dawna drukarnia Mikołaja i Jana Szarffenbergów (założona w 1570)

Dom nr 9 – w domu tym mieszkała w XV wieku Jadwiga – siostra Wita Stwosza, rzeźbiarza, twórcy ołtarza Mariackiego. Po pożarze z 1850 rozbudowano tę kamienicę łącząc ją z sąsiednim domem.

Dom nr 15 – dom należał do krakowskiego malarza z przełomu XVIII i XIX w., Michała Stachowicza, ilustratora historycznych wydarzeń z czasów insurekcji kościuszkowskiej, twórcy wielu portretów krakowskich osobistości i dekoratora licznych wnętrz. Nad bramą kamienicy znajduje się tablica upamiętniająca Stachowicza, wykonał ją Karol Hukan.

Dom nr 22 – w tym domu urodziła się w 1840 jedna z najwybitniejszych aktorek świata – Helena Modrzejewska. Na fasadzie budynku w setną rocznicę jej urodzin umieszczono pamiątkową tablicę.

Dom nr 28/30 – dom nr 30, w oficynie kamienicy znajduje się Dom modlitwy Mordechaja Tignera

Dom nr 32Podelwie zachował na elewacji nad portalem godło domu, kamienną rzeźbę lwa z XV wieku. Jak pisał Ambroży Grabowski: Znak ten i nazwa domu są bardzo dawne, bo już w r. 1431 mówią o nim, a kształtna ta rzeźba jest niezawodnie w Krakowie wyrobiona. Dom ten kupiło miasto w roku 1562 za złotych 3350 od Jana Bonera z Balic Kasztelana bieckiego i Zofii Bonerówny małżonki Jana z Dabrówki Firleja, Wojewody lubelskiego i wtedy też już w umowie nazywany jest Podelwie - Za czasów posiadania Bonera była tu łaźnia[3]. W domu tym urodził się Jacek Idzi Przybylski.

Dom nr 38Pod Elefanty z godłami słonia i nosorożca. Na parterze, w lokalu sklepowym ma dobrze zachowane drewniane polichromowane stropy z XVIII wieku. Pierwotnie w miejscu tym znajdował się kościół św. Piotra.

Dom nr 39dom Wita Stwosza. W budynku tym, w drugiej połowie XV wieku mieściła się pracownia rzeźbiarska Wita Stwosza.

Dom nr 40pałac Stadnickich ma zdobioną fasadę w stylu drugiego rokoka z połowy XIX wieku.

Dom nr 52 – dawne Collegium Jezuitów, które powstało w pierwszej ćwierci XVII wieku. Jezuici utworzyli tu szkołę konkurującą z Uniwersytetem Jagiellońskim. Po kasacie zakonu w 1773 gmachy Collegium zostały zajęte na cele publiczne. W latach 1815–1846 mieściła się tu siedziba Senatu Rzeczypospolitej Krakowskiej, później gmach użytkował Sąd Wojewódzki, obecnie mieści się tutaj Collegium Broscianum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Dom nr 53Collegium Iuridicum pochodzi z końca XIV wieku. W 1403 budynek został zakupiony przez Uniwersytet Krakowski na pomieszczenie Wydziału Prawa. W 1719 Collegium przebudowano, z tego też czasu pochodzi barokowa fasada budynku z kamiennym portalem. Wewnątrz mieści się czworoboczny dziedziniec, otoczony w XVII wieku arkadowymi krużgankami. W budynku zachowało się wiele detali architektonicznych, takich jak portale i gotyckie obramowania okien.

Kościół św. św. Piotra i Pawła – został wzniesiony jako pierwszy w Krakowie obiekt architektury barokowej, na miejscu niewielkiej gotyckiej świątyni, która spaliła się w 1455. Budowę kościoła rozpoczęto w 1596 pod kierunkiem Józefa Britiusa, dla przybyłego do Krakowa w 1583 zakonu jezuitów. Następnie budową kierował architekt zakonny Jan Maria Bernardoni z Como. Na skutek błędów budowy mury wznoszonej świątyni zaczęły się rysować i musiano je rozebrać, by pogłębić fundamenty. Dopiero budowniczy króla Zygmunta III Wazy, Jan Trevano z Lombardii, w latach 1605–1619 doprowadził ostatecznie budowę do końca. Plan kościoła i fasady wzorowane są na wczesnobarokowych jezuickich kościołach rzymskich Il Gesù Vignoli i Sant’Andrea della Valle Maderny. Podobnie jak jego archetypy rzymskie, kościół krakowski wzniesiono na planie krzyża łacińskiego, a zamiast naw bocznych wybudowano dwuszereg połączonych ze sobą kaplic. Przecięcie nawy z transeptem nakryto wielką kopułą. Wnętrze kościoła zdobi dekoracja stiukowa wykonana w latach 1619–1633 przez włoskiego artystę Jana Chrzciciela Falconiego.

W bębnie kopuły, w niszach, umieszczone są złocone posągi czterech ewangelistów, dzieła Falconiego. Na środku prezbiterium, w posadzce znajduje się płyta nagrobkowa Piotra Skargi Pawęskiego, jezuity, nadwornego kaznodziei królewskiego.

Dom nr 54kościół św. Andrzeja sąsiadujący z jezuicką świątynią, fundował najprawdopodobniej około 1086 książę Władysław Herman i jego żona Judyta, jako votum z okazji narodzin syna Bolesława.

Jest to trzynawowa romańska bazylika z nawą poprzeczną. Mury wzniesiono z drobnej kostki kamiennej, narożniki z większych ciosów z piaskowca. W zachodniej fasadzie wznoszą się dwie smukłe wieże, dołem czworoboczne, w górnych partiach przechodzące w ośmioboki. Trójdzielna loggia w górnej części fasady wraz z ażurowymi prześwitami bliźniaczych okien wież dodaje lekkości tej części kościoła. Widoczne wąskie otwory strzelnicze są dowodem także obronnego niegdyś charakteru budowli. Obecne hełmy wież pochodzą z 1693.

Wnętrze świątyni zostało w epoce baroku ozdobione stiukami wykonanymi przez Baltazara Fontanę i polichromią zapewne braci Karola i Innocentego Montich.

W skarbcu kościelnym znajdują się gotyckie, jedne z najstarszych w Europie, figury jasełkowe, mozaikowy obrazek bizantyński z XIII wieku, hafty i tkaniny ozdobne.

W 1316 przy kościele wzniesiono budynki klasztorne dla zakonu klarysek. W 1241 w kościele św. Andrzeja schronili się mieszkańcy Okołu i przetrwali oblężenie podczas najazdu tatarskiego.

Dom nr 58kościół św. Marcina postawiony w XVII wieku na miejscu dawnego romańskiego, pochodzącego z XII wieku, fundacji Piotra Włostowica. Obecną barokową świątynię wybudował dla zakonu karmelitanek bosych nadworny architekt królewski Jan Trevano. W 1816 kościół przekazano krakowskiej gminie ewangelickiej, założonej w 1555. W głównym ołtarzu zasługuje na uwagę dekoracyjny obraz Henryka Siemiradzkiego z końca XIX wieku.

Dom nr 60 – kamienica wzniesiona w 1871 na pustej parceli. W miejscu tym w XVI wieku wznosił się dwór Odrowążów. Anna Odrowążowa wynajęła okresowo swoją siedzibę Mikołajowi Rejowi, który mieszkał tu w l. 1541-1569[4].

Dom nr 65kamienica prymasowska zbudowana w XVII wieku, przebudowana w stylu klasycystycznym w XIX wieku.

Dom nr 64arsenał Władysława IV w stylu wczesnobarokowym pochodzi z 1643. Przebudowany i podwyższony w 1898 był siedzibą Instytutu Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, a od 2005 Wydziału Polonistyki.

Dom nr 67kościół św. Idziego wzniesiono w początkach XIV wieku. Niewielka gotycka świątynia wraz z sąsiednimi, niskimi domami z XVII wieku tworzy pod masywem murów wawelskich malowniczy zaułek, otoczony zielenią. Na placu przed kościołem znajduje się Krzyż Katyński.

Przypisy edytuj

  1. Jerzy Kossowski, Leszek Ludwikowski, Ulicami Krakowa, Kraków: Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne, 1968, s. 68-70.
  2. Marek Żukow-Karczewski, Nie istniejące budowle Krakowa. Dom „Dębno”, „Echo Krakowa”, 17 XI 1992 r., nr 225 (13788).
  3. Ambroży Grabowski, Domy dawnego Krakowa, Janusz Stasiak, Kraków: Wydawnictwo Jagiellonia, 2008, s. 71, ISBN 978-83-85729-64-8, OCLC 749783358.
  4. Marek Żukow-Karczewski, Gdzie Mikołaj Rej mieszkał w Krakowie?, „Echo Krakowa” magazyn „Czas Przeszły i Przyszły”, 21,22,23 VIII 1987 r., nr 162 (12462).

Linki zewnętrzne edytuj