Wikipedia

Wojna domowa w Grecji

walki o demokrację Grecji 1944–1949

Wojna domowa w Grecji (gr. ο Eλληνικός Eμφύλιος Πόλεμος trb. o Elinikos Emfilios Polemos trl. o Ellīnikós Emfýlios Pólemos) – walki prowadzone od grudnia 1944 roku do stycznia 1945 roku (pierwsza faza) oraz w latach 1946–1949 (druga faza) na terenie Grecji pomiędzy rządowymi siłami zbrojnymi, wspierającymi monarchę i prawicę, wspomaganymi militarnie i logistycznie przez Wielką Brytanię oraz Stany Zjednoczone, a komunistycznymi siłami DSE (gr. ΔΣΕ, Dimokratikos Stratos Ellados – Demokratyczne Wojsko Grecji[a][b]), wywodzącymi się spośród części kombatantów lewicowego ruchu oporu EAM–ELAS (gr. ΕΑΜ – ΕΛΑΣ)[c], jednak znacznie mniej od nich licznymi. Komunistów z DSE popierali lewicowi macedońscy partyzanci z Frontu Wyzwolenia, z greckiej prowincji Macedonia. Po stronie rządowej, jeszcze przed wybuchem wojny domowej, drogą nadzwyczajnego poboru, zmobilizowano do wojska, Gwardii Narodowej i więziennictwa byłych członków greckich formacji hitlerowskich[4][5].
Partyzanci domagali się opuszczenia Grecji przez wojska brytyjskie i wypełnienia wcześniejszych umów międzynarodowych w sprawie Grecji i porozumienia z Warkizy[6]. Starcie zbrojne poprzedziły masowe represje wobec kombatantów ruchu oporu[potrzebny przypis].

Wojna domowa w Grecji
Ilustracja
Haubicoarmata 25-funtowa Królewskiej Armii Grecji w czasie wojny domowej
Czas

1946–1949

Miejsce

Grecja

Przyczyna

konflikt o formę ustrojową państwa i prawa obywatelskie

Wynik

zwycięstwo sił rządowych

Strony konfliktu

Królewskie Siły Zbrojne Grecji[1]
Wspierane przez:
 Wielka Brytania
 Stany Zjednoczone (po 1947)

Grecja Demokratyczne Wojsko Grecji (DSE)
(greccy komuniści, radykalni republikanie)
Wspierane przez:
 Bułgaria
 Albania
 Jugosławia (do 1948)
 ZSRR (od 1948)
Dowódcy
Aleksandros Papagos
Thrasiwulos Tsakalotos 		Grecja Markos Wafiadis
Grecja Nikos Zachariadis
Siły
180 000 (wojsko i policja, łącznie) 35 000 (maksymalny stan oddziałów, 1948 r.)
Straty
16 753 zabitych
40 398 rannych
6 986 zaginionych[2]		 25 000 zabitych[3]
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons

Geneza konfliktu edytuj

Konflikt zwolenników republiki ze zwolennikami monarchii sięgał korzeniami 1915 r., kiedy to państwo podzieliło się nawet na dwie części (schizma narodowa). W okresie międzywojennym parlament także ogłaszał republikę[7]. Z kolei w 1936, demokratycznie przywrócony do tronu, król Jerzy II poparł wojskowy zamach stanu, rozwiązując parlament. W efekcie, nastąpił okres prześladowań lewicy i mniejszości etnicznych, a państwo przyjęło liczne idee i zewnętrzną postać faszyzmu[8].

Osobny artykuł: Joanis Metaksas.

W trakcie II wojny światowej sporną kwestią obu frakcji politycznych stało się podejście do okupacji niemieckiej od 1941 roku. Działał wtedy rząd kolaboracyjny, a śmierć głodowa dotknęła od 100[9] do 300 tysięcy obywateli Grecji[10]. Do sytuacji tej przyczyniła się walnie także brytyjska blokada morska, uniemożliwiająca tradycyjny i niezbędny Grekom duży import żywności[9]. W efekcie głodu i hiperinflacji nastąpił szybki rozwój partyzantki, zwłaszcza lewicowej formacji ELAS, politycznie podległej Frontowi Wyzwolenia Narodowego (EAM), pozostającym pod silnym wpływem Komunistycznej Partii Grecji. Celem ELAS nie była jednak budowa komunizmu[11], ale wyzwolenie kraju spod okupacji oraz zapewnienie ojczyźnie suwerenności, w ustrojowej formie republiki, z przywróceniem jej obywatelom ogólnego poczucia bezpieczeństwa i sprawiedliwości społecznej[d][e][12].

Po opuszczeniu Grecji przez okupacyjną armię niemiecką, zgodnie z podziałem stref wpływów pomiędzy ZSRR a Wielką Brytanię[13] i w myśl uzgodnień, przyjętych w trakcie konferencji w Libanie i we Włoszech, odbywanych z udziałem głównych ugrupowań partyzanckich, 12 października 1944 do Grecji wkroczyły oddziały brytyjskie pod dowództwem generała Ronalda Scobiego (operacja Manna). Powołany rząd koalicyjny pod przewodnictwem Jeorjosa Papandreu nie utrzymał się, ministrowie związani z EAM wystąpili z niego, po żądaniach generała Scobiego dotyczących rozbrojenia oddziałów ELAS. Lewica sprzeciwiała się rozbrojeniu swoich oddziałów bez jednoczesnego rozbrojenia sił militarnych rojalistów (EDES) oraz formacji kolaboracyjnych[14].

Utrzymanie rządu koalicyjnego oraz uniknięcie wojny domowej od początku nie leżało w planach obozu królewskiego i Brytyjczyków[15]. Jeszcze 12 grudnia 1945 można było zapobiec dalszym starciom w Atenach. W trakcie tajnych negocjacji, partyzanci ELAS zaakceptowali wtedy wszystkie brytyjskie warunki, w zamian za wycofanie z miasta skrajnie antykomunistycznej 3 Brygady Górskiej. Brytyjczycy odmówili[16]. Eskalację walk ułatwiała Brytyjczykom i rojalistom także Grecka Partia Komunistyczna, uprawiając – zgodnie z koncepcją sekretarza generalnego organizacji Nikosa Zachariadisa – konfrontacyjną propagandę[17].

Wydarzenia „dekemvriana” w Atenach edytuj

 
Brytyjscy spadochroniarze w Atenach, 1944

Próba rozbrojenia ELAS przy równoczesnym umożliwieniu pozostania pod bronią siłom prawicy i formacjom kolaboracyjnym i oddziałom byłych greckich hitlerowców[18], powszechnie wyrażane w wielkich demonstracjach żądania kar dla zdrajców, ale także skrajnie napastliwa propaganda, prowadzona przez KPG, stały się przyczyną zamieszek w Atenach. W ich trakcie, 3 i 4 grudnia 1944, w następstwie kilkakrotnego zmasakrowania cywilnych demonstracji przez siły porządkowe[19], złożone wyłącznie z byłych kolaborantów i byłych greckich oddziałów hitlerowskich, doszło też do pierwszych starć sił zbrojnych stron. Z chaotycznych, ale nie sprzecznych relacji stron wynika, że następnie duże zgrupowanie partyzantów ELAS starło się z Batalionami Bezpieczeństwa[20], stanowiącymi byłą, ochotniczą formację hitlerowską, protegowaną teraz przez Brytyjczyków, nawet przemundurowaną w brytyjskie mundury. Oddziały kolaborantów i byłych hitlerowców zostały niezwłocznie wsparte przez (nieliczne wtedy) wojsko królewskie i armię brytyjską. W dniach 4 i 5 grudnia wielokrotnie rozgłoszono w Atenach rozkaz brytyjskiego naczelnego dowództwa, rozbrojenia lub rozbicia wszystkich sił ELAS w Attyce[21]. W telegramie do generała Scobiego W. Churchill zalecił: Proszę nie wahać się traktować Aten jak zbuntowane miasto wroga[f][22]. 7 grudnia ateńskie zgrupowanie ELAS uzyskało zgodę EAM i niezwłocznie podjęło próbę opanowania całej stolicy. Tym niemniej pierwsze poważniejsze starcie z Brytyjczykami miało miejsce dopiero 12 grudnia. Toczyły się jeszcze wtedy tajne negocjacje między brytyjskim dowódcą w Grecji a ELAS. Ściągając wojska z Włoch, około 18 grudnia Brytyjczycy opanowali sytuację, dysponując już wtedy w całej Grecji łącznie 75 tysiącami swych żołnierzy. Dopiero po 35 dniach walk, toczonych z udziałem brygady brytyjskich komandosów, pułku czołgów, marynarki wojennej i lotnictwa bombowego Wielkiej Brytanii, ale także po negocjacjach toczonych z udziałem premiera Grecji, premiera Wielkiej Brytanii, arcybiskupa Aten, zwierzchnika Greckiego Kościoła Prawosławnego Damaskina oraz dowódców partyzanckich, bojownicy ELAS, jako strona pokonana, opuścili stolicę.

W trakcie wydarzeń „dekemvriana” Obie strony dokonywały egzekucji. W szczególności, w dzielnicach kontrolowanych przez partyzantów, przeprowadzono wiele „sądów ludowych” oraz rozstrzelano nawet bez takiego sądu liczne osoby, oskarżane, czasem niesłusznie, o kolaborację z okupantem[g].

W ostatniej fazie walk, partyzanci osłaniający odwrót oddziałów, a także partyzanci w innych miejscach Grecji, pobrali licznych, prominentnych zakładników. Według niektórych źródeł, chronili w ten sposób życie swych towarzyszy, wziętych do brytyjskiej niewoli, w trakcie walk. Kilku autorów przedstawia opinię, że część tych zakładników została następnie stracona, co podawane jest w wątpliwość[23][24]. W trakcie walk ateńskich, Stany Zjednoczone zachowały postawę neutralną, przekazując stronie brytyjskiej swą dezaprobatę[h][25]. Całkowite milczenie zachował ZSRR[26][22].

Porozumienie z Warkizy edytuj

W letnisku Warkiza k. Aten 12 lutego 1945 podpisano porozumienie rozwiązujące wszystkie oddziały partyzanckie i paramilitarne stron konfliktu. Przewidziano abolicję dla obu stron. Uzgodniono też przeprowadzenie referendum o losach monarchii, a dopiero następnie powszechnych wyborów parlamentarnych pod kontrolą międzynarodową. Państwo gwarantować miało wolności obywatelskie i związkowe, znosząc prawa, które dotychczas ograniczały je. Nastąpiły wymiana jeńców i zwolnienie zakładników. Ustalono, że państwo greckie, w drodze normalnego poboru, od podstaw utworzy siły zbrojne i policję, w szczególności przyjmując licznych oficerów, wskazanych przez ugrupowania ruchu oporu (w tym głównie ELAS i EDES). Zgodzono się co do potrzeby ukarania wybitnych kolaborantów i zbrodniarzy hitlerowskich oraz wyłączono z abolicji zwykłe przestępstwa kryminalne[27][28][29].

Porozumienie nie mogło wejść w życie, gdyż nie wszystkie oddziały partyzanckie zostały rozwiązane. Ze strony ELAS zbuntował się, nie wierząc w dobre intencje Brytyjczyków z niewielkim oddziałem, założyciel i jeden z trzech głównych dowódców formacji, Aris Weluchiotis. Został za to potępiony przez KPG, a następnie, w czerwcu 1945 także wydalony z partii[30]. Ze strony monarchistycznego ruchu partyzanckiego EDES w dalszym ciągu pozostawały uzbrojone i współpracowały z policją doborowe oddziały, w tym oddział, który dokonał osaczenia Weluchiotisa. Podjęły działalność bojówki, które skrytobójczo mordowały zwolenników EAM/ELAS. Znaczna część broni rozchodzących się do domów partyzantów ELAS została przez nich ukryta, a nie zdana policji. Wobec partyzantów lewicy nie wprowadzono w życie obiecanej abolicji. Akcje zbrojne partyzantów ELAS z okresu okupacji, jeśli nie zostały każdorazowo zlecone przez zjednoczone dowództwo aliantów, zdominowane przez monarchistów sądy kwalifikowały jako „pospolite przestępstwa kryminalne” i jako takie nieobjęte układem z Warkizy[29]. Za zwykłe działanie kryminalne sądy uznawały też udział w walkach „dekemvriana” (dowódcą owego zgrupowania ELAS był Aris Weluchiotis). Poborem do nowego wojska i policji objęto w pierwszej kolejności byłych greckich hitlerowców[31]. Podczas gdy wszystkich tych oficerów, których w myśl umowy wytypował ELAS, pozostawiono bez przydziału do jednostek, większość z nich następnie także internowano lub więziono. Wybory powszechne przeprowadzono dopiero 31 marca 1946, czyli już po długotrwałej fali represji. Referendum ustrojowe przeprowadzono jeszcze po kolejnych 5 miesiącach represji. Działalność kolejnych rządów Grecji była w tym okresie ściśle nadzorowana przez Wielką Brytanię, dążącą do restauracji monarchii. Toteż już 10 kwietnia odwołano nawet greckiego premiera Nikolaosa Plastirasa, zwolennika pojednania narodowego, zaraz po jego sprzeciwie wobec masowej promocji byłych hitlerowców[32]. Jesienią 1946, w trakcie sprawowania władzy przez skrajnie prawicowy rząd Konstandinosa Tsaldarisa, służbę w byłych, hitlerowskich Batalionach Bezpieczeństwa, określono jako właściwą rekomendację do służby w armii królewskiej[33].

Osobny artykuł: Bataliony Bezpieczeństwa#Powojenne losy formacji.

Represje wobec byłych uczestników ruchu oporu ELAS edytuj

Według źródeł lewicy[według kogo?], pomiędzy 12 lutego 1945 (umowa z Warkizy) a 31 marca 1946 (data pierwszych wyborów powszechnych) w kraju działało już także 166 grup antykomunistycznych, o charakterze bojówkarskim. Tylko w tym okresie przeciw domniemanym komunistom doszło do 1289 mordów[34], 6671 zranień, 31 632 przypadków tortur, 84 931 aresztowań, 165 gwałtów i 18 767 rabunków oraz skazano na wyroki więzienia ponad 30 tysięcy osób, podejrzanych o sprzyjanie EAM. Zniszczono 767 biur i punktów informacji wyborczej EAM[35].
Swe oficjalne dane, obejmujące krótszy okres, przytoczył też minister sprawiedliwości E. Rentis. Gdy 10 grudnia 1945 ogłoszono rozporządzenie „O rozluźnieniu więzień”[36], minister poinformował, że dotychczas przeprowadzono postępowania karne przeciw 48.956 członkom EAM lub ELAS, zaś suma osób objętych śledztwem i z aresztowaniami (υπό δίωξη, μαζί με τους προφυλακισμένους) sięgnęła około 80 000 osób. W związku z przetłoczeniem więzień i aresztów 3/4 z nich zostało już zwolnionych[37]. Historyk, cytujący te dane oficjalne, nie podziela ich, przychylając się do wyższych szacunków[38]

Urzędnicy Ministerstwa Obrony Narodowej bywali jednocześnie organizatorami oddziałów terrorystycznych[39]. Od wyzwolenia, do 31 marca 1946 r. wyznaczane przez Brytyjczyków rządy zmieniały się przeciętnie co 2-3 miesiące, co nie sprzyjało stabilizacji. Wojsko i policja zostały opanowane przez niejawną, skrajnie prawicową „Organizację X”. Najgorzej wyglądała sytuacja w południowej części półwyspu Peloponez. Terroryści, wywodzący się ze skrajnej, antydemokratycznej prawicy, a nie organy państwowe, sprawowali tam rzeczywistą władzę wykonawczą, na obszarach całych prefektur, bezkarnie mordując nawet urzędników państwowych. Bandyci-terroryści, oficjalnie poszukiwani listami gończymi, jeśli zostali ujęci przez lokalne siły porządkowe lub przez Brytyjczyków, przekazywani byli do Aten, tam jednak szybko odzyskiwali wolność[40].

Oficjalne, sądowne represje wobec lewicy przygasły w grudniu 1945 roku, gdy decyzją Brytyjczyków władzę objął centrowy rząd Sofoulisa[i]. Ograniczono wtedy ściganie i zmieniono definicje przestępstw, popełnionych w trakcie II wojny światowej, przeciw formacjom wojskowym okupantów oraz personelowi kolaboracyjnej administracji.

Powrót króla i represje w wojsku edytuj

27 września 1946 powrócił do Grecji Jerzy II[41]. Następnego dnia ogłoszono królewski akt łaski wobec kilku skazanych na śmierć uczestników ruchu oporu. Jednak natychmiastowo rozpoczęto represje w wojsku. Już 30 września, w mieście Larisa, 5 żołnierzy skazano na śmierć, a 14 na dożywocie za niewłaściwą postawę (για στάση). 2 października, w miejscowości Giannitsa, 2 oficerów i 11 żołnierzy skazano za zdradę stanu. 3 października sąd wojskowy w Salonikach skazał na śmierć 2 chorążych i 11 żołnierzy. 7 października sąd w Giannitsa skazał 21 żołnierzy i oficera, tym razem za spisek przeciw państwu, trzech spośród nich na śmierć. 10 października w Larisie skazano za postawę 94 żołnierzy. 24 października rozstrzelano w Larisie trzech sierżantów i 6 żołnierzy. 25 listopada, w Larisie, skazano na śmierć kolejnych 3 żołnierzy, a 4 grudnia kolejnego oficera i 13 żołnierzy, kolejnych 22 skazano na dożywocie. Represje objęły następnie kolejne garnizony[42].

Wojna domowa edytuj

Wybuch edytuj

KKE zbojkotowała przeprowadzone w atmosferze terroru wybory parlamentarne i nie uznała wyłonionego w nich prawicowego, monarchistycznego rządu, popieranego przez Wielką Brytanię. Krok ten uznawany jest dziś za największy błąd KC KPG[43][44][45]. Niektórzy historycy greccy wskazują, że gdyby nie bojkot, wiosną 1946 roku zapewne doszłoby do sformowania koalicyjnego rządu centrolewicy. Analiza spisów wyborczych sugeruje, że 31 marca 1946 r. nie udało się do urn aż 45% wyborców. Liczbę tę zakwestionowała i pomniejszyła do 9,3% anglo-amerykańska komisja obserwatorów, niemniej bez szczegółowego sprawdzenia spisów. Miało to znaczenie wyłącznie propagandowe i tylko na użytek zagranicy. ZSRR i Francja odmówiły udziału w pracy komisji[46]. Następnie KKE zbojkotowała też referendum rozstrzygające kwestię przyszłej formy ustrojowej państwa (monarchia lub republika)[44].

W ocenie Richarda Clogga wybory z marca 1946 r. były ostatnim momentem, gdy sytuacja w powojennej Grecji mogła jeszcze rozwijać się w kierunku pokoju. Jednak prawicowy rząd, kierując się żądzą zemsty, zaostrzył podziały polityczne w kraju, a swoją polityką represji faktycznie zmusił byłych partyzantów ELAS do powrotu do podziemia. Po wyborach proces ten jeszcze przyspieszył. Równocześnie partia komunistyczna nadal nie zdecydowała, czy podjąć próbę zbrojnego przejęcia władzy, czy starać się sięgnąć po nią drogą konstytucyjną, pokojową[44].

W tych okolicznościach wewnętrznych konflikt w Grecji osiągnął ostateczną fazę, określaną jako właściwa wojna domowa (1946–1949).

 
Bazy organizacyjne i wojskowe „Demokratycznej Armii Grecji” oraz szlaki wjazdowe do Grecji (legenda po grecku)

W październiku 1946 Komunistyczna Partia Grecji ogłosiła sformowanie komunistycznej formacji partyzanckiej – DSE (gr. Dimokratikos Stratos Ellados – Demokratyczna Armia Grecji)[47]. Jednak mobilizujące się do samoobrony i kontrakcji oddziały komunistyczne dokonywały pomniejszych ataków na posterunki policji od wiosny tego samego roku. W lipcu 1946 w ataku na kompanię wojska w Pondokerasii zginęło 16 żołnierzy, zaś 30 innych zdezerterowało, by przyłączyć się do komunistów[48]. W sierpniu rząd Tsaldarisa oskarżył partyzantów o uzyskiwanie pomocy z Bułgarii i Jugosławii[44]. Łączenie się lokalnych oddziałów w DSE trwało od września. W końcu roku formacja ta liczyła 20 tys. ludzi uzbrojonych w 30 tys. sztuk broni. W tym okresie DSE podejmowała przede wszystkim ataki na posterunki policyjne i mniejsze jednostki wojska[48][j]. 28 października 1946 powołano Naczelne Dowództwo Partyzantów (gr. Γενικό Αρχηγείο Ανταρτών), kierowane przez Markosa Wafiadisa oraz członka centralnych władz KKE. Wafiadisowi podlegało 7 komendantów okręgowych[48].

1946–1947 edytuj

 
Partyzanci Demokratycznej Armii Grecji
 
Partyzantci Demokratycznej Armii Grecji

Z czasem DSE ogłosiła jako swój główny cel przekształcenie Grecji w państwo komunistyczne oraz przyłączenie jej do strefy wpływów ZSRR. Organy Komunistycznej Partii Grecji (KKE) uzyskały, pod takimi warunkami, logistyczne wsparcie państw pozostających po 1945 roku pod wpływem ZSRR (Albanii, Jugosławii, Bułgarii)[17]. Strona rządowa dysponowała 100 tys. (w połowie 1947 już 115 tys.) słabo wyszkolonych i gorzej zdyscyplinowanych żołnierzy[48].

Do lutego 1947 DSE, stosując taktykę partyzancką, opanowała ponad 100 wsi na zachodzie i północy Grecji oraz górzyste regiony północy kraju. Na ziemiach pozostających pod kontrolą DSE organizowano alternatywną administrację, prowadzono pobór podatków i pobór do wojska[48]. Wobec sukcesów komunistów dotychczas neutralne Stany Zjednoczone, realizując wytyczne doktryny Trumana, od roku 1947 udzieliły rządowi Grecji pomocy ekonomicznej (z czego wycofała się Wielka Brytania). Pomoc tę nadzorowała Amerykańska Misja Pomocy dla Grecji (AMAG). Amerykanie dostarczali również siłom rządowym sprzęt wojskowy oraz kierowali do Grecji swoich doradców militarnych. Od listopada 1947 funkcjonował wspólny sztab grecko-amerykański, zaś od lutego 1948 działała misja United States Army Group in Greece[48]. Złożona z 286 osób AMAG w rzeczywistości kreowała politykę rządu greckiego w zakresie gospodarki i decydowała o strategii zwalczania partyzantki komunistycznej[49].

24 grudnia 1947 nadająca z Albanii rozgłośnia Wolna Grecja ogłosiła powstanie Tymczasowego Demokratycznego Rządu Greckiego („rządu z gór”). W skład rządu weszło 7 osób, z Wafiadisem na czele. ZSRR i pozostałe państwa komunistyczne nigdy nie uznały formalnie tego rządu, chociaż w tajemnicy nadal wspierały działalność KKE[48]. Od grudnia 1948 r. wykorzystywano także statki Polskiej Marynarki Handlowej, a dostarczane tą drogą materiały wojenne musiały nosić cechy produkcji niemieckiej (III Rzeszy) lub byłych aliantów zachodnich[50].

Jesienią 1947 rząd Grecji ogłosił zaciąg do wojska, w wyniku którego pod bronią znalazło się 200 tys. osób. Miał być to krok poprzedzający ostateczną rozprawę z DSE[51].

W grudniu 1947 DSE podjęła próbę zdobycia miasta Konitsa, położonego przy jedynej drodze z gór Grammos do Grecji centralnej. Komuniści zakładali, że morale przeciwnika jest na tyle niskie, że frontalny atak na miasto, stanowiący odstępstwo od zwykłej taktyki partyzanckiej, ma szanse powodzenia. Oddziały rządowe liczące 900 żołnierzy obroniły miasto, następnie przybycie odsieczy ostatecznie odrzuciło od niego 2500 atakujących partyzantów[48].

1948. Zmiana taktyki walki i klęski DSE edytuj

 
Lotnicy Królewskiej Armii Greckiej w czasie wojny domowej

W lutym 1948 DSE podjęła atak na Florinę. Podobnie jak w przypadku szturmu Konitsy, cztery tysiące partyzantów zostało odpartych od miasta, połowa zginęła[48].

Na początku 1948 komunistyczna partyzantka osiągnęła szczytową liczebność – 26 tys. ludzi. Partyzanci byli aktywni wzdłuż całej północnej granicy państwa, pojawili się na wyspach Lesbos, Kefalini, Krecie, Samos i Ikarii, na Peloponezie i w górach Pindos[48]. W maju 1946 nieznani sprawcy zamordowali w Salonikach George'a Polka, dziennikarza amerykańskiej sieci CBS, badającego oskarżenia o defraudację amerykańskich funduszy pomocowych i zapowiadającego publikację wywiadu z Markosem Wafiadisem[52].

W roku 1948 w sporze między Tito a Stalinem sekretarz generalny KKE Nikos Zachariadis opowiedział się po stronie dyktatora ZSRR. Krok ten skłonił Tito do ograniczenia pomocy udzielanej DSE. Tymczasem Stalin od początku nie wierzył w szanse powodzenia komunistów greckich i uznał, że wynik wojny domowej jest przesądzony na korzyść rządu. Markos Wafiadis zaczął wówczas skłaniać się ku zawieszeniu broni i podjęciu rozmów z władzami Grecji. Ze stanowiskiem tym nie zgadzał się Zachariadis, zdeterminowany dalej prowadzić wojnę. Wskutek konfliktu między nimi Wafiadis stracił wszystkie stanowiska, jakie pełnił w DSE[51]. Oddziały DSE zostały przeorganizowane; formacja z partyzantki miała upodobnić się do armii regularnej i przystosować się do prowadzenia wielkich operacji, w tym uderzeń na miasta[48].

Błędem komunistów okazało się zamknięcie szeregów DSE przed większością niekomunistycznych oficerów zawodowych, uprzednio licznie wspierających Greckie Ludowe Wojsko Wyzwoleńcze (ELAS)[53]. Wskutek przymusowego przesiedlenia około 800 tysięcy ludności[k] prowincji do większych miast komuniści mieli też problem z pozyskiwaniem rekrutów. Podobnie jak strona rządowa, partyzanci stosowali już wtedy pobór przymusowy. Badacze różnią się w ocenie jego skali, w poszczególnych latach, gdyż niemal każdy pobór do DSE upozorowany był na przymus, dla bezpieczeństwa rodzin[54].

W trzyletniej wojnie domowej największymi starciami okazały się boje o masyw górski Grammos. W pierwszej z tych bitew wojska rządowe użyły 80 000 żołnierzy, 136 dział, 50 samolotów którym DSE przeciwstawiło, w początkowej fazie operacji tylko 5500 partyzantów, a w końcowej fazie 11 000 (mężczyzn oraz kobiet, łącznie)[55]. Walki toczyły się od 16 czerwca do 21 sierpnia 1948. Tego dnia siły DSE brawurowo przełamały pierścień wojsk rządowych, przebijając się w kierunku wschodnim, do także uprzednio umocnionego masywu góry Witsi. Wyczerpane oddziały rządowe nie były już zdolne do pościgu. Bitwa ta uważana jest za jedną z najciekawszych taktycznie operacji DSE. O sukcesie partyzantów przesądziło znakomite wykorzystanie atutów bardzo trudnego, górskiego terenu.

W 1948 siły wojskowe odnosiły coraz większe sukcesy w walce z partyzantami. Decydowało o tym wykorzystanie lotnictwa, w tym używanie bomb napalmowych[48] produkcji amerykańskiej. Siły rządowe wyparły komunistów z gór Witsi, zmuszając ocalałe oddziały do wycofania się na terytorium Albanii[48]. W listopadzie 1948 w całej Grecji wprowadzony został stan wojenny[48].

1949. Ostatnie starcia edytuj

 
Dowódcy Królewskiej Armii Greckiej po zakończonej operacji w górach Grammos, 1949

DSE podjęło walkę na nowo na początku roku 1949, według nowej taktyki. Akcje zbrojne komunistów nie przynosiły im jednak spodziewanych sukcesów[51]. W styczniu tego samego roku dowódcą naczelnym sił rządowych został bohater wojny z Włochami gen. Aleksandros Papagos. Ofensywa wojsk rządowych zmusiła DSE do wycofania się w góry w północno-zachodniej Grecji[51].

Od lutego do kwietnia 1949 r. 3 Dywizja DSE, odcięta od źródeł zaopatrzenia, została całkowicie unicestwiona w walkach na Peloponezie. W lipcu 1949 Jugosławia ostatecznie zamknęła granicę z Grecją[48]. Następnie w sierpniu 1949, wojska rządowe pokonały DSE w drugiej bitwie o góry Witsi (10–16 sierpnia) i Grammos (toczonej od 25 sierpnia). Armia rządowa użyła w tej bitwie 180 tysięcy żołnierzy, 150 dział, 200 transporterów opancerzonych oraz czołgów, 80 samolotów[56]. W wyniku walki DSE została ostatecznie rozbita, zaś ostatni jej bojownicy przekroczyli granicę albańską. 16 września 1949 Komunistyczna Partia Grecji ogłosiła „czasowe” zawieszenie broni[51].

Obozy koncentracyjne edytuj

 
Obóz dla pojmanych greckich partyzantów

Osobom niewygodnym – od 1944 r. żołnierzom wojsk królewskich, od wiosny 1945 r. weteranom ruchu oporu, a po rozpoczęciu wojny domowej także dziesiątkom tysięcy cywili, przedstawiano zarzut pozostawania pod wpływem komunizmu, przy czym wobec żołnierzy wystarczał zarzut „niewłaściwej postawy”[57], po czym umieszczano ich w obozach, z początku jenieckich, następnie w specjalnie w tym celu utworzonych obozach koncentracyjnych. Wystarczały po temu decyzje administracyjne. W obozach programowo popełniano zbrodnie[58][59]. W samych tylko obozach wyspy Makronisos więziono tak 1100 oficerów, 27 tys. żołnierzy i 30 tysięcy osób cywilnych, wśród nich kobiety i dzieci.

Osobny artykuł: Makronisos.

Bilans ofiar edytuj

Według danych rządowych, prawdopodobnie przesadzonych, łączna liczba ofiar wojny domowej w Grecji sięgnęła 150 tys. osób[51]. Według szacunków zachodnich zginęło 13 tys. żołnierzy wojsk rządowych, zaś 26 tys. zostało rannych. Po stronie komunistów miało być 38 tys. zabitych i 76 tys. rannych. Zginęło również 5 tys. cywilów niezwiązanych z żadną ze stron, zostało zniszczonych 12 tys. domów. 30 tys. dzieci zostało ewakuowanych przez DSE do państw Bloku Wschodniego[51]. 4 tys. żołnierzy wojsk rządowych miało paść ofiarą egzekucji przeprowadzonych przez komunistów[48]. Tysiące osób podejrzanych o walkę w szeregach DSE lub jej wspieranie zostało uwięzionych, 1200 komunistów skazano na śmierć i stracono[51]. Historycy greccy przyjmują 70 tysięcy, jako aktualnie najbardziej prawdopodobną liczbę ofiar śmiertelnych, dotychczas systematycznie podnoszoną, w miarę dalszych badań[60].

Grecja po wojnie domowej edytuj

Ostateczne zwycięstwo sił monarchistycznych, wspieranych przez część krajów zachodnich, umożliwiło wstąpienie Grecji w struktury NATO. Zastraszenie społeczeństwa i pogrążenie go w apatii skutkowało też skupieniem rzeczywistej władzy głównie w rękach osób wojskowych i ich zwolenników, a często także byłych greckich żołnierzy hitlerowskich, takich jak np. pułkownik Georgios Papadopoulos, późniejszy organizator puczu w 1967 roku. Także po zakończeniu działań wojennych nie ustawały prześladowania administracyjne, a nawet skrytobójstwa osób podejrzewanych o lewicowe poglądy. Działacze lewicy narażeni byli na ataki bojówek skrajnej, antydemokratycznej części prawicy oraz popełniano przeciw nim zbrodnie sądowe. Zdarzały się też zabójstwa parlamentarzystów lewicy, dokonywane nawet na forum publicznym[l] i nawet bez cienia wątpliwości co do ich politycznej inspiracji[m]. Po krótkim okresie liberalizacji, lecz wciąż tylko pozorów demokracji, z połowy lat 60., nastąpił wojskowy zamach stanu „czarnych pułkowników”, dokonany już w roku 1967[61].

Jesień 1974 roku to początek wprowadzania rzeczywistej demokracji. Grecja ostatecznie stała się republiką. Cofnięto zakaz działalności partii komunistycznych. Zwolniono więźniów politycznych i rozpoczęto wydawanie zezwoleń przyjazdu emigrantom politycznym i ich rodzinom, w tym także byłym bojownikom DSE. Automatycznie przywrócono obywatelstwo greckie tym wychodźcom, którzy zostali pozbawieni go przez juntę oraz zapoczątkowano proces przyznawania obywatelstwa mieszanym rodzinom wychodźców z okresu wojny domowej.

Założyciel i pierwszy dowódca DSE Markos Wafiadis, od 1989 r. dwukrotnie pełnił jeszcze godność posła do parlamentu Republiki Grecji, z ramienia partii socjalistycznej. Żołnierze wszystkich formacji ruchu oporu oraz obu stron wojny domowej 1946-1949 korzystają z praw kombatanckich[n], a określenie „Grecka Wojna Domowa”, w języku nowogreckim jest obowiązkowo zapisywane od dużych liter.

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. ↑ Nazwę własną DSE równie wiernie i trafnie przetłumaczyć można też jako „Republikańskie Wojsko Grecji”. W języku greckim pojęcia „republika” oraz „demokracja” wyrażane są tym samym słowem.
  2. ↑ Poza epizodami, DSE nie zawierało w swym składzie innych rodzajów wojsk, niż lądowe, toteż jego nazwa własna może też zostać prawidłowo przetłumaczona jako Demokratyczna Armia Grecji. Nie odnosi się to do formacji partyzanckiej ELAS, chociaż jej nazwa również zawiera greckie słowo „stratos”. W skład ELAS wchodziła bowiem również marynarka wojenna – ELAN
  3. ↑ Gr.: Εθνικός Απελευθερωτικός Μέτωπος (ΕΑΜ) – dosłowne polskie tłumaczenie: Narodowy Wyzwoleńczy Front. Czołowa organizacja greckiego Ruchu Oporu, zrzeszająca partie lewicy. Na terenach wolnych oraz wyzwolonych od wojsk okupacyjnych, EAM skutecznie organizował struktury tzw. ludowego państwa, oparte w znacznej mierze o samorządność. Największy wpływ na EAM mieli partyzanci ELAS oraz komuniści z KPG. KPG posiadała też własne, nieliczne, ale elitarne i całkowicie zakonspirowane oddziały bojowe, co do których roli trwają spory.
  4. ↑ Obrazuje to m.in. tekst przysięgi wojskowej partyzantów ELAS, na Wikiźródłach.
  5. ↑ Wskazuje na to m.in. analiza postaci założyciela i dowódcy ELAS, Arisa Weluchiotisa, przeprowadzona przez C. M. Woodhouse’a na pierwszych stronach książki „The Struggle for Greece 1941-49”. Autor cytuje tam bardzo istotne, jego zdaniem, fragmenty wystąpień Weluchiotisa, na wiecu w Larisie. Zdaniem Woodhouse’a, taka postawa wywoływała stały konflikt pomiędzy dowództwem ELAS a KC KPG. Drugi z dowódców – Stefanos Sarafis, odpowiedzialny za strategię i logistykę ELAS, w ogóle nie był komunistą, demonstrował przekonania jedynie republikańskie, by po układzie z Warkizy, oddać się do dyspozycji Sztabu Generalnego greckiej armii rządowej. Trzeci z „wielkiej trójki” dowódców ELAS, Markos Wafiadis, choć także komunista, uchylił się od starcia z Brytyjczykami, prowadzonego w Attyce, z udziałem ELAS i KPG, w grudniu – styczniu 1944. W tym okresie Wafiadis z założenia był przeciwnikiem starcia. Rozważnie współpracował z brytyjskim dowództwem, dostosowując się ostrych ograniczeń, stawianych podległym mu oddziałom ELAS. Dopiero półtora roku terroru wobec kombatantów EAM-ELAS, w okresie 1945-46, wpłynęło na radykalną zmianę, dawniej ugodowego stanowiska Wafiadisa.
  6. ↑ telegramy W. Churchilla z tego okresu przechowywane są w zbiorach Winston Churchill College w Cambridge.
  7. ↑ Często przytaczanym przykładem stało się pojmanie przez powstańczą milicję ulicy Patission, oskarżenie tylko na podstawie donosów i niemal niezwłoczne rozstrzelanie, osobistej partnerki premiera kolaboracyjnego rządu, znanej aktorki dramatycznej, uprzednio wyrzuconej już z szeregów Stowarzyszenia Aktorów Greckich Eleni Papadaki. Następnie okazało się, że osoby niewinnej i według niektórych świadectw[według kogo?], także patriotki. Nawet czołowi komuniści greccy już wkrótce uznali ten mord za wielką pomyłkę i czyn szczególnie nierozważny.
  8. ↑ Telegramy Winstona Churchilla i jego dowódców z tego okresu wspominają o ograniczeniu amerykańskiej pomocy transportowej dla walczących w Atenach Brytyjczyków. Źródło: Archiwa Winston Churchill College, Cambridge.
  9. ↑ Rząd Themistoklisa Sofoulisa kierował Grecją od 22 listopada 1945 do 4 kwietnia 1946
  10. ↑ Tekst przysięgi wojskowej partyzantów DSE, na Wikiźródłach.
  11. ↑ Według źródeł greckich 800 tys. osób wysiedlono przymusowo, podczas gdy ok. 200 tys. osób opuściło domy dobrowolnie. Γιώργος Μαργαρίτης, Η ιστορία του Ελληνικού εμφυλίου πολέμου ISBN 960-8087-12-0
  12. ↑ Gen. Stefanos Sarafis, były naczelny dowódca ELAS, został po wojnie uwięziony, w 1951 roku zwolniony wyrokiem Sądu Najwyższego w związku z wybraniem go do parlamentu z listy lewicy, zamordowany w 1957 roku.
  13. ↑ Aktywista Ruchu Obrońców pokoju, Grigoris Lambrakis, został zamordowany podczas wiecu w Salonikach, przed obiektywami kamer ekip filmowych, w 1963. Okoliczność organizacji tego mordu przez funkcjonariuszy greckiej, państwowej policji udowodnił w maju 1963 sędzia Christos Sardzetakis.
  14. ↑ Parlament podjął tę decyzję jednomyślnie w sierpniu 1989 r.

Przypisy edytuj

  1. ↑ gr. Ελληνικός Στρατος – dosłowne polskie tłumaczenie: Greckie Wojsko, używano też nazwy Εθνικός Στρατός – Narodowe Wojsko. Nazwa aktualna: Greckie Siły Zbrojne (Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις).
  2. ↑ Część, spośród żołnierzy wojsk królewskich, w statystykach ujmowana jako zaginieni, walczyła następnie w szeregach DSE.
  3. ↑ Ostatnie greckie publikacje (np. „Emeis oi Ellines”) wskazują już 70 tysięcy, jako prawdopodobną, łączną liczbę śmiertelnych ofiar wojny domowej, ponoszonych nie tylko przez walczące oddziały.
  4. ↑ T.Kostopoulos str.72-74. M. Mazower, str.383. C.M.Woodhouse str.256, Foivos N. Grigoriadis str.284
  5. ↑ S.N. Grigoriadis t.1 („Katochi – Dekemvriana”) str. 632-633 podaje, że w dyspozycji królewskiego rządu pozostawało ok. 37 tysięcy byłych greckich żołnierzy hitlerowskich oraz funkcjonariuszy byłej kolaboracyjnej policji.
  6. ↑ Oto 6 warunków zaprzestania walki, zawartych w piśmie Naczelnego Dowództwa i Sztabu Generalnego DSE, kierowanym do komisji ONZ, 14 marca 1947: 1)Opuszczenia Grecji przez brytyjskie wojska, 2)Udziału EAM w rządzie, 3)Ogólnej amnestii, 4)Oczyszczenia mechanizmu państwowego z kolaborantów i hitlerowców, 5)Przywrócenia także w wojsku i organach bezpieczeństwa zasad i wolności obywatelskich państwa demokratycznego, 6)Przeprowadzenia wolnych wyborów. Źródło: Υπόμνημα του Αρχηγείου του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας στον Ο.Η.Ε. Μάρτης 1947 ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΓΕΝΙΚΟ ΑΡΧΗΓΕΙΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ – ΓΡΑΦΕΙΟ Πα Σ.Δ. Γενικού Αρχηγείου 14 Μαρτίου 1947
  7. ↑ Bonarek J., Czekalski T., Sprawski S., Turlej S.: Historia Grecji. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 539-540 i 551-552. ISBN 83-08-03819-0.
  8. ↑ Bonarek J., Czekalski T., Sprawski S., Turlej S.: Historia Grecji. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 556-559. ISBN 83-08-03819-0.
  9. ↑ a b Brzeziński A.: Grecja. Warszawa: TRIO, 2002, s. 114. ISBN 83-88542-30-3.
  10. ↑ Tę liczbę wymienia uniwersytecka praca zbiorowa „Emeis oi Ellines”
  11. ↑ Karabell Z.: Architects of intervention: the United States, the Third World, and the Cold War, 1946-1962. LSU Press, 1999, s. 19. ISBN 978-0-8071-2341-6.
  12. ↑ Grigoriadis S. N.: Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974. T. I. Ateny: Polaris, 2009, s. 461-475. ISBN 978-960-6829-10-9.
  13. ↑ Kastory A.: Winston Spencer Churchill. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 332-336.
  14. ↑ Od II wojny światowej do wojny o niepodległość Wietnamu. Madrid: Mediasat Group, 2008, s. 266-267. ISBN 978-84-9819-826-3.
  15. ↑ C.M.Woodhouse – The Struggle for Greece 1941-1949 wyd. 2002, London, na stronie 101, przytacza osobistą notatkę Thrasiwulosa Tsakalotosa – dowódcy 3 Brygady Górskiej – trzonu królewskich sił zbrojnych – przedstawiającą tę okoliczność.
  16. ↑ C.M. Woodhouse – The Struggle for Greece 1941-1949, str. 131
  17. ↑ a b Stephanides G.: Stirring the Greek nation: political culture, irredentism and anti-Americanism in post-war Greece, 1945-1967. Ashgate Publishing, 2007, s. 56-57. ISBN 978-0-7546-6059-0.
  18. ↑ Telegram Winstona Churchilla z 2 grudnia 1944, odnosząc się do sytuacji w Atenach, wymaga rozbrojenia ELAS, z jednoczesnym wymogiem pozostawienia pod bronią partyzantki oraz regularnych oddziałów byłych kolaborantów. Winston Churchill College Cambridge, reference code: CHAR 20/176/44.
  19. ↑ fotografie z tych masakr. wwk.kathimerini.gr. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-22)]., autorstwa amerykańskiego reportera Dimitri Kessel'a, publikowane w ogólnokrajowym dzienniku „Kathimerini”
  20. ↑ według wielu autorów, w tym Baerentzena i Close, str. 86, Brytyjczycy zgrupowali wtedy w Atenach nie mniej niż 12 000 tych byłych żołnierzy hitlerowskich. Autorzy podobnie oceniają początkową liczebność sił ELAS.
  21. ↑ Dawid H.Close – „The Greek Civil War – Studies of Polarization”, London : Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Lt 1993, str. 86
  22. ↑ a b Richard Clogg „Greece, 1940–1949: occupation, resistance, civil war : a documentary history [1]
  23. ↑ Obie te, wzajemnie wykluczające się wersje przytaczają m.in. Lars Baerentzen i David H. Close, informację o rozstrzelaniu zakładników określając jednak jako „rzekomą” (The Greek Civil War – Studies... „, str. 87)
  24. ↑ Notka biograficzna, ze wspomnieniami jednego z zakładników, Andreasa Empirikosa, ówcześnie niekomunistycznego lewcowego intelektualisty. Przytacza skrajnie trudne, terenowe i klimatyczne okoliczności forsownego marszu, z jednoczesnymi atakami ze strony wojsk brytyjskich. Z inicjatywy OPLA (podległa KPG, ściśle zakonspirowna, ideowa organizacja policyjna, wcześniej główny wykonawca wyroków śmierci na zdrajcach i wyróżniających się spekulantach, w okresie okupacji hitlerowskiej) zdarzały się wtedy pojedyncze egzekucje osób. Działo się to z zarzutem zdrady narodowej lub w wyniku wrogości między różnymi nurtami komunistycznymi., „Newsbeast.gr”, 12 sierpnia 2018 [dostęp 2018-08-12] (gr.).
  25. ↑ Andrzej Kastory, OSSOLINEUM, „Winston Spencer Churchill”, str.351: „Churchilla podejrzewano o zamiar narzucenia Grekom rządów Jerzego II przemocą. Admirał Ernest King wydał rozkaz zabraniający użycia amerykańskich statków do transportowania brytyjskich oddziałów do Grecji”
  26. ↑ Andrzej Kastory, OSSOLINEUM, „Winston Spencer Churchill”, str.350: Churchill, w liście do Edena, 11 grudnia 1944: Wydaje mi się, że Stalin potraktował nas w Grecji dość dobrze, a nawet dużo lepiej niż Amerykanie.
  27. ↑ wybór fragmentów umowy z Varkizy przedstawiony jest m.in. w pracy C.M. Woodhouse’a „The Apple of Discord: A Survey of Recent Greek Politics in Their International Setting (London 1948) str.308-310, co przytacza m.in. Richard Clogg, rozdział 5.6 str.188 [2]
  28. ↑ T. Anderson: The United States, Great Britain and the Cold War, 1944–1947. Columbia&London: University of Missouri Press, 1981, s. 145.
  29. ↑ a b B. Jelavich: Historia Bałkanów. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 297.
  30. ↑ C. M. Woodhouse, „The Struggle for Greece, 1941-1949”, ISBN 978-1-85065-487-2, str 4-5.
  31. ↑ T. Kostopoulos str.72-74. M. Mazower, str.383. C. M. Woodhouse str.256, Foivos N. Grigoriadis str.284, praca zbiorowa „Emeis oi Ellines”
  32. ↑ Heinz Richter, str 284 ; C. M. Woodhouse „Apple of Discord” str.256 ; T. Kostopoulos str.72-74
  33. ↑ S. N. Grigoriadis, t.2 str.167, cytujący książkę generała Karagiannisa („Στρατηγός Καραγιάννης – str.226-227 i 234”)
  34. ↑ Brytyjscy badacze D.H.Close i L.Baerentzen, powołując się na źródła lewicy, rozwijają tę informację następująco: 953 mordy przez sprawców nieumundurowanych, 250 mordów – Gwardia Narodowa, 82 mordy – policja, 4 mordy popełnić mieli członkowie brytyjskiego korpusu wojskowego.
  35. ↑ precyzyjnie opisane dane obywatelskiej organizacji „Narodowa Solidarność Grecji” „Εθνηκή Αλληλεγγυή Ελλαδος”, monitorującej przypadki bezprawia w Grecji, założonej w Atenach 28 maja 1941 r. Tabela z tymi danymi i w rozbiciu na nomosy, zawarta jest m.in. w „Historii Wojny Domowej 1945-49” autorstwa Fivosa N. Grigoriadisa, tom 2, str. 630, wydawnictwo Kam.Chr.Kamarinopoulos, z cytowanego raportu z zebrania zarządu w/w organizacji solidarnościowej, z 10 maja 1946 roku, nr protokołu 863. Niemal identyczne liczby oraz informacje o 767 zniszczonych biurach partyjnych przytaczają też Lars Baerentzen i D.H. Close w „The Greek Civil War – Studies of Polarization”.
  36. ↑ Dziennik Ustaw: ΦΕΚ 311 αρ.753 – S.N. Grigoriadis str.107
  37. ↑ S.N.Grigoriadis, t2, str. 107.
  38. ↑ Na str. 35, t.2, tenże S.N.Grigoriadis wyraża pogląd, że liczba postępowań przeciw uczestnikom lewicowego ruchu oporu, o ich przestępstwa kryminalne, już latem 1945 sięgnęła 80 tysięcy.
  39. ↑ dowody przytacza m.in. S.N.Grigoriadis, tom 2, str.81
  40. ↑ S.N.Grigoriadis, tom 2 str. 189
  41. ↑ Bonarek J., Czekalski T., Sprawski S., Turlej S.: Historia Grecji. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 597. ISBN 83-08-03819-0.
  42. ↑ Represje w wojsku, jesienią 1946: S.N.Grigoriadis, przywołując też innych autorów, t.2. str.159,
  43. ↑ Bonarek J., Czekalski T., Sprawski S., Turlej S.: Historia Grecji. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 596. ISBN 83-08-03819-0.
  44. ↑ a b c d Clogg R.: Historia Grecji nowożytnej. Kraków: Książka i Wiedza, 2006, s. 162-165. ISBN 83-05-13465-2.
  45. ↑ Brzeziński A.: Grecja. Warszawa: TRIO, 2002, s. 128. ISBN 83-88542-30-3.
  46. ↑ S.N.Grigoriadis, t.2, str. 133. Należy zauważyć, że opracowanie to opublikowano w Atenach, jako pracę naukową jeszcze w 1973 roku, czyli w warunkach rządów skrajnie prawicowej junty czarnych pułkowników.
  47. ↑ Clogg R.: Historia Grecji nowożytnej. Kraków: Książka i Wiedza, 2006, s. 167. ISBN 83-05-13465-2.
  48. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Bonarek J., Czekalski T., Sprawski S., Turlej S.: Historia Grecji. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 598-602. ISBN 83-08-03819-0.
  49. ↑ Brzeziński A.: Grecja. Warszawa: TRIO, 2002, s. 132. ISBN 83-88542-30-3.
  50. ↑ Jerzy Drzemczewski: Na śródziemnomorskim szlaku : 1924-2008. Gdynia: Pomorska Oficyna Wydawniczo-Reklamowa Porta Mare, 2009, s. 51-59. ISBN 978-83-924084-8-2.
  51. ↑ a b c d e f g h Brzeziński A.: Grecja. Warszawa: TRIO, 2002, s. 133-134. ISBN 83-88542-30-3.
  52. ↑ Ρεθυμνιωτης, Tajemniczy mord na George Polku, 1948. [online], Newsbeast.gr, 27 września 2019 [dostęp 2019-09-28] (gr.).
  53. ↑ F.N.Grigoriadis, tom 2.
  54. ↑ I tak np. źródła USA przedstawiają pogląd, że ok. 40% bojowników było ochotnikami, Grecki rząd, że 30%, tymczasem dowódca DSE Markos Wafiadis ogłosił 15 listopada 1948, że jedynie 10% bojowników są to ochotnicy, podczas gdy 90% składu oddziałów pochodzi z przymusowego poboru. Zapewne chodziło o szanse przeżycia tych bojowników DSE, którzy dostaliby się w niewolę. Źródło: Nikos Marantzidis, Demokratyczne Wojsko Grecji, wydanie I 2010, str.137w wydaniu trzecim, seria Tematy Historyczne – nr 2, wydawnictwo Alexandria, ISBN 978-960-221-467-1
  55. ↑ S.N.Grigoriadis t.2 str.272)
  56. ↑ S.N.Grigoriadis t.2 str.343
  57. ↑ Represje w wojsku: S.N.Grigoriadis, przywołując też innych autorów, t.2. str.159
  58. ↑ internetowa informacja o obozach Makronisos wydana przez Fundację Wielkiego Hellenizmu (Iδρυμα Μείζονος Ελληνισμού), prowadzącą jedno z głównych, greckich muzeów historycznych.
  59. ↑ Patrz: Opisująca obozy strona historyczna publicznego portalu gminy Kea, do której należy Markonisos
  60. ↑ prof. Thanos Veremis, w Emeis oi Ellines.
  61. ↑ „Przyczyny zamachu stanu mają swe korzenie w deformacjach, wywołanych wojną Domową oraz niezdolnością kolejnych rządów do złagodzenia systemu politycznego i zakorzenienia w nim wartości demokratycznych” Źródło cytatu: Zeszyty naukowe „Monografie Wojenne”, zeszyt nr.99 „Wojskowy Zamach Stanu 21 Kwietnia 1967”, autorzy: Panos Pikramenos, Emmanuil Mpentrouvakis Πάνος Πικραμένος – oryg.: Eμμανουήλ Μπεντρουβάκης ΤΟ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ, wydawnictwo DEFENCE Media, Ateny, Grecja 2010, wstęp do rozdziału 3.

Bibliografia edytuj

  • Emeis oi Ellines – ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ. Πολεμική Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας – grecka, uniwersytecka praca zbiorowa, Historia Wojen Współczesnej Grecji, wyd. Skai Biblio 2008 (ISBN 978-960-6845-15-4)
  • W. Byford-Jones, The Greek Trilogy: Resistance-Liberation-Revolution, London, 1945
  • R. Capell, Simiomata: A Greek Note Book 1944-45, London, 1946
  • W. S. Churchill, The Second World War
  • Nigel Clive, A Greek experience 1943-1948, ed. Michael Russell, Wilton Wilts.: Russell, 1985 (ISBN 0-85955-119-9)
  • D. Close (ed.), The Greek civil war 1943-1950: Studies of Polarization, London: Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Lt 1993
  • Dominique Eude, Les Kapetanios (in French and Greek), Artheme Fayard, 1970
  • N.G.L. Hammond Venture into Greece: With the Guerillas, 1943-44, London, 1983 (jak Woodhouse, był członkiem Brytyjskiej Misji Wojskowej)
  • Cordell Hull, The Memoirs of Cordell Hull, New York 1948
  • S.N. Kalyvas, The Logic of Violence in Civil War, Cambridge 2006
  • Georgios Karras, ``The Revolution that Failed. The story of the Greek Communist Party in the period 1941-49`` M.A. Thesis, 1985 Dept. of Political Studies University of Manitoba Canada.
  • D.G. Kousoulas, Revolution and Defeat: The Story of the Greek Communist Party, London, 1965
  • Reginald Leeper, When Greek Meets Greek: On the War in Greece, 1943-1945, London, 1950
  • M. Mazower (ed.) „After the War was Over. Reconstructing the Family, Nation and State in Greece, 1943-1960” Princeton University Press, 2000 (ISBN 0-691-05842-3)[3]
  • Mark Mazower „W Grecji Hitlera” – wyd. gr.: „Στην Ελλάδα του Χίτλερ”, Πατάκης, 1993
  • E. C. W. Myers, Greek Entanglement, London, 1955
  • Elias Petropoulos, Corpses, corpses, corpses (ISBN 960-211-081-3)
  • C.M. Woodhouse, The Struggle for Greece, 1941-1949, Hurst&Company, London, wydanie 2002, ISBN 978-1-85065-487-2
  • C. M. Woodhouse, Apple of Discord: A Survey of Recent Greek Politics in their International Setting, London, 1948
  • Julian Juźków, Tagma Thanatu (pol.) wspomnienia dowódcy polskiego oddziału, greckiego Ruchu Oporu, 1977, Wydaw. Min. Obrony Narodowej (Warszawa)
  • Richard Clogg, Greece, 1940–1949: occupation, resistance, civil war: a documentary history
  • Foivos N. Grigoriadis, Druga Wojna Partyzancka (Historia Wojny domowej 1945-49), tom 2 (Γρηγοριάδης Φοίβος – Το δεύτερο Αντάρτικο (Ιστορία του Εμφυλίου Πολέμου 1945 – 49, τόμος Β). , wydawnictwo Kamarinopoulos΄(Εκδόσεις Καμαρινόπουλος), Ateny, bez daty wydania
  • Solon N. Grigoriadis, Historia Współczesnej Grecji, tom.2 „Wojna Domowa – Uporczywa” (Σόλον Νεοκ. Γρηγοριάδης – Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τόμος Β „Εμφύλιος-Ανένδοτος”), wyd I 1973 r., wyd.II 2010 r. oficyna Polaris (POLARIS ΕΚΔΟΣΕΙΣ) ISBN 978-960-6829-18-5
  • Heinz Richter, Griechenland, zwischen Revolution und Kontrrevolution (1936-1946), Europaische Verlagsanstalt 1973, podane numery stron odnoszą się do wydania greckiego
  • Tasos Kostopoulos, Autocenzurowana Pamięć – Bataliony Bezpieczeństwa..., wyd. greckie: „Η αυτολογοκριμένη μνήμη: τα τάγματα ασφαλείας και η μεταπολεμική εθνικοφροσύνη”, Φιλίστωρ 2005
  • Nikos Marantzidis, Demokratyczne Wojsko Grecji, Ateny 2010, seria Tematy Historyczne – nr 2, wydawnictwo Alexandria, ISBN 978-960-221-467-1

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wojna_domowa_w_Grecji&oldid=73142855”