Zwangsarbeitslager Zaslaw
Zwangsarbeitslager Zaslaw (z niem. Obóz Pracy Przymusowej Zasław) – niemiecki obóz pracy dla Żydów z ówczesnych powiatów sanockiego oraz leskiego, istniejący w latach 1939–1943 na terenie wsi Zasław nad Osławą. Znajdował się obok linii kolejowej Sanok – Zagórz – Ustrzyki Dolne, na terenie dawnej Fabryki Celulozy.
 Pomnik w hołdzie ofiarom Zwangsarbeitslager Zaslaw | |
| Typ | |
|---|---|
| Odpowiedzialny | |
| Rozpoczęcie działalności |
jesień 1940 |
| Zakończenie działalności |
1943 |
| Terytorium | |
| Miejsce | |
| Pierwotne przeznaczenie |
Zgromadzanie Żydów z Zagórza |
| Liczba więźniów |
ok. 17 500 |
| Narodowość więźniów | |
| Komendanci |
(1939–1943) Johan Vogt |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie Polski  | |
 49°31′11″N 22°16′38″E/49,519722 22,277222
| |
Historia edytuj
Pierwsze prace przy budowie obozu rozpoczęto już jesienią 1939. Początkowo był to obóz pracy na potrzeby wojska. Obóz powstał jesienią 1940. Z inicjatywą utworzenia obozu pracy dla żydowskich rzemieślników wystąpił Judenrat w Sanoku, którego przewodniczącym był Leon Werner[1].
W okresie działalności nazistowskiej pierwotnie zgromadzono tu Żydów z samego tylko Zagórza. Od 24 czerwca 1941, przez obóz przeszło ok. 15 000 osób z całych Bieszczadów, głównie z Ustrzyk Dolnych, z Sanoka i powiatu sanockiego i około 2500 Żydów z Leska. W tym 10 000[2] zamordowano na miejscu, a ok. 5000 wywieziono do obozu w Bełżcu[3]. Egzekucje odbywały się w lasku zwanym „Malinki” i na górze Gruszka. Około 9 osób rozstrzelała niemiecka straż kolejowa w lesie Rozstockim, a w lesie koło leśniczówki zabito kilku Romów. Więźniowie zajmowali baraki oraz dawne budynki przemysłowe. Wielu z powodu braku miejsca koczowało pod gołym niebem. Wewnątrz stworzono warsztaty krawieckie, szewskie oraz kuśnierskie produkujące na potrzeby Waffen-SS. Więźniowie wykonywali wiele prac poza obozem, głównie przy budowie i naprawie dróg. W obozie w Zasławiu dokonywano egzekucji więźniów przywiezionych z więzienia w Sanoku[4]
W 1943 hitlerowcy zacierali ślady obozu przy pomocy więźniów, którzy musieli wydobywać zwłoki pomordowanych z ziemi i palić je na stosach, a prochy wrzucać do rzeki.
Hitlerowski koncentracyjny obóz w Zasławiu podlegał placówce Gestapo w Sanoku. Jego komendantami byli: Johan Vogt (został zastrzelony przez innego Niemca), a od 1943 Alfred Miller, natomiast zastępcą Otto Kratzman. Zewnętrzną ochronę obozu stanowiły ukraińskie jednostki Ukrainische Hilfpolizei dowodzone przez Tichonkę. Wewnętrzną administrację obozu stanowił aparat administracyjny: powołana przez Niemców Rada Żydowska Judenrat oraz podległe jej jednostki policji żydowskiej Judenordnungsdienst. Przewodniczącymi Judenratu byli Szimel, Szyja Sznajder. Komendantem obozu był Kurt Schupke[5].
W obozie był osadzony dr Leon Penner, który zbiegł stamtąd[6].
Na miejscu zbrodni znajduje się zbiorowa mogiła rozstrzelanych, którą upamiętnia kurhan z obeliskiem i tablicą pamiątkową (projektantami byli Kazimierz Ciepielowski i Bronisław Bekalik ze ZBoWiD Autosan w Sanoku). Pierwsze odsłonięcie pomnika miało miejsce 15 grudnia 1963[7]. Na betonowym czworoboku ze ścianami obłożonymi granitową kostką umieszczono wykonane z drutu postaci dwojga ludzi złączonych stygmatem śmierci[2]. Na pomniku zainstalowano tablicę pamiątkową[2]. Potem pomnik został odsłonięty w ramach obchodów Narodowego Święta Odrodzenia Polski 22 lipca 1964 (aktu dokonał sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR w Sanoku, Ignacy Bąk)[8][9]. Tego samego dnia I. Bąk odsłonił też pomnik na miejscu egzekucji w lesie Hanusiska także pod Zagórzem[9]. Inskrypcja na tablicy brzmi: W hołdzie pomordowanym w latach okupacji ofiarom hitlerowskiego barbarzyństwa obelisk ten w miejscu kaźni zbudowało koło ZBoWiD przy SFA w Sanoku grudzień 1963[10].
Pisarz Kalman Segal w swojej reportażowej powieści pt. Nad dziwną rzeką Sambation, napisanej w 1955 i wydanej w 1957, zawarł odniesienia do obozu w Zasławiu[11].
Przypisy edytuj
- ↑ Abraham Werner (tłum. Eli Barbur): Ocalenie z innego miejsca. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2017, s. 29. ISBN 978-83-61043-29-4.
- ↑ a b c ZBoWiD 1986 ↓, s. 73.
- ↑ Według innego źródła we wrześniu 1942 wywieziono 13 tys. osób. I. PPR na czele frontu narodowego w walce o przeprowadzenie podstawowych reform społecznych. Zagłada ludności żydowskiej. W: Kształtowanie się władzy ludowej na Rzeszowszczyźnie. T. I. Rzeszów: Komitet Wojewódzki PZPR w Rzeszowie, 1965, s. 259.
- ↑ Tadeusz Kowalski: Eksterminacja ludności na Rzeszowszczyźnie w okresie II wojny światowej (1939–1945). Rzeszów: Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie, 1987, s. 43, 66.
- ↑ Stanisław Zabierowski: Stanisław Zabierowski (red.): Studia nad okupacją hitlerowską południowo-wschodniej części Polski. T. I: Ściganie i karanie przestępców hitlerowskich, którzy pełnili zbrodnie wojenne na terenie południowo-wschodniej części Polski. Rzeszów: Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie i Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie, 1976, s. 168.
- ↑ Alojzy Bełza. Wspomnienie o sierż. Władysław Szelce ps. „Borsuk”, „Czajka”. „Biuletyn Informacyjno–Historyczny”. Nr 1/41, s. 32, 2005. Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Zarząd Okręgu Krosno. ISSN 1429-0324.
- ↑ ZBoWiD 1986 ↓, s. 72-73.
- ↑ 22 Lipca na Rzeszowszczyźnie. Program imprez i uroczystości. „Nowiny”. Nr 170, s. 6, 20 lipca 1964.
- ↑ a b Dik. Odsłonięcie pomnika. „Nowiny”. Nr 179, s. 30 lipca 1964, 6.
- ↑ Jarosz 1994 ↓, s. 16.
- ↑ Kalman Segal: Nad dziwną rzeką Sambation. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1957, s. 132, 142.
Bibliografia edytuj
- Zwangsarbeitslager Zaslaw, [w:] „Rocznik Sanocki” 1979, praca zbiorowa, Wydawnictwo Literackie – Kraków.
- Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949–1984. Sanok: 1986, s. 1-335.
- Edward Zając. Holokaust Żydów sanockich, [w:] tenże, Szkice z dziejów Sanoka, część I, Sanok 1998
- II wojna światowa. Okupacja – walka zbrojna – miejsca martyrologii. W: Zbigniew Osenkowski: Zagórz nad Osławą. Z dziejów miasta i gminy. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2006, s. 61-65. ISBN 83-922799-6-4.
- Jafa Wallach (oprac. i red. Elżbieta Rączy): Gorzka wolność. Wspomnienia ocalonej z holocaustu. Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej / Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Oddział w Rzeszowie, 2012, s. 23-24. ISBN 978-83-7629-352-3.