Wikipedia

Victor Hugo: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja nieprzejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Sardur (dyskusja | edycje)
229 edycji
m →‎Tematyczne: label withdrawn
m Ujednoznacznienie linku z Quasimodo na Quasimodo (postać literacka) przy pomocy Popups, WP:SK
Linia 16:
|source=Victor Hugo
}}
'''Victor Marie Hugo''' [wymowa: i'go] (ur. [[26 lutego]] [[1802]] w [[Besançon]], zm. [[22 maja]] [[1885]] w [[Paryż]]u) -– [[Francja|francuski]] pisarz, poeta, dramaturg i polityk. Uznawany jest za najważniejszego przedstawiciela [[literatura francuska|literatury francuskiej]] [[romantyzm]]u.
 
Jego twórczość jest bardzo bogata i zróżnicowana – należą do niej [[powieść|powieści]] (m.in. ''[[Katedra Marii Panny w Paryżu]]'', znana też jako ''Dzwonnik z Notre Dame'' i ''[[Nędznicy]]''), poezja liryczna (m.in. ''Ody i ballady'' oraz ''Legenda wieków''), [[dramat]]y wierszem i prozą, listy oraz dyskursy polityczne w Izbie Parów (izbie wyższej [[parlament]]u).
 
Victor Hugo był członkiem [[Académie française|Akademii Francuskiej]], deputowanym do [[Konstytuanta|Konstytuanty]], a następnie Zgromadzenia Narodowego. Wspierał [[Rewolucja lipcowa we Francji (1830)|rewolucję lipcową]] w [[1830]], brał udział w [[Rewolucja lutowa 1848|rewolucji lutowej]] w [[1848]], a z powodu przekonań politycznych przez 19 lat ([[1851]]–-[[1870]]) przebywał na dobrowolnym wygnaniu poza granicami Francji jako przeciwnik [[II Cesarstwo Francuskie|II Cesarstwa]]. Po upadku [[Napoleon III Bonaparte|Napoleona III]] w roku 1870 wrócił do Francji. Został pochowany w [[Panteon w Paryżu|paryskim Panteonie]].
 
== Biografia ==
=== Dzieciństwo i młodość ===
Victor Hugo urodził się w [[Besançon]] (w regionie [[Franche-Comté]], w departamencie [[Doubs (departament)|Doubs]]), lecz dzieciństwo spędził w [[Paryż]]u. Był najmłodszym z trzech synów Sophie Trébuchet ([[1772]]–-[[1821]]) i Josepha Léopolda Sigisberta Hugo ([[1773]]–-[[1828]]); jego starszymi braćmi byli: Abel Joseph Hugo ([[1798]]–-[[1855]]) i Eugeniusz Hugo ([[1800]]–-[[1837]]). W dzieciństwie często przenosił się wraz z ojcem, [[generał]]em [[Napoleon Bonaparte|Napoleona Bonaparte]], do [[Hiszpania|Hiszpanii]] i [[Neapol]]u.
 
Około [[1813]] zamieszkał w Paryżu razem z matką, która wcześnie zakończyła małżeństwo [[separacja (prawo)|separacją]] z powodu związku z generałem [[I Cesarstwo Francuskie|Cesarstwa]] [[Victor Fanneau de la Horie|Victorem Fanneau de la Horie]]. Konkubent matki był jego pierwszym nauczycielem; edukacja była nieformalna i koncentrowała się na wszechstronnej lekturze.
 
W wieku zaledwie 14 lat, w lipcu [[1816]], Hugo napisał: ''Chcę być [[François-René de Chateaubriand|Chateaubriandem]] lub nikim''<ref>''Victor Hugo raconté par un témoin de sa vie'', Adèle Hugo, 1863. Zdanie to miało znajdować się w szkolnym zeszycie.</ref>. Jego talent objawił się bardzo wcześnie a ambicja była nieograniczona.
 
W [[1819]] wraz z braćmi Abelem i Eugeniuszem zaczął wydawać gazetę ''le Conservateur littéraire'', która zwróciła uwagę na jego talent pisarski. W tym samym roku wygrał konkurs "Académie des Jeux floraux". Ponownie nagrodzony przez tę akademię w [[1820]], porzucił ulubioną [[matematyka|matematykę]] (rozpoczął już studia na tym kierunku) i zaczął karierę literacką.
 
Jego pierwszy zbiór [[poemat]]ów ''Odes'' (''Ody'') ukazał się w [[1821]], gdy był 19-letnim uczniem Liceum Louis-le-Grand i dzięki temu dziełu stał się znanym pisarzem. Uczestniczył w zebraniach koła literackiego Charlesa Nodiera w Bibliotece Arsenału – kolebce francuskiego romantyzmu; zebrania wywarły duży wpływ na jego twórczość. Od tego czasu datuje się jego sukces jako wszechstronnego twórcy: poety, powieściopisarza, dramatopisarza i dziennikarza.
Linia 40:
Od [[1826]] do [[1837]] często przebywał w Château des Roches, niedaleko [[Bièvres]], w posiadłości Bertina l'Aîné, wydawcy pisma ''Le Journal des débats''. Poznał tam [[Hektor Berlioz|Berlioza]], [[François-René de Chateaubriand|Chateaubrianda]], [[Franz Liszt|Liszta]], [[Giacomo Meyerbeer]]a i tworzył zbiory poezji, m.in. ''Les Feuilles d’automne'' (''Jesienne liście'').
 
[[12 października]] [[1822]] ożenił się z Adelą Foucher, która urodziła mu pięcioro dzieci:
* Leopolda (16 lipca [[1823]]&ndash;10–10 października [[1823]])
* Leopoldynę (28 kwietnia [[1824]]&ndash;4–4 września [[1843]])
* Karola (4 listopada [[1826]]&ndash;13–13 marca [[1871]])
* Franciszka-Wiktora (28 października [[1828]]&ndash;26–26 grudnia [[1873]])
* Adelę (24 kwietnia [[1830]]&ndash;21–21 kwietnia [[1915]]), która jako jedyna z dzieci przeżyła swojego sławnego ojca i która z powodu zaburzeń psychicznych długie lata spędziła w zakładach psychiatrycznych.
 
Hugo miał wiele kochanek. Najbardziej znaną była Juliette Drouet, aktorka poznana w [[1833]], która poświęciła mu się całkowicie i uratowała przed uwięzieniem w czasie [[zamach stanu|zamachu stanu]] [[Napoleon III Bonaparte|Napoleona III]]. Hugo napisał dla niej wiele poematów. W czasie pierwszej rocznicy swojego spotkania kochankowie postanowili wspólnie pisać dziennik, nazwany ''Księgą rocznicową''<ref>''Victor Hugo / Juliette Drouet, 50 ans de lettres d’amour 1833-1883 : Lettres de l'anniversaire'', red. Gérard Pouchain, przedmowa: Marie Hugo, Collection « Ecrits », 2005.</ref>.
Linia 55:
=== Emigracja ===
[[Grafika:Brussels Le Pigeon.jpeg|thumb|150px|left|Jedno z miejsc pobytu Hugo podczas emigracji – dom w Brukseli, zwany ''Le Pigeon'' (''Gołąb'')]]
[[Grafika:Hauteville House Victor Hugo in Guernsey.jpg|thumb||right|150px|''Hauteville House'' -– dom Victora Hugo podczas pobytu na Guernesey]]
Wychowany w duchu [[monarchizm]]u przez matkę, pochodzącą z [[Wandea|Wandei]], powoli przekonywał się do idei [[demokracja|demokracji]]. W jednym z poematów napisał: ''dorastałem w biegu.''<ref>''Kontemplacje'', księga V – "Napisany w 1846".</ref> Jego zdaniem: ''tam, gdzie wiedzę posiada tylko jeden człowiek, [[monarchia]] narzuca się sama. Tam, gdzie wiedzę posiada grupa ludzi, monarchia musi ustąpić [[arystokracja|arystokracji]]. A kiedy wszyscy mają dostęp do światła wiedzy, wtedy nadchodzi czas demokracji.'' Jako zwolennik demokracji [[liberalizm|liberalnej]] i humanitarnej, został wybrany [[poseł|posłem]] [[II Republika Francuska|II Republiki]] w [[1848]] i poparł kandydaturę [[Napoleon III Bonaparte|księcia Ludwika-Napoleona]] na [[prezydent]]a Republiki.
 
Po zamachu stanu [[2 grudnia]] [[1851]], który Hugo ostro potępił z powodu swoich przekonań (''Histoire d'un crime'' [''Historia zbrodni'']), musiał wyemigrować z Francji. W okresie [[II Cesarstwo Francuskie|II Cesarstwa]], jako przeciwnik reżimu Napoleona III, żył na emigracji w [[Bruksela|Brukseli]], a następnie na [[wyspa]]ch: [[Jersey]] i w końcu na [[Guernsey]]. Był jednym z nielicznych opozycjonistów, którzy nie chcieli skorzystać z [[amnestia|amnestii]]<ref>''Actes et paroles – Pendant l'exil'', I. ''L'amnistie''.</ref>. (''Gdyby pozostał tylko jeden, będę właśnie nim''<ref>''Les Châtiments'', ''Ultima verba''</ref>). Podczas tych trudnych lat opublikował m.in. ''Les Châtiments'' (''Chłosta'') ([[1853]]), utwór poetycki, wymierzony przeciwko II Cesarstwu; ''Les Contemplations'' (''Kontemplacje''), poezje ([[1856]]) ; ''La Légende des Siècles'' (''Legendę wieków'') ([[1859]]), oraz ''Les Misérables'' (''Nędzników''), powieść ([[1862]]).
 
Bolesne wspomnienie o córce Leopoldynie oraz ciekawość, popchnęły Hugo do uczestnictwa w organizowanych na Jersey seansach [[spirytyzm|spirytystycznych]], które opisał w ''Les Tables tournantes de Jersey'' (''Obracające się stoliki z Jersey'').
 
W latach 60. [[XIX wiek]]u odbył liczne wyprawy turystyczne do [[Luksemburg]]a i do niemieckiej [[Nadrenia|Nadrenii]] (1862, 1863, 1864, 1865). W [[1871]], po upadku [[Komuna Paryska|Komuny Paryskiej]], kiedy został wydalony z [[Belgia|Belgii]] z powodu pomocy udzielanej [[komunardzi|komunardom]], ściganym w Paryżu, znalazł schronienie na okres 3,5 miesiąca w Luksemburgu ([[1 czerwca]]–[[23 września]]). Mieszkał w [[Luksemburg (miasto)|mieście Luksemburg]], w [[Vianden]] (2,5 miesiąca), w [[Diekirch]] i w [[Mondorf-les-Bains|Mondorf]], gdzie leczył się w miejscowym uzdrowisku.
Linia 70:
Zgodnie ze swoją ostatnią wolą<ref>''2 kwietnia 1883, Vikctor Hugo przekazał Augustowi Vacquerie, w niezaklejonej kopercie swoją ostatnią wolę, z zaleceniem wykonania jej na drugi dzień po swojej śmierci: Przekazuję ubogim 50 000 franków. Pragnę być przewieziony na cmentarz karawanem dla biednych. Zakazuję nabożeństw żałobnych w kościołach; proszę wszystkich o modlitwę za moją duszę. Wierzę w Boga.'' ''Actes et paroles'' – IV. Depuis l'exil, 1876–1885. Cytat z ''Rappel''.</ref>, został przewieziony karawanem dla biednych do [[Panteon w Paryżu|paryskiego Panteonu]] i tam pochowany; wcześniej jego trumna była wystawiona przez kilkanaście dni pod [[Łuk Triumfalny w Paryżu|Łukiem Triumfalnym]]. Szacuje się, że aż 3 miliony ludzi przybyło wówczas, aby oddać mu ostatni hołd. Ostatnie słowa Hugo brzmiały: ''Widzę czarne światło. To tu jest walka dnia i nocy...''.
 
== Twórczość ==
Dzieła zebrane Victora Hugo (z jego spuścizny nie zachowało się jedynie kilka osobistych listów spalonych celowo przez wykonawców testamentu pisarza) zostały wydane w latach 1928–1931 przez francuskiego wydawcę Jeana-Jacques'a Pauverta. Na ''Dzieła'' składa się 28 tomów, które zawierają łącznie blisko 40 milionów znaków. W liście z [[9 grudnia]] [[1859]] Hugo pisał:
: ''Wszystkie moje działa stanowić będą pewnego dnia niepodzielną całość. (...) Księga różnorodna podsumowująca całe stulecie – oto co pozostawiam po sobie (...).''
W słowach tych Hugo odnaleźć można jego chęć tworzenia wyrażaną poprzez różne formy literackie: powieści, poezję, dramaty, eseje.
 
=== Powieści ===
[[Grafika:Ebcosette.jpg|150px|right|thumb|''Cosette'', ilustracja Émile'a Bayarda do ''Nędzników'']]
Hugo pozostawił po sobie dziewięć powieści. Pierwszą z nich ''[[Bug-Jargal]]'' napisał w wieku 16 lat, ostatnią ''[[Rok dziewięćdziesiąty trzeci]]'' (''Quatre-vingt-treize'') w wieku 72 lat. Powieści odzwierciedlają przemiany stylu pisarskiego Hugo oraz zmiany mód i prądów literackich jego czasów. Daje się jednak dostrzec w całej twórczości pisarza pewne stałe rysy charakterologiczne bohaterów, a nawet podobne koncepty fabularne, które powracają w różnych formach w jego dziełach od tych młodzieńczych aż po zupełnie dojrzałe; i tak motyw odrzucenia społecznego z powodu inności jest reprezentowany przez Bug-Jargala, Quasimoda z Katedry NMP, Valjeana z Nędzników i Gwynplaine'a z Człowieka śmiechu.
 
Niektóre z jego powieści (''[[Han d'Islande]]'' z [[1823]], ''[[Bug-Jargal]]'' (opublikowana w [[1826]]) czy ''[[Katedra Marii Panny w Paryżu]]'' z [[1831]]) przypominają [[powieść historyczna|powieści historyczne]] popularne w XIX wieku. Inne powieści Hugo, np. ''Le Dernier Jour d'un condamné'' (''[[Ostatni dzień skazańca]]'') z [[1829]] i ''[[Claude Gueux]]'' z [[1834]], trudno zaklasyfikować do jednego gatunku literackiego. Są to powieści na poły historyczne, na poły zaangażowane społecznie, np. w walkę o zniesienie [[kara śmierci|kary śmierci]]. Również powieść ''[[Nędznicy]]'', która ukazała się w [[1862]] w szczytowym okresie rozwoju [[realizm|realizmu literackiego]], tylko częściowo korzysta z jego osiągnięć. Popularność książki Hugo zaskoczyła krytyków, którzy widzieli w niej dzieło niebezpiecznie krążące między realistycznym opisem, melodramatem dla ludu a dydaktyczną rozprawą.
Linia 83:
Podobnie powieści ''[[Pracownicy morza]]'' (''Les Travailleurs de la mer'') z [[1866]] i ''[[Człowiek śmiechu (powieść)|Człowiek śmiechu]]'' (''L'Homme qui rit'') z [[1869]] zbliżają się w swojej formie raczej do estetyki [[romantyzm]]u z początku wieku. Wreszcie wydana w [[1874]] powieść ''Rok 93'' powtarza ulubiony temat twórczości Hugo – rolę [[rewolucja francuska|rewolucji francuskiej]] w budowaniu świadomości literackiej, politycznej, społecznej i moralnej XIX wieku.
 
Powieść Hugo nie jest czystą rozrywką – pozostaje niemal zawsze w służbie idei. Widać to w [[abolicja|abolicjonistycznych]] powieściach jego młodości i w wieku dojrzałym – w licznych, czasem aż natrętnych dygresjach o ubóstwie materialnym i duchowym – w ''[[Nędznicy|Nędznikach]]''. Jego tragiczni bohaterowie zmagają się z ograniczeniami zewnętrznymi i bezwzględnym przeznaczeniem, które może mieć swe źródło a to w społeczeństwie (Jean Valjean, Claude Gueux lub bohaterowie ''[[Ostatni dzień skazańca|Ostatniego dnia skazańca]]''), a to w historii
(''Rok 93'') lub nawet w chwili urodzenia ([[Quasimodo (postać literacka)|Quasimodo]]). Duch epopei ludzi zmagających się z siłami natury, społeczeństwem albo przeznaczeniem nigdy nie opuścił pisarza. Zawsze też znajdował on swoich odbiorców bez poddawania się kaprysom mody.
 
=== Dramaty ===
Linia 95:
=== Poezja ===
==== Młodość ====
W wieku 20 lat Hugo opublikował ''Ody'' (''Odes et Ballades'') – zbiór poezji, w którym już wtedy pojawiły się wyraźnie tematy stale później powracające u pisarza: świat współczesny, historia, religia i zwłaszcza rola poety. Później pod tym samym tytułem powstały dalsze zbiory tekstów, które z czasem stały się coraz mniej klasyczne a bardziej romantyczne. Cztery wydania w tej serii (między [[1822]] a [[1828]]) przyciągnęły wielu młodych czytelników.
 
W 1828 Hugo opublikował pod wspólnym tytułem ''Ody i ballady'' całą swoją dotychczasową twórczość poetycką. Opisy historyczne, wspomnienia z dzieciństwa, napisane były jeszcze w sposób konwencjonalny, jednak zauważalne było już dążenie młodego pisarza romantycznego do zerwania z [[Metrum (poetyka)|metrum]] i tradycją poetycką. Ten zbiór poezji pozwala także zauważyć zaczątek ewolucji duchowej, która będzie trwała całe jego życie: żarliwy [[Katolicyzm|katolik]] stawał się stopniowo coraz bardziej tolerancyjny, jego monarchistyczne przekonania również słabły i pisarz dużo uwagi poświęcał niedawnej epoce [[Napoleon Bonaparte|napoleońskiej]]; ponadto poeta nie odrzucał swojego podwójnego dziedzictwa napoleońskiego (po ojcu) i monarchicznego (po matce), ale starał się je przezwyciężyć za pomocą konfrontacji przeciwieństw (słynna [[antyteza]] Hugo):
: ''Les siècles, tour à tour, ces gigantesques frères,''
: ''Différents par leur sort, semblables en leurs vœux,''
Linia 106:
: Cel jeden odnajdują przeciwnymi drogami''
 
Następnie Hugo oddalał się w swoich dziełach od bieżących problemów politycznych, nad które chwilowo przedkładał zasadę "sztuki dla sztuki". Rozpoczął pisanie ''[[Les Orientales]]'' ([[Orient]] był wówczas modnym tematem) w [[1829]] (w tym samym roku powstał ''Ostatni dzień skazańca'').
 
[[Grafika:La Grèce sur les ruines des Missolonghi.jpg|thumb|200px|''Grecja na ruinach Missolonghi'', malował [[Eugène Delacroix]], 1827]]
Linia 128:
Całkiem inne było przesłanie ''Chłosty'' (''Châtiments'') – strofy walki, które w 1853 miały na celu zlikwidować [[Napoleon III Bonaparte|Napoleona III]], zwanego przez Hugo m.in. "prorokiem nieszczęść" i "egzekutorem przeklętego bratanka". Hugo ciągle zmieniał gatunki, pojawiały się: [[bajka]], [[epopeja]], [[pieśń]], [[elegia]].
 
Kilka lat później Hugo interpretował ''Kontemplacje'' (''Contemplations''), które ukazały się w 1856: ''Cóż to są "Kontemplacje"? – to wspomnienia duszy''. <ref>''Les Contemplations'', Przedmowa.</ref> Jego ówczesna twórczość to apoteoza liryczna naznaczona wygnaniem i śmiercią ukochanej córki (np. w ''Pauca Meae''); emigracja wewnętrzna i polityczna – Hugo wyruszał samotnie odkrywać siebie wobec wszechświata.
 
Jego arcydziełem była ''Legenda wieków'' (''La Légende des Siècles''), łącząca historię świata w jeden wielki epos, wydany w 1859. ''Człowiek wychodzący z ciemności do Ideału''
Linia 142:
Początkowo jego prace były raczej realistyczne, ale wraz z wygnaniem i mistyczną konfrontacją poety z morzem, nabrały wymiaru prawie fantastycznego.
 
Ta strona talentu Hugo nie umknęła uwadze jego współczesnych i była przyczyną wielu pochwał, w szczególności od [[Charles Baudelaire|Baudelaira]]:
: ''Nie znalazłem u wystawców Salonu tej wspaniałej wyobraźni, która tkwi w obrazach Victora Hugo jak tajemnica w niebie. Mówię o jego rysunkach atramentowych, bo to więcej niż jasne, że w poezji nasz poeta jest królem pejzażystów <ref>Baudelaire, ''Curiosités esthétiques'' (1868) – IX. Salon de 1859. « Lettres à M. le Directeur de la revue française VIII. » </ref>.
 
Linia 174:
* kilka wystąpień w sprawie pokoju na świecie (''Discours d’ouverture du Congrès de la paix'', [[21 sierpnia]] [[1849]]),
* za powszechnym prawem wyborczym,
* w obronie wybrzeża, <ref> ''Oeuvres complètes de Victor Hugo'', ''Actes et paroles I – Avant l'exil 1841–1851'', Chambre des Pairs (1845–18481845-1848), « II. Consolidation et défense du littoral. »
</ref>
* przeciw unieważnieniu wyboru [[Garibaldi]]ego do Zgromadzenia Narodowego w [[1871]], po którym sam złożył dymisję ze stanowiska deputowanego francuskiego (''Contre l'invalidation de Garibaldi'', wystąpienie w Zgromadzeniu Narodowym [[8 marca]] [[1871]])<ref>[http://www.assembleenationale.fr/histoire/7eg.asp Grands moments d'éloquence parlementaire Wystąpienie Hugo] na stronie Zgromadzenia Narodowego.</ref>
Linia 188:
 
=== Stany Zjednoczone Europy ===
Idea [[Stany Zjednoczone Europy|Stanów Zjednoczonych Europy]] przewijała się wielokrotnie w przemówieniach i pismach Victora Hugo:
 
* ''Żadnych granic! [[Ren]] dla wszystkich! Bądźmy jedną Republiką, bądźmy Stanami Zjednoczonymi Europy, bądźmy kontynentalną federacją, wolnością europejską, bądźmy pokojem światowym!'' (przemówienie w Zgromadzeniu Narodowym, [[1 marca]] [[1871]])
Linia 203:
=== Relacje z współczesnymi ===
[[Grafika:Hugo rodin.jpg|thumb|200px|Victor Hugo dłuta [[Auguste Rodin|Rodina]]]]
Hugo utrzymywał relacje pełne wzajemnego szacunku i podziwu z [[Honoré de Balzac|Honoriuszem Balzakiem]] i [[Gérard de Nerval|Gérardem de Nervalem]]. Przyjaźń z [[Aleksander Dumas (ojciec)|Aleksandrem Dumasem]] przetrwała mimo wielu wzlotów i upadków do końca życia. Co do rywalizacji, to najbardziej zacięta była z [[Alphonse de Lamartine|Alphonse'em de Lamartine'em]], którego Hugo szanował, ale któremu nie chciał przyznać pierwszeństwa.
 
Współcześni doceniali talent pisarza, jego oryginalność i nierzadko podziwiali – dwadzieścia lat wygnania, częściowo z własnej woli, robiło wrażenie także na krytykach. Hugo wpływał na żyjących w swej epoce, irytował możnych i inspirował współczesnych i przyszłych poetów.
Linia 326:
 
=== Telewizja ===
Istnieje też znaczna liczba adaptacji telewizyjnych, mniej lub bardziej wiernych oryginałowi. W rodzinnej Francji znakomitą sławą cieszyło się przeniesienie na mały ekran "Nędzników" w reżyserii Roberta Hosseina (1985) z udziałem Lino Ventury, Jeana Carmeta i Michela Bouqueta. W roku 2000 serialowej adaptacji dokonała Josee Dayan -– w tym filmie role głównych antagonistów Jeana Valjeana oraz Javerta zagrali Gerard Depardieu i John Malkovich.
 
=== Opera ===
Linia 352:
 
=== Dzieła zebrane, wydania klasyczne ===
* Édition Hetzel – Quantin, wydanie zwane "ne varietur", 1880–1892. ''Œuvres complètes de Victor Hugo''. Kolekcja klasyczna według oryginalnych rękopisów – J. Hetzel et Cie ; A. Quantin, 1880–1889. – 48 vol. in-8°. I. Poezja (16 vol.) – II. Filozofia (2 vol.) – III. Historia (3 vol.) – IV. Podróże (2 vol.) – V. Dramat (5 vol.) – VI. Powieść (14 vol.) – VII. Czyn i słowo (4 vol.) – VIII Dzieła różne (2 vol.)
* 1904–1952: Éditions Ollendorff et Albin Michel, wydanie zwane "de l’Imprimerie nationale" ("z Drukarni Narodowej") ''Œuvres complètes de Victor Hugo'' – P. Ollendorff ; Albin Michel ; Imprimerie Nationale, 1902–1952. – 45 vol. – Portrety, ilustracje czarno-białe i kolorowe, faksymile; kolejni redaktorzy: Paul Meurice (1904–19051904-1905), Gustave Simon (1905–19281905-1928) et Cécile Daubray (1933–19521933-1952). Wydanie krytyczne, z włączoną po raz pierwszy ''Korespondencją'' Victora Hugo jak i licznymi tekstami wcześniej niepublikowanymi.
* 1967–1970: Wydanie chronologiczne pod kierunkiem J. Massin, ''Œuvres complètes de Victor Hugo'', Club Français du Livre, 1967–1970. – 18 vol.
* Seria « Bouquins » wydawnictwa Robert Laffont. Teksty bliskie edycji J. Massin powyżej, wydanie poprawione na stulecie rocznicy śmierci Hugo. ''Œuvres complètes de Victor Hugo'', pod redakcją Jacques Seebachera i Guy Rosa, we współpracy z akademicką grupą roboczą uniwersytetu Paris VII, ("Groupe Inter-universitaire de travail sur Victor Hugo-Paris VII") R. Laffont, 1985 – 18 woluminów.
Linia 363:
* Jean-François Kahn, ''Victor Hugo, un révolutionnaire'', Fayard, 2001.
* Jean-Marc Hovasse, ''Victor Hugo I, Avant l'exil: 1802–1851'', Fayard, 2001.
* Paul Lafargue, ''la Légende de Victor Hugo'', Mille et une nuits, (tekst oryginalny: ''La Légende de Victor Hugo de 1817 à 1873'', wydany w ''Revue socialiste'', 1891). Kąśliwy pamflet napisany przez byłego komunarda, który wbrew panującym poglądom oskarżał pisarza o bycie li tylkp burżuazyjnym oportunistą.
* Frédéric Lenormand, ''Les Fous de Guernesey ou les amateurs de littérature'', Robert-Laffont, 1991, o wygnaniu w Saint-Pierre-Port.
* Jérôme Picon, Isabel Violante, ''Victor Hugo contre la peine de mort'', przedmowa Roberta Badintera, Paris, 2001, éditions Textuel.
* André Maurois, ''Olympio ou la Vie de Victor Hugo'', Hachette, 1985.
* Frank Wilhelm, ''Victor Hugo et l'Idée des États-Unis d'Europe'', Luxembourg, wyd. przez ''Amis de la Maison de Victor Hugo à Vianden'', 2000.
* Pascal Tonazzi, ''Florilège de Notre-Dame de Paris (anthologie)'', Editions Arléa, Paris, 2007, ISBN 2869597959
Linia 394:
 
=== Tematyczne ===
* {{lang|fr}} [http://www.victorhugo.gg/fr/default.aspx Le site officiel Victor Hugo -– Guernesey]
* {{lang|fr}} [http://www.hautevillehouse.com Hauteville House la maison d'exil de Victor Hugo à Guernesey]
* {{lang|fr}} [http://www.victor-hugo.lu Maison de Victor Hugo à Vianden, Luxembourg]
Linia 437:
[[fr:Victor Hugo]]
[[ga:Victor Hugo]]
[[gan:雨果]]▼
[[gd:Victor Hugo]]
[[gl:Victor Hugo]]
▲[[gan:雨果]]
[[ko:빅토르 위고]]
[[hy:Վիկտոր Հյուգո]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Victor_Hugo”