Terran: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
LaaknorBot (dyskusja | edycje) m robot poprawia: pt:Terreno |
m Półautomatyczna poprawa błędu gramatycznego: tą -> tę; zmiany kosmetyczne |
||
Linia 1:
'''Terran''' - jednostka [[Tektonika (geologia)|tektoniczna]] [[orogen]]u o stosunkowo jednorodnej budowie geologicznej, oddzielona od innych podobnych jednostek relatywnie ostro wyrażoną strefą nieciągłości (tzw. [[megaszew litosfery|szwem tektonicznym]]). Terrany powstają z odrębnych bloków [[skorupa ziemska|skorupy ziemskiej]], przede wszystkim [[płyta kontynentalna|kontynentalnej]], które zderzyły się ze sobą, przyrastając do istniejącego [[kraton]]u lub do siebie nawzajem.
== Wprowadzenie ==
Koncepcja terranów jest szczególnym rozwinięciem teorii [[Tektonika płyt|tektoniki płyt]], która przewiduje, że [[litosfera]] Ziemi podzielona jest na częściowo od siebie niezależne, sztywne bloki skalne, mogące w pewnych granicach przesuwać się względem siebie. Największe jednostki tego typu to [[Płyta tektoniczna|płyty tektoniczne]]; mniejsze z nich określa się jako ''mikropłyty''. W przypadku wystąpienia silnych napięć na granicach płyt, związanych np. ze zderzeniem się dwóch fragmentów skorupy kontynentalnej, wzdłuż regionu intensywnych ruchów tektonicznych poszczególne „odłamki” płyt mogą uzyskać pewną niezależność. Terran jest tego właśnie typu jednostką tektoniczną, przesuwającą się względem podobnych jej jednostek wzdłuż stref osłabienia skorupy; typowy wymiar takiego odłamka waha się w granicach 50-500 kilometrów, choć liczbę tę należy raczej traktować prowizorycznie z powodów wyjaśnionych szerzej [[Terran#Miejsce terranów w tektonice płyt|poniżej]].
== Geneza i odmiany terranów ==
Współcześnie rozpoznawane terrany wyróżnia się na granicach istniejących [[kraton]]ów, czyli relatywnie trwałych fragmentów litosfery ziemskiej, które od dłuższego czasu pozostają praktycznie nietknięte przez silne procesy tektoniczne, takie jak powstawanie gór fałdowych lub łańcuchów wulkanicznych. To właśnie do brzegów tego typu „twardych jąder” dolepiane są nowe fragmenty litosfery, tam też wyrażają się intensywne deformacje mogące spowodować odklejenie się wzdłuż płaszczyzny [[uskok]]u niezależnych jednostek tektonicznych.
'''Terrany egzotyczne''' (ang. ''exotic terranes'') powstają z pogrubionych fragmentów skorupy oceanicznej, które nie ulegają [[subdukcja|subdukcji]] w [[
W czasie trwania tego procesu również fragmenty płyty górnej – kontynentalnej – mogą ulec odkłuciu i przesunąć się lub zdeformować zgodnie z powstałym w czasie kolizji polem naprężeń. Również w tym przypadku odrywają się czasem sporych rozmiarów bloki skorupy, przesuwając się prawdopodobnie wzdłuż istniejących osłabień skorupy. Tego typu odłamki płyty kontynentalnej to '''terrany proksymalne''' (ang. ''proximal terranes'').
Linia 15:
Warto zaznaczyć, że w czasie trwania kolizji tego typu lekkich bloków skorupy mogą zapewne aktywować się formy przejściowe między skorupą oceaniczną a kontynentalną, a biorąc pod uwagę również zachodzące w czasie subdukcji swoiste procesy [[wulkanizm|wulkaniczne]] i [[metamorfizm|metamorficzne]] wymienione dwa typy terranów zawsze stanowić będą raczej pewne przypadki skrajne wobec pełnego spektrum możliwości niż dwie jasno wyodrębione klasy.
== Ruchy terranów, szwy kolizyjne ==
Gdy tylko dany segment skorupy zostanie poddany opisywanym procesom rozpadu, powstałe w jego wyniku odłamki – terrany – mogą uzyskać znaczną nawet niezależność dynamiczną. Wleczone wzdłuż kontynentu, terrany mogą obracać się względem siebie, uzyskiwać różną prędkość (mogą zdarzać się nawet przestoje pojedynczych terranów) i prawdopodobnie również wymieniać między sobą materiał skalny wzdłuż drobniejszej sieci spękań i uskoków. Zachodzące przy tym przemiany struktury pierwotnego bloku litosferycznego są tak silne, że proces zasłużył na miano '''tasowania przesuwczego''' (ang. ''strike-slip shuffling''). Jeżeli na drodze tłoczących się i deformujących przy tym terranów znajdzie się wklęsłe wygięcie krawędzi kontynentalnej, mogą one zostać stłoczone i złożone w tym wygięciu – tak stało się na Alasce, która stanowiła niegdyś zagłębienie w kratonie północnoamerykańskim, a obecnie zbudowana jest z dziesiątków nałożonych na siebie i dramatycznie zdeformowanych terranów. Powstający na tej drodze pas sklejonych ze sobą heterogenicznych odłamków litosfery określa się mianem ''tektoniki kolażu'' – klasycznym przykładem są [[Kordyliery]] w Ameryce Północnej, składające się – jak się obecnie szacuje – ze stu kilkudziesięciu rozpoznanych do dziś terranów.
Linia 21:
Wspomniana w definicji „relatywnie ostro wyrażona strefa nieciągłości” określana jest jako '''szew kolizyjny''' lub - nieco szerzej - '''tektoniczny'''. Przesuwające się względem siebie terrany wytwarzają na swoich granicach silnie zniekształcone strefy, będące siedliskiem sieci przesuwczych [[uskok]]ów tektonicznych oraz „zmielonego” w ich granicach materiału skalnego o wyraźnie zaburzonym biegu warstw skalnych. Uskoki te mogą sięgać nawet bardzo głęboko w litosferę ziemską (por. [[rozłam wgłębny]]).
== Miejsce terranów w tektonice płyt ==
Można stwierdzić, że terrany są "średnioskalowymi" jednostkami tektonicznymi. Co dokładnie oznacza to sformułowanie?
Wiemy dziś, że litosfera Ziemi nie jest tak "lita", jak wskazywałaby na to nazwa. Podstawowym założeniem [[tektonika płyt|tektoniki płyt]] jest obecność "sztywnych kier litosfery przesuwających się względem siebie" - płyt tektonicznych; dziś wiemy jednak, że przy bliższej analizie możliwe jest wydzielenie również drobniejszych fragmentów litosfery, odszczepiających się od swojego otoczenia w warunkach naprężeń. W najmniejszej skali można traktować w ten sposób poszczególne [[uskok]]i i strefy uskoków, w których częściowo niezależne od siebie nawzajem stają się dwa skrzydła uskoku. Sieci uskoków (być może tworzące wielką [[sieć regmatyczna|sieć regmatyczną]]) mogą zaś tworzyć pasy osłabionej skorupy, które przy sprzyjających warunkach stają się ośrodkiem wielkich ruchów przesuwczych, w których wyładowuje się napięcie spowodowane ruchem płyt tektonicznych. Ruchy te mogą powodować wielkie nasunięcia, gdy płaszczyzna uskoku leży z grubsza równolegle do powierzchni ziemi (stąd ''tektonika naskórkowa'' opisująca nakładanie się na siebie wielkich łusek skorupy ziemskiej zachodzące np. w czasie fałdowania gór), mogą też "odcinać" od bloku litosfery mniejsze "kry" skalne, gdy płaszczyzny te są do powierzchni ziemi z grubsza prostopadłe. Odkrycie, że wielkie pasma górskie mogą składać się ze znacznej ilości tego typu drobnych ("drobnych" oczywiście w skali kontynentu) odprysków litosfery ziemskiej "rozsmarowanych" wzdłuż strefy kontaktu (raczej niż ze sfałdowania związanego z frontalnym zderzeniem kontynentów), stanęło u podstaw koncepcji ''orogenów przesuwczych'' i związanego z nią konceptu ''tektoniki kolażu'' (opisanego powyżej). Fundamentalne prace rozwijające
[[Kategoria:Tektonika]]
| |||