Niezbyt daleko od zachodniej pierzei Starego Rynku, przy ulicy Grobelnej 2, w Pabianicach znajduje się nieduży, lecz bardzo interesujący kościół noszący wezwanie św. Mateusza Ewangelisty i Wawrzyńca Męczennika. Drewniana budowla sakralna musiała stanąć w tym miejscu już w połowie XIV stulecia, z chwilą erygowania parafii. Kościół ten był dosyć ciasny i skromny, jak zauważył 100 lat później Jan Długosz. Gościł jednak kilkakrotnie przejeżdżających przez Pabianice królów Polski - Władysława Jagiełłę i Kazimierza Jagiellończyka, np. w 1432 roku Jagiełło zawarł tu przymierze z przedstawicielami czeskich husytów. Przy kościele już w końcu XIV wieku funkcjonowała szkoła oraz najstarszy pabianicki cmentarz. Dopiero w 1583 roku kapituła krakowska postanowiła zafundować dla swego miasteczka - centrum kwitnących dóbr, murowany kościół z prawdziwego zdarzenia. Wzniesiono go w ciągu 5 lat z cegieł z dodatkiem kamienia w stylu późnorenesansowym. Architektem był Ambroży Włoch, rodem z Płocka, a wzorem - tamtejsza katedra. Kościół św. Mateusza jest bazylikowy, trójnawowy, zorientowany w kierunku wschodnim. Prostokątne prezbiterium zakończone jest półkolistą apsydą. Kościół ten posiada od zachodu charakterystyczną wyniosłą wieżę, ośmioboczną na podstawie czworobocznej. Do 1865 roku była ona zakończona baniastym barokowym hełmem, zastąpionym później piramidalnym nakryciem neogotyckim z krzyżem na szczycie. Ozdobą kościoła jest 6 portali. Renesansowy portal przy głównym wejściu do kościoła, znajdującym się w wieży, zdobi herb kapituły krakowskiej i miasta Pabianic - Trzy Korony. Przy innym wejściu, na północnej ścianie kościoła, odnajdziemy obok łacińskiej sentencji religijnej podpis: "Jakub Fusski, muliarz krakowski rękami własnemi wykonał (...) 1585". Jakże to dalekie od średniowiecznej skromności budowniczych gotyckich katedr! Niestety wskutek częstych pożarów kościół ten był kilkakrotnie przebudowywany w XVIII wieku i XIX wieku Po jednym z tych pożarów na placu przykościelnym ustawiono figurę św. Floriana - patrona strażaków. Interesujące jest wnętrze kościoła św. Mateusza. Możemy tu zobaczyć np. barokowy ołtarz główny z końca XVII wieku z rzeźbami świętych Bartłomieja, Wawrzyńca i Mateusza oraz obrazami Ukrzyżowania i Wniebowzięcia Marii, równie stare organy, gotycką jeszcze chrzcielnicę, barokowe krucyfiksy, obrazy, relikwiarz. Interesujące są dwie tablice pamiątkowe z kamienia ku czci kanoników - fundatorów kościoła (z 1588 roku) oraz księżnej Judyty (z XVII wieku). Spośród płyt nagrobnych w tym kościele najciekawszy jest nagrobek wykonany z czerwonego marmuru poświęcony zmarłej w 1613 roku córeczce dzierżawcy dóbr pabianickich - Annie Sułowskiej. Polski napis wzorowany jest na trenach Jana Kochanowskiego.
== Renesansowy dwór obronny kapituły krakowskiej w Pabianicach ==
