Kritozaur: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
m dr.poprawki
Linia 1:
{{Propozycja Dobrego Artykułu}}
{{Zwierzę infobox
|Nazwa nazwa zwyczajowa = Kritozaur
|Łacińska łacińska = ''Kritosaurus''
|Zoolog zoolog = [[Barnum Brown|Brown]], [[1910]]
| okres istnienia = [[kampan]],<br />{{okres istnienia grupy organizmów 2|73}}
|Typ typ = [[strunowce]]
|Podtyp podtyp = [[kręgowce]]
|Gromada gromada = [[zauropsydy]]
|Podgromada podgromada = [[diapsydy]]
|Nadrząd nadrząd = [[dinozaury]]
|Rząd rząd = [[dinozaury ptasiomiedniczne]]
|Podrząd podrząd = [[Cerapodacerapody]]
|Infrarząd infrarząd = [[ornitopody]]
|Nadrodzina nadrodzina = [[Hadrosauroideahadrozauroidy]]
|Rodzina rodzina = [[hadrozaury]]
|Podrodzina podrodzina = [[hadrozaury płaskogłowe]]
| plemię = [[grypozaury]]
|Rodzaj rodzaj = '''kritozaur'''
| ranga podtaksonu = [[gatunek (biologia)|Gatunki]]
| podtaksony = * ''K. navajovius'' ([[Barnum Brown|Brown]], 1910)
* ''K. australis'' ([[José Bonaparte|Bonaparte]], Franchi, Powell, & Sepulveda, 1984
|Obrazek grafika = Kritosaurus BW.jpg
| opis =
|Opis_obrazka=
| wikispecies = Kritosaurus
| commons = Category:Kritosaurus
}}
'''Kritozaur''' (''Kritosaurus'', {{łac.}} "rozdzielony jaszczur") – rodzaj dinozaura kaczodziobego. Jego nazwa bywa błędnie interpretowana jako "nobliwy jaszczur"<ref name=NHM>{{cytuj stronę|url=http://internt.nhm.ac.uk/jdsml/nature-online/dino-directory/detail.dsml?Genus=Kritosaurus|tytuł=Natural History Museum|data dostępu=27 czerwca 2009|język=en}}</ref>, odnosi się ona do domniemanego orlego nosa zwierzęcia<ref name=BC07>{{cytuj książkę
Linia 38:
| język = en
}}
</ref>. Obszar nosowy był pofragmentowanyniekompletny, kości opuściły swe stawy, dlatego został pierwotnie odtworzony płasko. Informacje o tym zwierzęciu nie są kompletne, ale jest ono istotne w historii naturalnej. Żyło około 73 miliony lat temu w późnokredowej [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]] i prawdopodobnie [[Ameryka Południowa|Południowej]]. Historia jego taksonomii jest zagmatwana, łączy się ona z takimi rodzajami, jak ''[[grypozaur|Gryposaurus]]'', ''[[anasazizaur|Anasazisaurus]]'' i ''[[Naashoibitosaurus]]''; kwestia ta nie została rozwiązana, zanim nie opisano bardziej wartościowych pozostałości kritozaura. Pomimo niedostatku szczątków ten roślinożerca pojawiał się w książkach o dinozaurach, choć przed latami dziewięćdziesiątymi XX wieku pokazywano właściwie [[grypozaur]]agrypozaura o wiele bardziej kompletnych skamielinach, uznawanego wtedy za jego synonim.
 
== Morfologia ==
Takson ''Kritosaurus'' został ostatecznie opisany jedynie na podstawie niepełnej [[czaszka|czaszki]] i dolnej szczękiżuchwy, a także nieopisanych powiązanych szczątków pozaczaszkowych<ref name=HWF04>{{cytuj książkę
| nazwisko = Horner
| imię = John R.
Linia 78:
| seria = Geological Society of America Special Paper '''40'''
}}
</ref>. Możliwe [[autapomorfia|cechy diagnostyczne]] kritozaura obejmują [[kość przedzębowa|kość przedzębową]] bez ząbkowania, ostre zmierzające w dół zgięcie w kierunku dolnej szczęki przy dziobie i ciężką, prawie [[prostokąt]]ną górną [[szczęka|szczękę]]<ref name=JIKetal06 />. Jeśli byłaby ona taka, jak u anasazizaura lub rodzaju ''Naashoibitosaurus'', to kompletny grzebień jak kołnierz zaczynałby się przed oczyma i wznosiłby pomiędzy i nad nimi, nie rozciągając się jednak poza nimi.
 
Całkowitą długość zwierzęcia szacuje się na około 8<ref name=NHM />-10–10 m<ref name=Wiem>{{cytuj stronę|url=http://portalwiedzy.onet.pl/27575,,,,kritozaur,haslo.html|tytuł=Encyklopedia Wiem|data dostępu=27 czerwca 2009}}</ref>.
 
== Klasyfikacja ==
''Kritosaurus'' zaliczał się rodziny [[hadrozaury|hadrozaurów (dinozaurów kaczodziobych)]] i podrodziny [[hadrozaury płaskogłowe|Hadrosaurinae, hadrozaurów płaskogłowych]]. Ponieważ nie poznano go zbyt dobrze, nie ustalono, kim byli jego najbliźsinajbliżsi krewni. ''Naashoibitosaurus'' i ''K„K. ''australis'', bardzo do siebie podobne, w najnowszej analizie filogenetycznej kaczodziobych, przeprowadzonej przez [[Jack Horner|Jacka Hornera]] i współpracowników, tworzą [[klad]] z [[zaurolof]]em. Ta sama praca uznaje odrębność kritozaura jedynie na poziomie gatunku, uważając go za ''[[nomen dubium]]''<ref name=HWF04/>. Lokalizacja i czas odróżniały opisywany tu rodzaj od nieco starszego odnalezionego pierwotnie w [[Kanada|Kanadzie]] [[grypozaur]]a, podobnie jak kilka szczegółów budowy czaszki<ref name=JIKetal06/>.
 
== Odkrycie ==
Linia 99:
| rok = 1910
|język=en
}}</ref>. Początkowo nie potrafił definitywne powiązać go z jednostką [[stratygrafia|stratygraficzną]], lecz od 1916 mógł już określić je na późny [[kampan]] i przypisać do formacji zwanej dzisiaj [[Formacjaformacja Kirtland|Kirtland]]<ref name=CWG16>{{cytuj pismo
| nazwisko = Gilmore
| imię = Charles W.
Linia 122:
|język=en
}}
</ref>. W czasie odkrycia większa część przodu czaszki była już zerodowana i pofagmentowana,niekompletna – Brown zrekonstruował ją dziękiwzorując się na szczątkach hadrozaura nazwanego później ''[[anatotytan|Anatotitan]]owi'', pomijając wiele kawałków<ref name=BB10/>. Choć zauważył pewne różnice pomiędzy fragmentami, przypisał je zmiażdżeniu<ref name=SG14>{{cytuj pismo
| nazwisko = Sinclair
| imię = William J.
Linia 134:
|język=en
}}
</ref>. Początkowo chciał nadać swemu znalezisku nazwę ''[[Nectosaurus]]'', alezdał zorientowałsobie sięjednak sprawę, że już kiedyś jejw użytoten (chodzisposób onazwano kalifornijskiego gada morskiego z [[trias]]u). Wyszło to na jaw dzięki pracy Jana Versluysa, który gościł u Browna przed zmianą<ref name=GO99>{{cytuj stronę
| url = http://dml.cmnh.org/1999Nov/msg00560.html
| tytuł = Re: What are these dinosaurs? 2: Return of What are these dinosaurs?
| data dostępu = 2007-06-15
| autor = Olshevsky, George
| link autor link = George Olshevsky
| data = 1999-11-17
| opublikowany = Dinosaur Mailing List
|język=en
}}
</ref>. Epitet gatunkowy został zatrzymanyutrzymany, co stworzyło kombinację ''K. navajovius''.
 
W 1914 publikacja o posiadającym łukowaty pysk grypozaurze<ref name=LL14>{{cytuj pismo
Linia 158:
|język=en
}}
</ref> zmieniła poglądy Browna na anatomię pyska kritozaura. Powracając do wspomnianych już fragmentów, zmienił swą rekonstrukcję, dodając łukowaty grzebień nosowy przypominający ten grypozaurzy<ref name=SG14/>. Zsynonimizował też oba rodzaje<ref name=BB14>{{cytuj pismo
| nazwisko = Brown
| imię = Barnum
Linia 181:
|język=en
}}
</ref>) i stało się standartemstandardem po publikacji przez [[Richard Swann Lull|Richarda Lulla]] i [[Nelda Wright|Neldy WrightaWright]] w 1942 wpływowej [[monografia|monografii]] na temat północnoamerykańskich hadrozaurów<ref name=LW42b>{{cytuj książkę
| nazwisko = Lull
| imię = Richard Swann
Linia 193:
|język=en
}}
</ref>. Od tego czasu aż do roku 1990 ''Kritosaurus'' składał się z typowego gatunku ''K. navajovius'', a także ''K. incurvimanus'' i ''K. notabilis'', wcześniejszego gatunku typowego grypozaura. Kiepsko znany ''[[Hadrozaurhadrozaur|Hadrosaurus breviceps]]'' ([[Othniel Charles Marsh|Marsh]], 1889)<ref name=OCM89>{{cytuj pismo
| nazwisko = Marsh
| imię = O.C.
Linia 204:
|język=en
}}
</ref>, opisany dziękina podstawie [[kość zębowa|kości zębowej]] z [[kampan|kampańskiej]] [[Formacja Judith River|formacji Judith River]] w [[Montana|Montanie]], także został przypisany do tego rodzaju przez Lulla i WrightaWright<ref name=LW42b/>, czego na dłuższą metę nie zaakceptowano<ref name=HWF04/><ref name=PMWH06>{{cytuj pismo
| nazwisko = Prieto-Márquez
| imię = Alberto
Linia 211:
| url = http://www.app.pan.pl/archive/published/app51/app51-077.pdf
| czasopismo = Acta Palaeontologica Polonica
| numer = 151
| wydanie = 511
| strony = 77–98
| rok = 2006
Linia 218:
}}</ref>.
 
W późnych latach siedemdziesiątych i wczesnych osiemdziesiątych wywiązała się dyskusja, w której ''[[hadrozaur|Hadrosaurus]]'' rozważany był jako możliwy synonim dla taksonów ''Kritosaurus'', ''Gryposaurus'', a nawet obu, szczególnie w na pół specjalistycznych "słownikach dinozaurów"<ref name=DFG82>{{cytuj książkę
| nazwisko = Glut
| imię = Donald F.
Linia 241:
|język=en
}}
</ref>. W dobrze znanej pracy [[David B. Norman|Davida B. Normana]], noszącej tytuł ''The Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs'', używa się nazwy ''Kritosaurus'' dla kanadyjskich szczątków grypozaura, zaś zmontowany szkielet gatunku ''K. incurvimanus'' przypisuje on hadrozaurowi<ref name=DBN85>{{cytuj książkę
| nazwisko = Norman
| imię = David. B.
Linia 254:
|język=en
}}
</ref>. W tamtychtamtym latachokresie dodanodo jeszczerodzaju kolejny''Kritosaurus'' gatunekwłączony dozostał opisywanegodrugi tu rodzajugatunek. W 1984 [[Argentyna|argentyński]] [[paleontologia|paleontolog]] [[José Bonaparte]] i współpracownicy nadali nazwę ''K. australis'' ({{łac.}} ''australis'' – południowy<ref>{{cytuj książkę|tytuł=Słownik łacińsko-polski|nazwisko=Kumaniecki|imię=Kazimierz|miejsce=[[Warszawa]]|wydawca=Państwowe Wydawnictwa Naukowe|strony=227}}</ref>) kościom dinozaura kaczodziobego z późnego [[kampan]]ukampanu lub wczesnego [[mastrycht]]u z [[Formacja Los Alamitos|Formacji Los Alamitos]] z [[Patagonia|patagońskiej]] prowincji [[ProwincjaRío RioNegro Negro(prowincja)|Prowincji RioRío Negro]] w [[Argentyna|Argentynie]]<ref name=JBetal84>{{cytuj pismo
| nazwisko = Bonaparte
| imię = José
Linia 265:
| strony = 284–299
| rok = 1984
| język = hiszpańskies
}}
</ref>. Gatunek stwarzałten problemy:jest niekoniecznieproblematyczny musiałi może nie należeć do tego rodzaju ''Kritosaurus'', jakco sugerowano w przeglądach obu edycjiwydaniach ''The Dinosauria''<ref name=HWF04/><ref name=WH90>{{cytuj książkę
| nazwisko = Weishampel
| imię = David B.
Linia 285:
</ref>.
 
Kolejny zwrot historii kritozaura nastąpił w 1990, gdy [[Jack Horner]] i [[David B. Weishampel]] raz jeszcze odłączyli od niego grypozaura, przytaczającwskazując na niepewności związane z drugą niekompletną czaszką. Horner w 1992 opisał jeszcze 2dwie czaszki z Nowego Meksyku, twierdząc, że należały go kritozaura. Pokazał, że znacznie różniły się od grypozaurzych<ref name=JRH92>{{cytuj pismo
| nazwisko = Horner
| imię = John R.
Linia 296:
|język=en
}}
</ref>, ale w następnym roku [[Adrian Hunt]] i [[Spencer G. Lucas]] przenieśli każdą z nich do własnego rodzaju, tworząc nazwy ''[[anasazizaur|Anasazisaurus]]'' i ''[[Naashoibitosaurus]]''<ref name=HL93>{{cytuj książkę
| nazwisko = Hunt
| imię = Adrian P.
Linia 322:
| seria = New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, '''35'''
|język=en
}}</ref>.
</ref>.
 
W końcu północnoamerykański zasięg geograficzny potencjalnych pozostałości kritozaura rozszerzył się. Odnaleziono jego kości, w tym też czaszkę, w późnokampańskiej [[Formacjaformacja Aguja|formacji Aguja]] w [[Teksas]]ie<ref name=JTS01>{{cytuj pismo
| nazwisko = Sankey
| imię = Julia T.
Linia 352 ⟶ 351:
== Paleoekologia ==
[[Plik:Kritosaurus.jpg|thumb|''K. navajovius'' – czaszka, [[Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej]]]]
''Kritosaurus'' został odkryty w ogniwie De-na-zin Member w [[Formacjaformacja Kirtland|Formacjiformacji Kirtland]], datowanej na późny [[kampan]] (74-70 milionów lat temu, późna kreda)<ref name=TEW00/>. Znaleziono tam także następująceszczątki rodzajedinozaurów należących do rodzajów: ''[[parazaurolof|Parasaurolophus]]'', ''[[Pentaceratops]]'', ''[[nodocefalozaur|Nodocephalosaurus]]'', ''[[zaurornitolest|Saurornitholestes]]'' ioraz nienazwanego jeszcze teropoda z rodziny [[tyranozaury|tyranozaurów]]<ref name=WETAL04>Weishampel, David B.; Barrett, Paul M.; Coria, Rodolfo A.; Le Loeuff, Jean; Xu Xing; Zhao Xijin; Sahni, Ashok; Gomani, Elizabeth, M.P.; and Noto, Christopher R. (2004). "Dinosaur Distribution". ''The Dinosauria'' (2nd). 517–606.</ref>. Formacja Kirtland powstała z równin zalewanych przez rzekę uchodzącą do wielkiego śródlądowego morza przebiegającego wtedy południkowo przez środek kontynentu. Wśród [[rośliny|roślin]] dominowały [[iglaste]]. Pośród roślinożerców od hadrozaurych popularniejsze wydawały się [[Ceratopsinae|chasmozaury]]<ref name=DAR89>{{cytuj książkę
| nazwisko = Russell
| imię = Dale A.
Linia 363 ⟶ 362:
| isbn = 1-55971-038-1
|język=en
}}</ref>.
</ref>.
 
== Paleobiologia ==
Linia 382 ⟶ 380:
|język=en
}}
</ref>. Kritozaur bowiem wiódł prawdopodobnie stadny tryb życia<ref>{{cytuj stronę|url=http://sketchup.google.com/3dwarehouse/details?mid=a4eb895e57568d84ffe50f88045d4553&hl=pl&ct=lc|tytuł=''Kritosaurus navajovius''|język=en|data dostępu=27 czerwca 2009}}</ref>, co zapewniało mu większe bezpieczeństwo<ref>{{cytuj stronę|tytuł=Kritosaurus|url=http://animals.howstuffworks.com/dinosaurs/kritosaurus.htm|język=en|data dostępu=27 czerwca 2009}}</ref>.
 
== W kulturze ==
Synonimizacja kritozaura i grypozaura trwająca od lat dziesiątych do dziewięćdziesiątych XX wieku doprowadziła do zniekształcenia oryginalnych wizerunków obu rodzajów. Kanadyjskie szczątki były o wiele pełniejsze, w związku z czym większość przedstawień i dyskusji pomiędzy latami dwudziestymi i wspomnianymi już dziewięćdziesiątymi , jak np. praca poruszająca temat zdobień czaszki autorstwa Jamesa Hopsona<ref name=JAH75/> czy jej adaptacja dla szerszego kręgu odbiorców w "The Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs"<ref name=DBN85b>{{cytuj książkę
| nazwisko = Norman
| imię = David B.
Linia 399 ⟶ 397:
}}</ref>, tyczy się bardziej grypozaura.
 
{{przypisy|2}}
 
{{ornitopody}}