Aspekt (językoznawstwo): Różnice pomiędzy wersjami

 

== Aspekt w języku polskim ==

 

Ogólnie mówiąc, '''aspekt dokonany''' pozwala przedstawić czynność jako zakończoną, wykonaną. Natomiast '''aspekt niedokonany''' nie przedstawia czynności jako czynności zakończonej, lecz raczej jako trwającą lub powtarzającą się. Dokładne opisanie różnicy między aspektem dokonanym a niedokonanym jest bardzo trudne. [[Polacy]] intuicyjnie rozumieją tę różnicę, ponieważ aspekt jest jedną z podstawowych kategorii w ich języku ojczystym. Sprawia ona za to ogromne trudności cudzoziemcom uczącym się któregoś z języków słowiańskich.

 

Ze względu na aspekt wyróżnia się w językach słowiańskich trzy grupy czasowników:

 

Wyróżnia się ponadto czasowniki '''jednoaspektowe''', a więc takie czasowniki niedokonane lub dokonane, które nie mają odpowiedników o przeciwnym aspekcie. Przykładem takiego czasownika w języku polskim jest czasownik ''jąć'' ("zacząć", "rozpocząć"), występujący współcześnie tylko w aspekcie dokonanym i nieposiadający czasownika o aspekcie przeciwnym<ref>Czasownik ''jąć'' dodatkowo nie występuje we współczesnej polszczyźnie w [[czas przyszły|czasie przyszłym]]. Istnieje jednak szereg czasowników z [[przedrostek|przedrostkami]] (np. ''wyjąć'', ''ująć''), posiadających pełnię właściwych im form gramatycznych. Czasowniki te mają jednak własne znaczenia niezależne od znaczenia czasownika ''jąć'' i tworzą własne pary aspektowe (''wyjąć'' : ''wyjmować''; ''ująć'' : ''ujmować'' itp.).</ref>. Czasowniki jednoaspektowe nie stanowią bardzo licznej grupy: większość czasowników da się zestawić w pary aspektowe.

 

 

Większość czasowników o '''prostej''' budowie słowotwórczej jest niedokonana w języku polskim, podobnie jak w innych językach słowiańskich, np. ''iść'', ''nieść'', ''pisać''. Istnieje też grupa prostych czasowników dokonanych, np. ''dać'', ''siąść''. Liczne czasowniki dokonane zawierają '''przyrostek''' i są pozbawione przedrostków, np. ''krzyknąć'', ''kupić'' (por. niedokonane ''kupować'' z innym przyrostkiem).

* ''dopierać'', ''przepierać'', ''opierać'' są wtórnymi czasownikami niedokonanymi tworzącymi pary aspektowe odpowiednio z ''doprać, przeprać, oprać''; forma ''*upierać'' nie istnieje, gdyż niedokonanym odpowiednikiem ''uprać'' jest ''prać''.

 

 

 

Specjalną kategorią czasowników niedokonanych są czasowniki wyrażające ruch bez określonego kierunku. Są to czasowniki jednoaspektowe (nie mają odpowiedników dokonanych), tworzone od innych czasowników niedokonanych poprzez wymianę w rdzeniu lub na drodze supletywnej, np. ''nosić'' (od ''nieść''), ''chodzić'' (od ''iść''). Gdy takie czasowniki otrzymują cel, stają się wielokrotne: ''chodzić do szkoły''.

Stany i czynności trwające przez pewien czas bywają wyrażane zarówno przez czasowniki niedokonane, jak i dokonane: ''cały dzień leżał w łóżku'' znaczy niemal to samo, co ''cały dzień przeleżał w łóżku''. Różnica jest głównie stylistyczna: forma niedokonana jest tu neutralna, dokonana sprawia, że wypowiedź uzyskuje mocniejszy ton.

 

 

Z powyższego wynika, że kategoria aspektu jest silnie związana z kategorią [[czas (językoznawstwo)|czasu]].

 

Oto lista form polskiego czasownika, które mogą być utworzone od dowolnego czasownika, niezależnie od aspektu:

 

Następujące formy tworzone są jedynie przez czasowniki niedokonane:

* imiesłów przysłówkowy współczesny – ''pisząc'';

* imiesłów czynny (przymiotnikowy) – ''piszący'';

 

Jedna forma może być tworzona tylko do czasowników dokonanych, a mianowicie:

 

== W innych językach ==

 

: 1. ''I write''

: 2. ''I am writing''

: 4. ''I have been writing''

Wszystkie podane formy to czas teraźniejszy. Analogiczne formy aspektowe występują jednak także w innych czasach (przeszły, przyszły, przyszły w przeszłości), a także w formach niefinitywnych (przede wszystkim w w [[bezokolicznik]]ach ''to write, to be writing, to have written, to have been writing'').

Aspekt podobny do słowiańskiego występuje w [[język gruziński|języku gruzińskim]]. Mimo przynależności tego ostatniego do całkiem innej rodziny językowej ([[języki kartwelskie|kartwelskiej]]) i odrębności typologicznej (gruziński jest zasadniczo [[klasyfikacja języków#Strukturalne zróżnicowanie argumentów predykatów|językiem aktywnym]], podczas gdy słowiańskie należą do typu akuzatywnego) niektóre podobieństwa są uderzające. Dodanie przedrostka do formy czasu teraźniejszego nadaje jej znaczenie czasu przyszłego dokonanego w obu wypadkach.

 

W wielu innych wypadkach istnieje kategoria przypominająca aspekt, ale podrzędna względem kategorii czasu. Na ogół przy tym ów "aspekt" jest dobrze rozwinięty w czasie przeszłym. Klasycznymi przykładami języków z tego rodzaju aspektem są [[łacina]] i [[język grecki klasyczny|greka]]. Warto zauważyć, że tzw. aspekt dokonany nie odpowiada w tych językach słowiańskiemu, co jest szczególnie widoczne w przypadku łaciny w odniesieniu do czasownika ''esse'' (być). Polskiemu ''był'' odpowiadają 2 formy łacińskie: ''erat'' i ''fuit'', różniące się właśnie aspektem. To samo zjawisko istnieje w językach wywodzących się z łaciny. Np. w [[język hiszpański|hiszpańskim]] polskiemu ''był'' odpowiada cały szereg form, z których 4 są proste: ''era, fue, estaba, estuvo'' (choć przynależą one do dwóch [[leksem]]ów, to jednak różnica znaczeniowa między tymi leksemami zbliża się do różnicy między różnymi aspektami<ref>Formy ''era'' i ''fue'' są formami czasownika ''ser'', a formy ''estaba'' i ''estuvo'' są formami czasownika ''estar''. W najogólniejszym ujęciu czasownik ''ser'' używany jest na oznaczenie cechy stałej, a czasownik ''estar'' cechy chwilowej (przejściowej) [[podmiot (językoznawstwo)|podmiotu]].</ref>).

 

 

W [[standardowy język mandaryński|języku mandaryńskim]] aspekt i czas tworzą właściwie jedną kategorię.

 

 

 

[[Kategoria:Morfologia]]

 

 

[[cs:Slovesný vid]]