Wielka Synagoga w Tykocinie: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
szablon - źródła |
dodanie paragrafu |
||
Linia 49:
Synagoga została zbudowana w [[1642]] roku na miejscu [[Stara Synagoga w Tykocinie|starszej, drewnianej bożnicy]]. W [[XVIII wiek]]u do narożnika północno-wschodniego dobudowano niską [[wieża|wieżę]], która pierwotnie służyła jako [[więzienie]] dla [[Żyd]]ów. W [[lata 40. XIX wieku|latach 40. XIX wieku]] synagoga przeszła gruntowny remont. W [[XVII wiek|XVII]] i [[XVIII wiek]]u stanowiła wielki żydowski ośrodek intelektualny. Działało przy niej wielu znanych, szanowanych [[rabin]]ów i talmudystów.
Podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]], w [[1941]] roku hitlerowcy zdewastowali i ograbili wnętrze synagogi i urządzili w niej [[magazyn (budowla)|magazyny]]. Po zakończeniu wojny w synagodze na polecenie władz miejskich nadal znajdowały się magazyny, ale tym razem nawozów sztucznych. W [[1965]] roku w synagodze wybuchł [[pożar]], który dopełnił dzieła niszczenia budynku, spłonęła unikalna [[biblioteka]] i [[archiwum|archiwa]] [[kahał|gminy żydowskiej]], a pozostałe cudem
Podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]], w [[1941]] roku hitlerowcy zdewastowali i ograbili wnętrze synagogi i urządzili w niej [[magazyn (budowla)|magazyny]]. Po zakończeniu wojny w synagodze na polecenie władz miejskich nadal znajdowały się magazyny, ale tym razem nawozów sztucznych. W [[1965]] roku w synagodze wybuchł [[pożar]], który dopełnił dzieła niszczenia uratowane księgi wyrzucono do pobliskiej rzeki.
W latach [[1974]]-[[1978]] przeprowadzono gruntowny remont i konserwację synagogi. Od [[1977]] roku stanowi siedzibę [[Muzeum Kultury Żydowskiej w Tykocinie]]. Obecnie muzeum posiada bardzo bogatą ekspozycję judaiców oraz innych przedmiotów związanych z kulturą żydowską.
Linia 58 ⟶ 60:
== Architektura ==
W pierwszej połowie XVII w. powstało w Tykocinie wiele nowych, murowanych budowli. W roku 1642 prawdopodobnie w miejscu dawnej synagogi wzniesiono zachowaną do dziś, wielką murowaną synagogę . Kahał żydowski musiał posiadać odpowiednią oprawę w postaci monumentalnej murowanej synagogi. Budowa jej przypada na okres dominacji kahału tykocińskiego wśród skupisk żydowskich na Podlasiu Mazowszu i Litwie . Budowla miał być nie tylko miejscem odbywania lokalnych żydowskich sejmików, ale przede wszystkim znakiem jej władzy nad podległymi kahałami.
Synagoga zbudowana jest na planie kwadratu, z cegły na zaprawie wapiennej, nie jest podpiwniczona. Ławy fundamentowe wykonano z kamienia polnego. Ściana wschodnia posiada wysokość 9,35 m, szerokość 18,04 m, ściana południowa odpowiednio: 9,06 i 18 m, ściana zachodnia 8,84 i 18,05 m, a ściana północna 8,84 i 17,98 m . Pod względem architektonicznym synagoga należała do końcowej fazy ewolucji nowego stylu, który wykształcił się w latach trzydziestych i czterdziestych XVII w. na ziemiach Ukrainy i Wielkiego Księstwa Litewskiego . Ogromną kubiczną bryłę synagogi pokrywało tak zwane dziewięciopolowe sklepienie, ponad którym znajdował się typowy dla renesansu pogrążony dach osłonięty attyką. Sala Wielka posiada wymiary 17,50 na 17,50 m i 9 m wysokości . Elewacje budynku są proste, bez dekoracji. Jedynie we wschodniej części wznosi się przypora do wysokości okien. U góry gzymsy łączą się z dachem. W ścianie południowej, zachodniej i północnej umieszczono po trzy duże okna, we wschodniej dwa okna. Są one prostokątne i zakończone lekkimi łukami.
Rysunek 8 Synagoga i Dom Talmudyczny w Tykocinie.
W ciągu następnych dziesięcioleci do głównego korpusu budowli dostawiono przybudówki. W roku 1702 istniał w sąsiedztwie synagogi, bądź w przybudowanym do niej pomieszczeniu kahalny dom nauki (bejt midrasz szel kahal), a w 1712 r. w budynku synagogi funkcjonował bejt midrasz należący do Chewra Kadysza, bractwa zajmującego się urządzaniem pogrzebów, a także opieką nad cmentarzem i rodzinami zmarłych. W przedsionku synagogi znajdował się w roku 1742 murowany bejt midrasz (bejt midrasz choma). W kahalnym bejt midraszu i murowanym bejt midraszu nauczali kaznodzieje (magid), którzy byli zatrudniani przez gminę i od niej otrzymywali pensję . W XVIII wieku mamy wzmianki o kilku jeszcze innych domach modlitwy w sąsiedztwie synagogi, między innymi o prywatnym bejt midraszu ufundowanym w 1710 r. przez Bera Wilnera . Do synagogi przylegały sklepiki, które stopniowo likwidowano na rzecz powiększania jej powierzchni. Z czasem z tych przybudówek wykształciły się istniejące do dziś parterowe pawilony o sklepieniach kolebkowych z lunetami, nakryte pulpitowymi dachami, otaczające z trzech stron główny korpus. Z południa i zachodu znajdują się parterowe babińce, a od północy przedsionek. Posiadają one odpowiednio wymiary 23,50 na 3,60 m, 23,25 na 3,50 m i 21,50 na 3,50 m . Okna są niewielkie i prostokątne. Dziś do wnętrza synagogi prowadzi dwoje drzwi. Główne są na środku ściany północnej, boczne w ścianie zachodniej.
W roku 1736 w wielkim pożarze zawaliły się sklepienia synagogi i doszczętnie spłonęła rytualna łaźnia . Władze kahału natychmiast przystąpiły do odrestaurowania synagogi i budowy nowej łaźni. Nałożono wysokie podatki na wszystkich obywateli żydowskiej gminy, nie wyłączają nawet najuboższych i tych którzy sami ucierpieli w pożarze. Co roku wybierano specjalne komisje, aby czuwały nad prawidłowym przeprowadzeniem prac budowlanych. W rezultacie prac wielka synagoga otrzymała kształt architektoniczny zachowany do dziś. Renesansowy dach z attyką zastąpiono wysokim barokowym dachem mansardowym. Zmienił się wystrój wnętrza. Na odbudowanych sklepieniach nie przywrócono stiukowych dekoracji i malowideł, a w miejsce zniszczonego boniowania na filarach bimy umieszczono, wykonane na gładkim tynku rokokowe polichromie. Przybyła wieża w północno-zachodnim narożniku, przykryta sześciospadowym dachem. Wieża ma trzy kondygnacje i sięga do wysokości ścian synagogi. W następnych dziesięcioleciach przeprowadzono różne remonty. W 1868 r. synagogę gruntownie odrestaurowano. Pod podłogą znaleziono wówczas dziewięć staropolskich łyżek .
Centralne miejsce we wnętrzu zajmowała murowana bima, wsparta na czterech potężnych ośmiobocznych słupach przykryta sklepieniem klasztornym. Bima zajmuje powierzchnię 185 m kwadratowych. Powierzchnię słupów pokrywały tynki imitujące ciosy kamienne. Na słupach zaznaczają się fragmenty polichromii. Na ścianach wewnętrznych są lekko widoczne ślady wici roślinnych. Przestrzeń między słupami określają trzy poziome partie. Przy posadzce jest półkolista arkada. W połowie wysokości rozdziela ją w poziomie obiegający dookoła gzyms. W ostatniej kondygnacji, na wysokości sklepienia, są półkoliste otwory. U szczytu słupów głowicę stanowią ośmioboczne łamane gzymsy. Ponad koroną gzymsu biegnie wąski fryz błękitno-biały. Wsporniki pod łukami w bimie i na ścianach mają kolor wypalonej cegły. Wnętrze bimy otrzymało bogatą poźnorenesansową dekorację stiukową w typie kalisko-lubelskim. Takie samo stiukowe zdobienie widniało na krawędziach sklepień sali wielkiej. Pola sklepień sali głównej i bimy pokrywały polichromie wyobrażające firmament niebieski ze złotymi gwiazdami. We wnętrzu bimy wystawiono szulhan, czyli stół do wykładania Tory. Na ścianach zewnętrznych Bimy, ponad łukami są napisy. Na wszystkich występują daty hebrajskie, z których najstarsza oznacza rok 1662 .
Aron Ha-Kodesz na wschodniej ścianie o manierystycznej dekoracji rzeźbiarskiej był bogato złocony. W jego wnęce, za drzwiczkami, przechowywano zwoje z tekstem pisma świętego. Na profilowanym cokole z gzymsem wspierają się dwie kolumny jońskie stanowiące obramienie wnęki wraz ze znajdującymi się na zewnątrz ślimacznicami. Głowice kolumn łączą się z bogato zdobionym fryzem, który oddziela kolejną kondygnację. Wyżej wznosi się kartusz z gzymsem i szczytem, który oddziela kolejną kondygnację. W kartuszu jest okolona wieńcem korona, nad nią napis “Oto korona Tory” i elementy dekoracyjne. Aron Ha-Kodesz posiada 9 m wysokości, w najszerszym miejscu ma 3,16 m, w rozwinięciu posiada około 27 metrów kwadratowych. Wnękę w murze osłania kotara (parochet). Nie zachował się historyczny wystrój omawianego obiektu. Dziś dekoracja malarska Aron Ha-Kodeszu łączy w sobie wszystkie odsłonięte i zachowane warstwy od pierwszej połowy XVII do XIX w. Najstarsze i najszlachetniejsze zarazem oryginalne zdobienie w postaci złoceń i srebrzeń znajduje się na dolnym szerokim gzymsie i zwieńczeniu. Na górnym gzymsie i wąskim gzymsie nad głowicami kolumn widoczne są dziewiętnastowieczne uzupełnienia zniszczonych wcześniej starych polichromii. W środkowej części Aronu z tablicą i uszkami odtworzono domniemany wygląd spatynowanych złoceń i srebrzeń. Dolna część, obejmująca wnękę w murze i kolumny, jest rekonstrukcją.
Tradycja głosi, że Aron Ha- Kodesz i ciężkie żelazne drzwi pokrywały dekoracje snycerskiej roboty, z sufitu zwieszał się ciężki łańcuch, zakończony umocowanym doń wielkim pająkiem. Według prastarej tradycji, w kuli tego żyrandola, zadziwiającego patrzących pięknym kształtem i ornamentyką, ukryte były amulety rabinów, gaunów i świątobliwych mężów, którzy piastowali niegdyś w Tykocinie stanowiska rabinów lub nawiedzali tę synagogę. Znajdował się podobno wśród nich amulet wielkiego uczonego Samuela Eleazara ben Jehudy ha-Lewi (Eidlesa) zwanego Maharasza, umieszczony tu w czasach, gdy sprawował on w Tykocinie urząd rabina . Aron Ha-Kodesz przysłaniały zawieszone nań wspaniałe starodawne parochety. Przy Aronie znajdowało się drewniane podwyższenie z kilkustopniowymi schodami i balustradą. Po prawej stronie ustawiony był pulpit kantora z tablicą (sziwiti), a po lewej na postumencie olbrzymia mosiężna ośmioramienna chanukowa menora. Na pulpicie leżała starodawna Księga Psalmów, spisana na pergaminie i ozdobiona zachwycającymi ornamentami .
Rysunek 9 XVII wieczne kramniece w centrum Kaczorowa.
Na ścianach synagogi zaczęto umieszczać polichromie i tekstami modlitw w języku hebrajskim i aramejskim. Te ozdobne tablice służyły nie tylko do dekoracji wnętrza, lecz spełniały także praktyczną rolę, ułatwiając wiernym wspólne odprawianie modlitw podczas uroczystych nabożeństw w warunkach, gdy słabe oświetlenie uniemożliwiało korzystanie z modlitewników. Wokół tablic z wersetami namalowane są ramy w formie prostokąta i koła. W zdobnictwie synagog nie umieszczano postaci ludzkich. Obowiązywały kanoniczne motywy roślinne i zwierzęce. Przeważnie malowano winną latorośl, palmę, jelenia, lwa, orła i synogarlicę. W synagodze tykocińskiej występuje nadnarwiańska tematyka roślinno-zwierzęca . Tak więc występuje tu trawa, oset, wiewiórka, zając, bocian i czapla. Wszędzie spotyka się bochenki chleba. Wokół ram są pasy, wstążki i plecionki. Górną część tablic zamykają łuki z dekoracyjnym zwieńczeniem. Przeważa kolor czerwony i brązowy. Obrys kompozycji posiada zwykle czerwoną linię. Tło ornamentów jest jasno-błękitne i jasno-szare. Spotyka się kolor mocno zielony, ale stonowany. Ścianę wschodnią pomalowano na kolor błękitny. Podobnie wokół Aronu dominuje kolor błękitny i ciemno-brunatne obrysowanie. Tablice z tekstami modlitw powstały w różnym czasie z fundacji pobożnych członków Kahału Tykocińskiego. Najstarsza inskrypcja z fragmentem Psalmu Dawida pochodzi z 1662 roku i znajduje się nad łukiem bimy, na zewnętrznej stronie od północy. Ponad nią, na gzymsie widnieje tekst z 1742 r. Pozostałe inskrypcje na zewnętrznych ścianach bimy pochodzą na stronie wschodniej z 1822 r., na stronie zachodniej z lat 1760 i 1866, na stronie południowej z 1721 r. Na wschodniej ścianie synagogi po obu stronach Aron Ha-Kodeszu znajdują się tablice datowane na lata 1689 i 1691. Tekst w okrągłej bordiurze w lewym górnym rogu ściany wschodniej pochodzi z 1793 r. Polichromie na zachodniej ścianie pochodzą z 1763 i 1865 r. Inne tablice nie są datowane .
Wielka sala (ezrat anaszim) jest najważniejszym miejscem w synagodze . Zgodnie z tradycją gromadzą się w niej dorośli mężczyźni, ci, którzy ukończyli trzynasty rok życia. Gdy zbierze się, co najmniej minian, czyli dziesięciu, pod przewodnictwem jednego z nich mogą odmawiać przepisane prawem i uświęcone tradycją modlitwy. Zwykle modlitwom przewodniczył chazan, śpiewający pieśni i psalmy z towarzyszeniem pozostałych wiernych. W żydowskiej tradycji określany jest wysłannikiem zgromadzenia (szalijach cibur), jego zadanie polega na reprezentowaniu ludu wobec boga oraz na przedstawianiu ich próśb. Najważniejszym miejscem w wielkiej sali jest Aron Ha-Kodesz, czyli święta szafa, umieszczona zawsze na wschodniej ścianie, umownie wskazuje ona kierunek Jerozolimy. W zależności od miejsca i czasu Aron Ha-Kodesz miał formę dostawionej do ściany drewnianej szafy lub wbudowanej we wnękę skrzyni. Od XVII w. przybierał często kształt bogato rozbudowanych, rzeźbionych ołtarzy na wzór kościołów chrześcijańskich. W świętej szafie przechowuje się rodały, czyli zwój Tory (Sefer Tora). Tora ma postać starożytnej księgi spisanej ręcznie na pergaminowych, zszytych ze sobą arkuszach, nawiniętych na dwa drewniane wałki, tzw. drzewa życia (ecej chajim). Zwoje okryte są płaszczem (meil) zdobionym haftem z inskrypcjami, na którym zawiesza się tarczę (tas) oraz wskazówkę w kształcie ręki do czytania (jad). Tak ubraną Torę wieńczą dwa srebrne granaty (rimonim) lub srebrna pozłacana korona (keter Tora). Zazwyczaj w Zron Ha-Kodesz przechowuje się kilka zwojów, a ich liczba zależy od znaczenia i zamożności żydowskiej wspólnoty. Wnętrze szafy zamykają ozdobne drzwi i przysłania kotara z haftowanymi inskrypcjami i motywami odnoszącymi się do Tory (parochet).
Święte zwoje odczytuje się publicznie podczas nabożeństw w szabat i inne święta oraz w dni powszednie – poniedziałki i czwartki . Z towarzyszeniem uroczystych modlitw wyjmuje się je z Aronu i przenosi do bimy. Tam układa się zwoje na specjalnym stole (szulhan), zdejmuje się ozdoby i płaszcz, a następnie odczytuje głośno specjalny fragment. Dokonuje tego jeden z zebranych, przywołany specjalnie przez prowadzącego nabożeństwo. Akt ten w tradycji żydowskiej nazywa się alija, czyli wzniesienie się na wyższy poziom życia. Jest on najwyższym zaszczytem, jaki może spotkać uczestnika modlitwy. Oprócz stołu do czytania Tory na bimie znajduje się specjalny fotel, na którym siada snadak, trzymający na kolanach niemowlę podczas obrzędu obrzezania. Kobiety nie uczestniczą czynnie w nabożeństwach odbywających się w sali wielkiej. Miejsce dla nich przeznaczone znajduje się na galeriach mających okna służące do śledzenia uroczystości, tzw. babińcach (ezrat naszim).
W wielkiej synagodze odbywały się nie tylko nabożeństwa, ale także ogniskowały się wszystkie istotne sprawy całego kahału. Z wysokości bimy podawano do publicznej wiadomości różnorodne informacje i ogłoszenia. Tu zaprzysięgano przywódców gminy i takich pracowników jak szames, sofer (pisarz kahalny), chazan (kantor). Na bimie także składano publiczne przysięgi i ogłaszano religijne klątwy (cherem). Miejsca w synagodze były własnością modlących się i sprzedawano je bądź dziedziczono jak nieruchomości.
W czasie II wojny światowej, po zagładzie tykocińskich Żydów wielka synagoga, ograbiona i spustoszona, niszczała. W latach pięćdziesiątych staraniem ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Władysława Paszkowskiego, została zabezpieczona przed dalszą dewastacją i wkrótce poddana gruntownej konserwacji. Ostateczne prace przeprowadzono na koszt Skarbu Państwa w latach siedemdziesiątych XX wieku. W 1978 r. obiekt przekazano ówczesnemu Muzeum Okręgowemu w Białymstoku, jako siedzibę jego tykocińskiego oddziału. Działające do dziś Muzeum w Tykocinie, mieszczące się w wielkiej synagodze i odbudowanym od podstaw wielkim bejt midraszu gromadzi i eksponuje pamiątki żydowskiej kultury i podejmuje liczne przedsięwzięcia kulturalne przywracające pamięć o wielowiekowej obecności Żydów w historii miasta.
Obecne wnętrze synagogi jest efektem prac specjalistów z Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie, którzy pod kierunkiem Kaliny Stawickiej, Marii Rymaszewskiej i Stanisława Stawickiego w latach 1974-1978 przeprowadzili badania i dokonali konserwacji zachowanych malowideł na ścianach sali wielkiej, na filarach i sklepieniu bimy oraz konserwacji i częściowej rekonstrukcji Aron Ha-Kodeszu . Odsłonięto najstarszą warstwę malarską, przyjmując zasadę pozostawienia malowideł w takim stanie, w jakim dotrwały do naszych czasów.
* [[Plik:Obiekt zabytkowy znak.svg|13px]] ''Synagoga jest obiektem, który stanowi wartość zabytkową. Została ona wpisana do krajowego rejestru zabytków nieruchomych pod numerem 81 w dniu [[24 stycznia]] [[1957]] roku.''
| |||