Wikipedia

Geografia Iranu: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
następna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Nowy art: G-Iranu
 
Lazar5 (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
14 056 edycji
Linia 1:
[[Plik:Iran topo en.jpg|300px|right|thumb|Mapa fizyczna Iranu]]
'''[[Iran]]''', który do końca 1935 roku był nazywany Persją, jest dużym państwem położonym w Azji Południowo Zachodniej. Ten górzysty kraj jest jedynym państwem Bliskiego Wschodu, w którym obowiązuje muzułmański kalendarz słoneczny. Ponadto w Iranie skupia się największa liczba wyznawców islamu, którzy wyznają islam szyicki. Obecnie Iran jest krajem o prawie teokratycznym, a rządzi nim prezydent Machmud Ahmadinedżad. Iran jest postrzegany prze USA jak kraj z tak zwanej osi zła, ponieważ władze tego kraju prowadzą otwartą politykę nuklearną, której cele jest zbudowanie broni jądrowej i zastraszanie nią świata zachodniego; a nawet użycie jej przeciwko Izraelowi.
 
 
 
== Powierzchnia, położenie i granice ==
 
Powierzchnia - 1 648 00 km<sup>2</sup>
 
Położenie - kraj leży w Azji Południowo Zachodniej, nad Morzem Kaspijskim i zatokami [[Ocean Indyjski|Oceanu Indyjskiego]]: [[Zatoka Perska|Perską]] i [[Zatoka Omańska|Omańską]]; od Półwyspu Arabskiego oddzielone wąską cieśniną [[Ormuz]].
 
Skrajne punkty - północny 40<sup>o</sup>°50'N, południowy 21<sup>o</sup>°00'N, zachodni 44<sup>0</sup>00'E, wschodni 63<sup>o</sup>°53'E. Średnia szerokość kraju wynosi około 1 200 km, a długość około 1 300 km.
 
Iran graniczy z następującymi państwami:
Linia 26 ⟶ 23:
[[Plik:Iran BMNG.png|300px|left|thumb|Iran widziany z kosmosu]]
== Budowa geologiczna i rzeźba ==
Iran jest w swej przeważającej części krajem [[wyżyna|wyżynnym]] i [[góra|górzystym]]. Największymi naturalnymi regionami geograficznymi kraju są: południowo wschodnia część [[Wyżyna Armeńska|Wyżyny Armeńskiej]], oraz otoczona łańcuchami gór [[Wyżyna Irańska]]. Góry Wyżyny Irańskiej charakteryzuje budowa fałdowa, zaburzona uskokami i pęknięciami tektonicznymi. Średnia wysokość Wyżyny Irańskiej wynosi od 1 000 do 1 500 m. n.p.m. Ograniczają ją góry na zachodnie - [[Zagros]] i [[Góry Kurdystańskie|Kurdystańskie]], na północy [[Elbrus]], a na wschodzie [[Góry Wschodnioirańskie]]. ▼
 
Wysokie grzbiety górskie ([[Kara-Dag]], [[Borkusz]], [[Meszu-Dag]]), wieńczą potężne stożki wulkaniczne - [[Sabalan]] o wysokości 4 821 m. n.p.m. w północno zachodniej części kraju. Budowa geologiczna Wyżyny Irańskiej jest bardzo skomplikowana. Północne grzbiety Kara-Dag zbudowane są z [[wapień|wapieni]] i [[piaskowiec|piaskowców]], w środkowej części wyżyny występują piaskowce, gliny i margle. Dna śródgórskich dolin pokrywają ilaste osady, gdzie te z kolei pokrywają żyzne, przydatne rolniczo gleby. Północne krańce Wyżyny Irańskiej stanowią góry Elbrus, które są najwyższym pasmem w Iranie. Tam znajduje się najwyższy szczyt Iranu - wulkan [[Demawend]] o wysokości 5 671 m. n.p.m. Góry te zbudowane są z wapieni, piaskowców i tufów. Góry Zagros które ciągną się w zachodniej części kraju. Ich charakterystyczną cechą jest rusztowy układ. Liczne grzbiety ciągną się z północnego zachodu na południowy wschód. Najwyższym szczytem tych gór jest Zard-e-Kuh o wysokości 4 547 m. n.p.m. W najwyższych partiach tych gór występują pola firnowe i [[lodowiec|lodowce]]. Dalej na wschodnie leżą [[Góry Środkowoirańskie]], które są od Zagros oddzielone strefą [[pustynia|pustyń]]. Góry te ciągną się równolegle do Zagros, a ich wysokość przekracza 4 000 m. n.p.m., gdzie najwyższym szczytem jest [[Kuh-e-Hazar]] o wysokości 4 420 m. n.p.m. Wewnętrzną część Wyżyny Irańskiej zajmują pustynne równiny. We wschodniej części kraju ciągną się Góry Wschodnioirańskie, które są zbudowane głównie z [[trzeciorzęd]]owych wapieni. Najwyższym szczytem tych gór jest wulkan [[Kuh-e-Taftan]] o wysokości 4 042 m. n.p.m. ▼
▲Iran jest w swej przeważającej części krajem [[wyżyna|wyżynnym]] i [[góra|górzystym]]. Największymi naturalnymi regionami geograficznymi kraju są: południowo wschodnia część [[Wyżyna Armeńska|Wyżyny Armeńskiej]], oraz otoczona łańcuchami gór [[Wyżyna Irańska]]. Góry Wyżyny Irańskiej charakteryzuje budowa fałdowa, zaburzona uskokami i pęknięciami tektonicznymi. Średnia wysokość Wyżyny Irańskiej wynosi od 1 000 do 1 500 m.n.p.m. Ograniczają ją góry na zachodnie - [[Zagros]] i [[Góry Kurdystańskie|Kurdystańskie]], na północy [[Elbrus]], a na wschodzie [[Góry Wschodnioirańskie]].
 
Wnętrze Wyżyny Irańskiej, jest podzielone na dwie pustynie. [[Wielka Pustynia Słona]] leżąca na wysokości od 600-800 m. n.p.m. Pustynia ta leży w północnej części wyżyny. Na południowy wschód od niej leży [[Pustynia Lota]] z usypanymi przez wiatr [[wydma]]mi.▼
▲Wysokie grzbiety górskie ([[Kara-Dag]], [[Borkusz]], [[Meszu-Dag]]), wieńczą potężne stożki wulkaniczne - [[Sabalan]] o wysokości 4 821 m.n.p.m. w północno zachodniej części kraju. Budowa geologiczna Wyżyny Irańskiej jest bardzo skomplikowana. Północne grzbiety Kara-Dag zbudowane są z [[wapień|wapieni]] i [[piaskowiec|piaskowców]], w środkowej części wyżyny występują piaskowce, gliny i margle. Dna śródgórskich dolin pokrywają ilaste osady, gdzie te z kolei pokrywają żyzne, przydatne rolniczo gleby. Północne krańce Wyżyny Irańskiej stanowią góry Elbrus, które są najwyższym pasmem w Iranie. Tam znajduje się najwyższy szczyt Iranu - wulkan [[Demawend]] o wysokości 5 671 m.n.p.m. Góry te zbudowane są z wapieni, piaskowców i tufów. Góry Zagros które ciągną się w zachodniej części kraju. Ich charakterystyczną cechą jest rusztowy układ. Liczne grzbiety ciągną się z północnego zachodu na południowy wschód. Najwyższym szczytem tych gór jest Zard-e-Kuh o wysokości 4 547 m.n.p.m. W najwyższych partiach tych gór występują pola firnowe i [[lodowiec|lodowce]]. Dalej na wschodnie leżą [[Góry Środkowoirańskie]], które są od Zagros oddzielone strefą [[pustynia|pustyń]]. Góry te ciągną się równolegle do Zagros, a ich wysokość przekracza 4 000 m.n.p.m., gdzie najwyższym szczytem jest [[Kuh-e-Hazar]] o wysokości 4 420 m.n.p.m. Wewnętrzną część Wyżyny Irańskiej zajmują pustynne równiny. We wschodniej części kraju ciągną się Góry Wschodnioirańskie, które są zbudowane głównie z [[trzeciorzęd]]owych wapieni. Najwyższym szczytem tych gór jest wulkan [[Kuh-e-Taftan]] o wysokości 4 042 m.n.p.m.
 
▲Wnętrze Wyżyny Irańskiej, jest podzielone na dwie pustynie. [[Wielka Pustynia Słona]] leżąca na wysokości od 600-800 m.n.p.m. Pustynia ta leży w północnej części wyżyny. Na południowy wschód od niej leży [[Pustynia Lota]] z usypanymi przez wiatr [[wydma]]mi.
 
[[nizina|Nizinne]] tereny w Iranie zajmują niewielki procent jego powierzchni. [[Nizina Południowokaspijska]] jest szeroka na zaledwie 2 do 6 km i stanowi nadbrzeżny pas okalający południowe wybrzeże Morza Kaspijskiego. Powierzchnia tej wyżyny jest platforma abrazyjną pokrytą naniesionymi z gór osadami. Południowo zachodnia część Iranu jest zajęta niewielkim fragmentem [[Nizina Mezopotamska|Niziny Mezopotamskiej]]. Pod względem geologicznym jest ona tektonicznym zapadliskiem, które wypełniają plejstoceńskie osady. Południowe wybrzeże Iranu, które oblewają wody Morza Arabskiego i Zatoki Perskiej także stanowi wąski nadbrzeżny pas nizin, które szybko przechodzą w obszary gór i wyżyn.
Linia 40 ⟶ 36:
 
== Klimat ==
 
Iran znajduje się pod wpływem wybietnie kontynentalnego klimatu, który ukształtował się pod wpływem otaczających wnętrze kraju pas górskich. Kraj dzieli się na dwie strefy klimatyczne. [[klimat podzrotnikowy|Podzwrotnikową]], która obejmują większą część terytorium państwa i [[zwrotnikowy|zwrotnikową]], obejmującą nadbrzeżną strefę Zatoki Perskiej i Morza Arabskiego, na południu kraju
 
Iran należy do bardzo suchych krajów, gdzie opady sa niewielkie, lub w niektórych miejscach jak Wielka Pustynia Słona zdarzają się raz na kilka lat. Jedynie obszary górskie, a zwłaszcza wysokie partie Elbrusu, otrzymują znaczne ilości opadów. We wnętrzu kraju średnia roczna opadowa wynosi od 50 do 100 mm. Podobnie jest na wybrzeżu Zatoki Perskiej i [[Morze Arabskie|Morza Arabskiego]], gdzie wpływ [[monsun]]u jest praktycznie żaden. W górach jest bardzie wilgotno, średnie opady wynoszą około 1 000 mm, a na Elbrusie do 2 000 mm rocznie. Obszary wysoko położone na Wyżynie Irańskie otrzymują rocznie do 300 mm [[deszcz]]u. [[Wilgotność]] powietrza jest silnie związana z odległością od zbiorników wodnych i zachmurzeniem. Największa jest w okresie zimowym, a najniższa latem, gdzie w wielu miejscach obniża się do 20%. W Iranie występuje podział na [[pora sucha|porę suchą]] i [[pora deszczowa|deszczową]], przy czym nie dotyczy to niektórych obszarów Wyżyny Irańskiej na przykład Wielkiej Pustyni Słonej. Zasadniczo okres suchoty trwa około 6-8 miesięcy i zaczyna się w maju, a kończy w październiku. Wyjątek stanowi wybrzeże Morza Kaspijskiego, gdzie występują opady całoroczne.
 
Temperatury są bardzo skrajne. Najchłodniej jest w styczniu, gdzie ujemne temperatury są notowany na terenie całego kraju. Wyjątek stanowią wybrzeża Zatoki Perskiej i Morza Arabskiego. Średni zimowe wartości termiczne wahają się od -4<sup>o</sup> °C na północy kraju do 10<sup>o</sup> °C na południu. Nad zatoką Omańską do 16<sup>o</sup> °C W górach występuje piętrowość klimatyczna co wiąże się ze spadkiem temperatur wraz ze wzrostem wysokości. To oznacza, że liczba dni mroźnych w wysokich partiach gór dochodzi do 90. Wraz z nastaniem wiosny, temperatury szybko wzrastają, latem wartości te są wysokie, lub bardzo wysokie. Na Wyżynie Irańskiej średnia dobowa wynosi od 35 do 40<sup>o</sup> °C. Najgorętszy region to fragment Niziny Mezopotamskiej gdzie maksymalne temperatury dochodzą nawet do 50<sup>o</sup> °C. Także w górach latem jest stosunkowo ciepło. Średnio w górach średnie termiczne wartości wynoszą od 16 do 20<sup>o</sup> °C.
 
Klimat Iranu ma jedną ważną cechę, jest kontynentalny. Przez ten fakt temperatury są skrajne nie tylko pomiędzy latem i zimą, ale i skrajność ta dotoczy to przebiegu dobowego. To oznacza, że na przykład zimą w nocy we wnętrzu kraju występują silne [[mróz|mrozy]], a dzień jest w miarę ciepło. Latem zaś w dzień we wnętrzu Iranu występują upały powyżej 50<sup>o</sup> °C, a w nocy jest dość chłodno. Najbardziej łagodny klimat jest na wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Zimą średnie wartości przyjmują około 6<sup>o</sup> °C, latem zaś średnie jest około 24<sup>o</sup> °C. Amplitudy dobowe nad Morze Kaspijskim nie są tak wysokie jak w pozostałej części kraju. Klimat Iranu cechuje niskie [[zachmurzenie]], które znacząca wpływa na temperatury dzienne na obszarach wysoko położonych.
 
[[Plik:Sand castles - Dasht-e Lut desert - Kerman.JPG|400px|right|thumb|Pustynia Lota]]
Linia 53 ⟶ 48:
== Wody ==
Sieć rzeczna kraju jest słabo rozwinięta, a w kraju przeważają obszary bezodpływowe. Tylko jedna trzecia obszaru kraju należy do zlewiska Morza Kaspijskiego i Oceanu Indyjskiego (Zatoka Perska i Omańska). Główną rzeką kraju jest [[Karun]], która bierze swój początek w górach Zagros i jest zasilana wodami rzek [[Rud e-Dez]] i [[Kersan]]. Karun płynie południe ku [[Szatt al-Arab]], z którą wpada do Zatoki Perskiej. Do tejże zatoki uchodzą też rzeki południowego Iranu jak [[Mand]] i [[Szur]]. Z Zagrosu biorą też początek rzeki [[Dijala]] i [[Mału Zab]], które są największymi lewobrzeżnymi dopływami Tygrysu. Duża stałą rzeką w Iranie jest [[Ghezel Ouazan]], która także wypływa z gór Zagros i płynie ku równinie Gilan i kończy swój bieg w Morzu Kaspijskim. W latach 60-tych [[XX wiek|XX w.]] na tej rzece wzniesiono tamę, dzięki której nie tylko powstała elektrownia wodna, ale spiętrzone wody umożliwiły nawadniania okolicznych terenów rolniczych. Na Wyżynie Armeńskiej, która obejmuje północno zachodni kraniec Iranu, płynie rzeka [[Araks]]. Araks przepływa wzdłuż północnych granic kraju i wpada do [[Kura|Kury]], a tym samym należy do zlewni Morza Kaspijskiego. Większość rzek płynących na obszarze Wyżyny Irańskiej to rzeki okresowe, które wypełniają się wodą w okresie gwałtownych ulew. Niektóre z tych rzek są ciekami niosącymi słone wody.
 
Na bezodpływowym obszarze Wyżyny Irańskiej występują liczne, niewielkie i płytkie słone [[jezioro|jeziora]]. Jeziora te wysychają w porze suchej i zmieniają się w solniska. W zachodniej części Wielkiej Pustyni Słonej to takich solniskowych zagłębień należy jezioro Namak. Podobne zapadliska występują w południowo wschodniej części kraju, gdzie znajduje się jezioro [[Dżas Murian]] o słabo zasolonych wodach. Największym jeziorem Iranu jest [[Urmia]], leżące na terenie Wyżyny Armeńskiej. Głębokość tego akwenu dochodzi do 20 m i ulega zmianom co wiąże się z sezonowością opadów deszczu. Jego maksymalna powierzchnia dochodzi do prawie 6 000 km<sup>2</sup>.
 
 
 
== Gleby ==
 
Dominującą warstwą glebową w Iranie są [[leptosole]], które zajmują znaczne obszary pustynne i górzyste kraju. Leptosole należą do płytkich i nieurodzajnych gleb. Spora część kraju około 15% to gleby słone jak sołonczaki i sołońce. Są to gleby o jasnej barwie i posiadają niewielką ilość materiałów organicznych. Jasny kolor zawdzięczają duże zawartości rozpuszczalnych soli. Gleby te występują na terenach pustynnych, ale występują także w wielu innych miejscach kraju. Na wschodnich krańcach Iranu występują [[kalcisole]], którą są w pewnym sensie glebami żyznymi. Gleby te jednak zawierają dużą zawartość jonów, przez co fakt ten nie sprzyja niektórym uprawom. Niektóre obszary gór Elbrusu oraz Nizinę Południowokaspijską pokrywają gleby kasztanowe i [[kambisole]], które charakteryzują się stosunkowo dużą żyznością.
 
 
[[Plik:Aerial View of Damavand 26.11.2008 04-23-59.JPG|370px|left|thumb|Demavend - najwyższy szczyt Elbrusu]]
== Flora ==
Na szatę roślinną Iranu ma wpływ rzeźba terenu i dostępność wody. Tereny Wyżyny Armeńskiej są pokryte ubogą szatą roślinną. Powyżej 1 000 m. n.p.m. rosną jedynie łąki i górskie [[step]]y. Góry Elbrus są porośnięte [[las]]ami gdzie rosną [[dąb|dęby]], [[buk]]i i [[grab]]y. Dotyczy to jednak północnej części tych gór, południowe stoki Elbrusu są pokryte skąpą roślinnością pustynno-stepową. Granica lasów w Elbrusie sięga 2 000 m. n.p.m. W Górach Turkmeńsko-Chorasańskich występują stepy, a w ich niskich partiach typowa roślinność pustynna. Lasy w Iranie zajmują około 11% ogólnej powierzchni, a ich największy procent skupia się w regionie Morza Kaspijskiego, głównie we wspomnianych wyżej górach Elbrusu. Góry Środkowoirańskie są skąpo porośnięte roślinną półpustynna i stepową, gdzie przeważają rzadkie zarośla. Na wysokościach przekraczających 3 000 m. n.p.m. rosną łąki alpejskie. Góry Zagros są bardzie zasobne w szatę roślinna niż Góry Środkowoirańskie. Rosną tam widne, zrzucające liście na zimę lasy dębowe z domieszką [[klon]]ów i czeremchy. Reszta kraju to tereny półpustynne, pustynne, skupiające się głównie na Wyżynie Irańskiej. Tereny tej wyżyny porastają bylice oraz [[roślinność kserofityczna]] głównie krzewy i krzewinki. Obszary Wielkiej Pustyni Słonej i Pustyni Lota to tereny pozbawione roślinności. Irańska części Niziny Mezopotamskiej jest najbardziej urozmaiconych regionem florystycznym Iranu. Oprócz wysokich, traw, trzcin i sitowia, występują tam fragmenty obszarów pustynnych. Poza nimi są to też tereny rolnicze, jak pola uprawne i plantacje [[palma daktylowa|palmy daktylowej]]. ▼
 
▲Na szatę roślinną Iranu ma wpływ rzeźba terenu i dostępność wody. Tereny Wyżyny Armeńskiej są pokryte ubogą szatą roślinną. Powyżej 1 000 m.n.p.m. rosną jedynie łąki i górskie [[step]]y. Góry Elbrus są porośnięte [[las]]ami gdzie rosną [[dąb|dęby]], [[buk]]i i [[grab]]y. Dotyczy to jednak północnej części tych gór, południowe stoki Elbrusu są pokryte skąpą roślinnością pustynno-stepową. Granica lasów w Elbrusie sięga 2 000 m.n.p.m. W Górach Turkmeńsko-Chorasańskich występują stepy, a w ich niskich partiach typowa roślinność pustynna. Lasy w Iranie zajmują około 11% ogólnej powierzchni, a ich największy procent skupia się w regionie Morza Kaspijskiego, głównie we wspomnianych wyżej górach Elbrusu. Góry Środkowoirańskie są skąpo porośnięte roślinną półpustynna i stepową, gdzie przeważają rzadkie zarośla. Na wysokościach przekraczających 3 000 m.n.p.m. rosną łąki alpejskie. Góry Zagros są bardzie zasobne w szatę roślinna niż Góry Środkowoirańskie. Rosną tam widne, zrzucające liście na zimę lasy dębowe z domieszką [[klon]]ów i czeremchy. Reszta kraju to tereny półpustynne, pustynne, skupiające się głównie na Wyżynie Irańskiej. Tereny tej wyżyny porastają bylice oraz [[roślinność kserofityczna]] głównie krzewy i krzewinki. Obszary Wielkiej Pustyni Słonej i Pustyni Lota to tereny pozbawione roślinności. Irańska części Niziny Mezopotamskiej jest najbardziej urozmaiconych regionem florystycznym Iranu. Oprócz wysokich, traw, trzcin i sitowia, występują tam fragmenty obszarów pustynnych. Poza nimi są to też tereny rolnicze, jak pola uprawne i plantacje [[palma daktylowa|palmy daktylowej]].
 
 
 
== Fauna ==
 
Świat zwierząt Iranu reprezentują gatunki pustynne i półpustynne, charakterystyczne dla Regionu Śródziemnomorskiego. Północne obszary kraju zamieszkuje [[jeleń]], oraz [[sarna|sarny]], [[dzik]]i i [[koziorożec|koziorożce]]. Do drapieżników należą [[niedźwiedź brunatny|niedźwiedzie brunatne]] i [[ryś|rysie]]. Obszary pustynne Iranu są zamieszkiwane przez [[gazela arabska|gazelę arabską]] i nielicznego już [[onager]]a, który jest najmniejszym przedstawicielem koniowatych. Drapieżne gatunki pustynne reprezentują: [[szakal złocisty]] i [[karakal]]. Wybrzeża Morza Kaspijskiego są miejscem bytowania [[tygrys]]a i [[gepard]]a. W lasach leżących na wschodnich krańcach Iranu są zamieszkiwane przez [[niedźwiedź himalajski|niedźwiedzia himalajskiego]]. Rzadkim gatunkiem jest w Iranie [[daniel mezopotamski]], występujący przy granicy z Irakiem. Z ptaków najpowszechniejszymi są [[kuraki]] i drapieżne, natomiast w rejonie rzek - [[ptaki wodne]] i brodzące. W Iranie żyją liczne gatunki gadów, szczególnie węży jak [[żmija lewantyjska]] i [[kobra indyjska]]. W wodach Zatoki Perskiej żyje ponad 200 gatunków ryb w tym duże i drapieżne [[miecznik]]i i [[rekin]]y. Z innych zwierząt wodnych u wybrzeży Iranu, występują [[homar]]y, krewetki i żółwie morskie. W wodach Morza Kaspijskie żyją [[jesiotr]]y, które mają duże znaczenie dla irańskiego rybołówstwa.
 
Obszary chronione zajmują niecałej 5% powierzchni kraju czyli 79 800 km<sup>2</sup>. Największe parki narodowe to: [[Park Narodowy Centralny Elbrus]] i [[Park Narodowy Jezioro Urmia]].
 
 
 
== Bibliografia ==
Linia 88 ⟶ 73:
 
{{Geografia państw Azji}}
 
[[Kategoria:Geografia Iranu]]
 
[[bn:ইরানের ভূগোল]]
[[de:Geographie des Iran]]
[[es:Geografía de Irán]]
[[eu:Irango geografia]]
[[fa:جغرافیای ایران]]
[[fr:Géographie de l'Iran]]
[[hr:Zemljopis Irana]]
[[os:Ираны географи]]
[[it:Geografia dell'Iran]]
[[ka:ირანის გეოგრაფია]]
[[ms:Geografi Iran]]
[[pt:Geografia do Irão]]
[[ro:Geografia Iranului]]
[[ru:География Ирана]]
[[sq:Gjeografia e Iranit]]
[[simple:Geography of Iran]]
[[sv:Irans geografi]]
[[tr:İran coğrafyası]]
[[uk:Географія Ірану]]
[[zh:伊朗地理]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Geografia_Iranu”