|
[[Plik:Karte ostbahn-A.jpg|Sieć Pruskiej Kolei Wschodniej|thumb|250px]]
[[Plik:Dyrekcja Kolei 03 2010 a.jpg|Widok od strony [[Brda|Brdy]]. Platany przed budynkiem są pomnikami przyrody o obwodach w pierśnicy 320-408cm<ref>Kaja Renata: Bydgoskie pomniki przyrody. Instytut Wydawniczy "Świadectwo". Bydgoszcz 1995. ISBN 83-85860-32-0. str.57</ref>|thumb|250px]]
[[Plik:Bydgoszcz Dyrekcja Kolei lotnicze03 2010 a.jpg|Widok[[Budynek zDyrekcji powietrzaKolei w Bydgoszczy|Budynek Dyrekcji Kolei]] - widok od strony [[Brda|Brdy]]|thumb|250px]]
[[Plik:Bydgoszcz Dyrekcja Kolei ryzalit 1.jpg|Ryzalit boczny|thumb|250px]]
[[Plik:Dyr Kolei w Brdzie.jpg|Budynek odbija swój wizerunek w rzece [[Brda|Brdzie]]|thumb|250px]]
[[Plik:Bydgoszcz Dyrekcja Kolei front.jpg|Widok od [[Ulica Dworcowa w Bydgoszczy|ul. Dworcowej]]|thumb|250px]]
'''Dyrekcja Kolei w Bydgoszczy''' - terytorialny organ zarządzania koleją z siedzibą w Bydgoszczy[[Bydgoszcz]]y. ▼[[Plik:Dyrekcja Kolei 03 2010 b.jpg|Budynek boczny, wyremontowany w latach [[2009]]-[[2010]] i zaadaptowany na placówkę służby zdrowia|thumb|250px]]
[[Plik:Obiekt zabytkowy.svg|20px||zabytek]]
=== Architektura budynkuHistoria dyrekcji === ▼▲'''Dyrekcja Kolei w Bydgoszczy''' - terytorialny organ zarządzania koleją z siedzibą w Bydgoszczy.
== Historia dyrekcji<ref>Mierzyński Jan: 125 rocznica powstania dyrekcji kolejowej w Bydgoszczy. [w.] Kronika Bydgoska V (1971-73). Bydgoszcz 1980</ref> ==
=== Okres pruski ===
Królewska Dyrekcja [[Pruska Kolej Wschodnia|Pruskiej Kolei Wschodniej]] (Königliche Direktion der Ostbahn) powstała zarządzeniem króla Prus [[Fryderyk Wilhelm IV Pruski|Wilhelma IV]] z dnia 3 listopada [[1849]] z przekształcenia Królewskiej Komisji Kolei Wschodniej. Poprzednia instytucja powstała w [[1848]] w [[Trzcianka|Trzciance]] w celu kontroli państwowej nad Towarzystwem Akcyjnym budującym linię kolejową z [[Krzyż Wielkopolski|Krzyża]] do [[Kaliningrad|Królewca]] przez [[Piła (miasto)|Piłę]], [[Bydgoszcz]] i [[Tczew]]. Nowo powstała dyrekcja została zlokalizowana w [[Bydgoszcz]]y w nieruchomościach przy [[Nowy Rynek w Bydgoszczy|Nowym Rynku]] 8 i 9. Była to pierwsza dyrekcja kolei państwowych w Europie i na świecie<ref name="I">Mierzyński Jan: 125 rocznica powstania dyrekcji kolejowej w Bydgoszczy. [w.] Kronika Bydgoska V (1971-73). Bydgoszcz 1980</ref>.
Początkowo, do września [[1852]], działała w [[Szczecin]]ie Deputacja Dyrekcji Kolei Wschodniej zajmująca się dalszą budową dróg żelaznych. Jesienią [[1852]] nadzór nad wszystkimi problemami dotyczącymi rozbudowy i eksploatacji sieci kolejowej w [[Królestwo Prus|Prusach Wschodnich]] objęła administracja w [[Bydgoszcz]]y.
Królewska dyrekcja kolei wschodniej podlegała bezpośrednio ministrowi handlu, przemysłu i robót publicznych. Do dnia 1 października [[1873]] podlegali jej następujący wyżsi urzędnicy<ref name="I"/>:
* wyższy inspektor ruchu, do którego obowiązków należało nadzorowanie personelu służby ruchu i kierowanie całokształtem gospodarki materiałowej; w późniejszym okresie dodano mu do pomocy inspektora budowy kolei;
* nadmistrz maszynowy, który nadzorował tabor kolejowy, warsztaty naprawcze i personel parowozowy;
Do obowiązków dyrekcji należały czynności ogólno administracyjne związane z przewozem osób i przesyłek, opracowanie rozkładu jazdy pociągów, synchronizacja taborowa służb kolejowych, utrzymanie obiektów kolejowych, taboru i urządzeń, budowa i przebudowa torów.
W kompetencji dyrekcji znajdowały się również: dyspozycje wagonowe dla poszczególnych stacji zgodnie z zapotrzebowaniem klientów oraz zaopatrzenie materiałowo-techniczne. Materiały przechowywano w magazynach i składnicach kolejowych, przede wszystkim w Warsztatach Głównych w [[Tczew]]ie i Zakładach Budowy Rozjazdów Kolejowych w [[Bydgoszcz]]y.
Do statutowych obowiązków królewskiej dyrekcji kolei wschodniej należało także rozpatrywanie wniosków i wypłacanie odszkodowań za zabicie lub zranienie pasażerów podczas podróży<ref name="I"/>.
Od [[1875]] dyrekcja kolei w Bydgoszczy przejęła obowiązki związane z rozliczaniem przewozów międzynarodowych (pasażerskich, bagażowych, ekspresowych i towarowych), początkowo na linii kolejowej [[Kolej Warszawsko-Bydgoska|Warszawsko-Bydgoskiej]].
Linię tę otwarto 4 grudnia [[1862]] zgodnie z umową prusko-rosyjską. Jej nowo zbudowanym odcinkiem po stronie pruskiej (podległej Kolei Wschodniej) była linia kolejowa [[Bydgoszcz]]-[[Toruń]]-[[Otłoczyn]]. Dyrekcja Kolei w Bydgoszczy była pierwszą na ziemiach polskich, w której rozliczano międzynarodowe przewozy kolejowe<ref name="I"/>.
W [[1880]] Królewskiej Dyrekcji Kolei Wschodniej w Bydgoszczy podlegały oddziały ruchu w [[Berlin]]ie, [[Piła (miasto)|Pile]], [[Bydgoszcz]]y, [[Gdańsk]]u, [[Toruń|Toruniu]], [[Kaliningrad|Królewcu]], [[Słupsk]]u i [[Poznań|Poznaniu]]. W [[1895]] nastąpiła reorganizacja pruskiej administracji kolejowej. W miejsce Królewskiej Dyrekcji Kolei Wschodniej powstały Dyrekcje Kolei Państwowych z siedzibami w [[Bydgoszcz]]y, [[Dyrekcja Kolei w Poznaniu|Poznaniu]], [[Dyrekcja Kolei w Gdańsku|Gdańsku]] i [[Kaliningrad|Królewcu]]<ref name="I"/>.
=== Okres polski ===
Wraz z odzyskaniem niepodległości pruska dyrekcja kolei w [[Bydgoszcz]]y straciła rację bytu. Rząd polski, organizując kolejnictwo na terenie Pomorza utworzył dla tego terenu Dyrekcję Okręgową Kolei Państwowych w [[Gdańsk]]u, której siedzibą był budynek byłej [[Dyrekcja Kolei w Gdańsku|pruskiej dyrekcji]] (przyznany Polsce przez Międzysojuszniczą Komisję Podziału Mienia). Jeden z wydziałów tej dyrekcji, Wydział Kontroli Dochodów, miał siedzibę w [[Bydgoszcz]]y<ref name="I"/>.
Doceniając bydgoskie tradycje i doświadczenia, Ministerstwo Komunikacji utworzyło w [[1922]] Biuro Rozrachunków PKP z siedzibą w [[Bydgoszcz]]y. Biuro to uległo znacznej reorganizacji w [[1938]], zaś po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] nastąpiło dalsze zwiększenie jego zakresu działalności.
W [[1923]] w budynku umieszczono również kolejową przychodnię lekarską, a w latach [[1927]]-[[1932]] także agendy radomskiej DOKP (przeniesione w [[1932]] do [[Chełm]]a)<ref name="I"/>.
Z dniem 1 września [[1933]] Dyrekcję Okręgową Kolei Państwowych przeniesiono do [[Toruń|Torunia]] i [[Bydgoszcz]]y, pozostawiając w [[Gdańsk]]u nowo utworzone Biuro Gdańskie PKP.
Do nowo zbudowanego gmachu w Toruniu (przeznaczonego pierwotnie dla urzędu wojewódzkiego, obecnie siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego) przeniesiono prezydium, wydział ruchu, mechaniczny, drogowy, biuro personalne, finansowe i kasę dyrekcyjną, zaś do funkcjonującego w [[Bydgoszcz]]y wydziału kontroli dochodów przeniesiono wydział handlowo-taryfowy, prawny, zasobów i sanitarny. Tutaj miało swoją siedzibę także Centralne Biuro Rozrachunków Zagranicznych PKP, które na początku [[1939]] zatrudniało 244 osoby. Oprócz tego, od [[1937]] mieściła się w budynku dyrekcja [[Francusko-Polskie Towarzystwo Kolejowe S.A.|Francusko-Polskiego Towarzystwa Kolejowego S.A.]], które wybudowało (wspólnie z PKP) i zarządzało [[Magistrala węglowa|magistralą węglową]] Śląsk - Gdynia (dyrektorem towarzystwa był inż. Jan Getter-Girther)<ref>Widernik, Mieczysław: Magistrala węglowa Śląsk-Gdynia i jej znaczenie w okresie międzywojennym, [w:] Zapiski historyczne TNT XLXIX Rok 1984 z.2</ref>.
W [[1945]] Bydgoszcz była przejściową siedzibą Dyrekcji Okręgowych Kolei Państwowych w Gdańsku, po czym utworzono Rejonową Dyrekcję Kolei Państwowych w Bydgoszczy z dniem 1 października [[1975]].
== Statystyki ==
Stan '''taboru kolejowego''' podlegającego pod Dyrekcję Kolei Wschodniej w [[Bydgoszcz]]y<ref name="I"/>:
* [[1853]] - 629 wagonów, w tym 132 osobowe, 23 bagażowe i 497 towarowych
* [[1857]] - 100 parowozów, 165 wagonów osobowych, 40 wagonów bagażowych i 1396 wagonów towarowych;
* [[1876]] - 199 parowozów pośpiesznych, 44 parowozy osobowe, 300 parowozów towarowych, 44 parowozy tendrzaki - łącznie 587 parowozów; 877 wagonów osobowych, 213 wagonów bagażowych; 10715 wagonów towarowych i 68 wagonów pocztowych.
Stan '''linii kolejowych''' podlegających pod Dyrekcję Kolei Wschodniej w Bydgoszczy<ref name="I"/>:
* [[1867]] - 912 km linii kolejowych.
* [[1876]] - 1513 km linii kolejowych, w tym 740,23 km linii dwutorowych, 2659 rozjazdów, w tym 155 podwójnych rozjazdów angielskich i 110 pojedynczych rozjazdów krzyżowych, 43 mosty kolejowe o prześwicie świetlnym 10 metrów w każdym przęśle; w tym 22 murowane i 41 żelaznych (w tym [[mosty kolejowe w Bydgoszczy]] i [[Most portowy w Bydgoszczy|most portowy]]), 1530 mniejszych mostów i 104 wiadukty.
== Obszar działania ==
W okresie swego funkcjonowania, aż do czasu reorganizacji kolejnictwa pruskiego w [[1895]] Dyrekcja zarządzała liniami kolejowymi na obszarze prowincji [[Królestwo Prus|Prus]] od [[Berlin]]a i [[Stralsund]]u, aż po [[Kłajpeda|Kłajpedę]] i [[Białystok]]. Były to prowincje: [[Prusy Zachodnie]] (Gdańsk, Kwidzyn), [[Pomorze (prowincja)|Pomorze]] (Szczecin, Koszalin, Stralsund), [[Wielkie Księstwo Poznańskie|Prowincja Poznańska]] (Poznań, Bydgoszcz) i [[Prusy Wschodnie]] (Królewiec, Olsztyn)<ref name="I"/>.
Po reorganizacji obszar kompetencji dyrekcji bydgoskiej został ograniczony do obszaru nieco wykraczającego poza [[Rejencja bydgoska|rejencję bydgoską]].
==Siedziba==
* [[{{Main|Budynek Dyrekcji Kolei Państwowych w Katowicach]]Bydgoszczy}}▼Zabytkowy budynek w [[Bydgoszcz]]y, dawna siedziba Dyrekcji [[Pruska Kolej Wschodnia|Pruskiej Kolei Wschodniej]], położony w [[Śródmieście (Bydgoszcz)|Śródmieściu]] [[Bydgoszcz]]y przy ul. [[Ulica Dworcowa w Bydgoszczy|Dworcowej]] 63, w obrębie [[Śródmieście (Bydgoszcz)|Śródmieścia]] Bydgoszczy, nieopodal brzegu [[Brda|Brdy]], ok. 300 m od zabudowań dworca kolejowego [[Bydgoszcz Główna]].
===Dyrekcja HistoriaKolei w Bydgoszczy początkowo mieściła się w kamienicach przy [[Nowy Rynek w Bydgoszczy|Nowym Rynku]]. W [[1853]] została przeniesiona do [[Bydgoszcz Główna|budynku dworcowego]], zaś w latach [[1886]]-[[1888]] wzniesiono dla niej monumentalny gmach administracyjny w stylu [[Manieryzm (sztuka)|manieryzmu niderlandzkiego]]. Budynek powstał przy ul. [[Ulica Dworcowa w Bydgoszczy|Dworcowej]] 63 w [[Bydgoszcz]]y, ok. 300 m od zabudowań dworca kolejowego [[Bydgoszcz Główna]], zaś koszt jego budowy wyniósł 1,45 gmachumln dyrekcjimarek<ref>Jastrzębska-Puzowska Iwona, Winter Piotr: "''Budynek dawnej Dyrekcji Kolei Wschodniej w Bydgoszczy"'', [w:] "Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu"\, zeszytZeszyt 1., Bydgoszcz 1996.</ref>. ===
Dyrekcja Kolei w Bydgoszczy początkowo mieściła się w kamienicach przy [[Nowy Rynek w Bydgoszczy|Nowym Rynku]]. W [[1853]] została przeniesiona do [[Bydgoszcz Główna|budynku dworcowego]]. W miarę jak rozbudowywała się sieć kolejowa, rosło również zatrudnienie w administracji nią zarządzającej. Mimo że w [[1861]] budynek rozbudowano o masywne skrzydła, a w [[1870]] niemal w całości przeznaczono na cele administracyjne (urządzono w nim również poczekalnię i restaurację), pomieszczenia starego [[Bydgoszcz Główna|budynku dworcowego]] ponownie okazały się zbyt szczupłe i niektóre wydziały dyrekcji przenoszono do wynajmowanych od miasta domów (ok. [[1880]] wynajmowano 11 takich domów).
W związku z trudną sytuacja lokalową bydgoskiej dyrekcji zaczęto rozważać możliwość budowy nowego gmachu. Zaprojektowanie planu tej budowli powierzono berlińskiej firmie architektonicznej Gropius und Schmieden<ref>Spółka ta powstała w 1866, jej założycielami byli architekci: [[Martin Gropius|Martin Philipp Gropius]] i ekonomista Heino Schmieden. Firma Gropius und Schmieden wykonywała projekty dla inwestorów prywatnych, jak i państwowych, pod koniec swej działalności spółka zajmowała się głównie planami wykonywanymi na zlecenie kolei.</ref>.
Projektantem budynku był [[Martin Gropius|Martin Philipp Gropius]] (1824-1880)<ref>Był on uczniem architektów - Schinkla i Beutha w Gewerbeinstitut w Berlinie. W 1855 ukończył Bauakademie (Akademię Architektury) w Berlinie i został w tejże uczelni asystentem w katedrze rysunku ornamentowego. W 1862 objął również posadę Landbaumeistra (architekta krajowego) w berlińskiej Policji
Budowlanej. W 1869 został dyrektorem Królewskiej Szkoły Sztuki i Rzemiosła w Berlinie.</ref>.
Projekt nowego budynku dla Dyrekcji Kolei został w [[1885]] przedłożony do rozpatrzenia na obradach pruskiego parlamentu ([[Landtag]]u). Koszty budowy obliczone na ok. 2,5 miliona marek okazały się za wysokie (Ministerstwo Robót Publicznych wyasygnowało na nowy budynek jedynie 1,45 miliona marek), w związku z czym nastąpiła konieczność przerobienia planu i obniżenia kosztów inwestycji. Ponieważ [[Martin Gropius]] już nie żył, zmiany jego planów podjął się, zgodnie ze wskazówkami głównego radcy budowlanego Schmeitzera, krajowy inspektor budowlany Bergmann. Pod budowę nowego gmachu wyznaczono teren przy ulicy [[Ulica Dworcowa w Bydgoszczy|Dworcowej]] 63, ok. 20 m od rzeki [[Brda|Brdy]] i 300 m od [[Bydgoszcz Główna|dworca kolejowego]].
Prace przy wznoszeniu budynku rozpoczęto latem [[1886]], stan surowy osiągnięto pod koniec [[1887]], a prace wykończeniowe trwały do połowy [[1888]].
Kierownictwo budowy stanowili: inspektor budowlany Bergmann i architekt Dahms. Instalacja wodnokanalizacyjna i centralnego ogrzewania powstawała pod nadzorem rządowego architekta Richtera.
Wnętrza obiektu zostały zaprojektowane z użyciem bogatych form architektonicznych i zdobień, które miały podkreślać znaczenie, dostojeństwo i powagę urzędu.
W efekcie prac powstał okazały trzykondygnacyjny budynek z dwupoziomowym poddaszem, który do dzisiaj zalicza się do najbardziej reprezentacyjnych budynków municypalnych w [[Bydgoszcz]]y.
Krótko po wybudowaniu głównego gmachu jego otoczenie wzbogacone zostało o nieduży budynek znajdujący się przy [[Ulica Królowej Jadwigi w Bydgoszczy|ul. Królowej Jadwigi]] oraz o szereg budynków gospodarczych m.in. garaże i kotłownię z charakterystycznym, wysokim kominem.
Koncepcja projektu (zarówno wyglądu jego elewacji, jak i wnętrz ) miała odzwierciedlać pruski oficjalny styl architektury. W przypadku gmachu dyrekcji nawiązano do stosunkowo rzadko wykorzystywanego w sztuce oficjalnej Prus [[manieryzm]]u<ref>Najczęściej wykorzystywanymi "kostiumami" historycznymi stosowanymi w budownictwie oficjalnym w Bydgoszczy były formy stylu okrągłołukowego (''Rundbogenstil''), odwołującego się do architektury romańskiej i bizantyjskiej, oraz ostrołukowego (''Spitzbogenstil''), nawiązującego do ceglanego gotyku.</ref>.
▲=== Architektura budynku dyrekcji ===
Budynek dyrekcji kolei zbudowany jest w stylu historycznym nawiązującym do [[Manieryzm (sztuka)|manieryzmu]] niderlandzkiego, z wieżą i dekoracyjnymi [[Szczyt (budownictwo)|szczytami]]<ref>W Bydgoszczy przedstawicielami podobnego stylu architektury są: budynek w narożu ul. Kołłątaja i Staszica (dawny Przytułek dla Niewidomych) i gmach byłej [[Pałacyk Lloyda w Bydgoszczy|Pałacyku Lloyda]].</ref>.
Gmach zbudowano na planie wydłużonego prostokąta, z czterema [[ryzalit]]ami w skrzydłach i środkowym od frontu oraz trzema wewnętrznymi dziedzińcami: dwoma większymi kwadratowymi i jednym mniejszym prostokątnym. [[Korpus budowli|Korpus]] nakryty jest wysokimi dachami dwuspadowymi, w [[ryzalit]]ach zastosowano dachy namiotowe, a w ryzalicie od frontu dwie [[Wieża|wieże]], zwieńczone hełmami. Elewacja frontowa zdobiona jest detalem kamieniarskim. Szczególnie bogato dekorowany jest [[portal]] na osi [[ryzalit]]u frontowego.
Gmach posiada piwnice i trzy kondygnacje oraz obszerne, dwupoziomowe poddasze. Głównym materiałem budulcowym ścian jest cegła łączona zaprawą wapienno-cementową i oblicowana z zewnątrz czerwoną cegłą licówką.
Powierzchnie ścian zewnętrznych urozmaicone są [[fryz]]ami z żółtej cegły klinkierowej i zielonej, glazurowanej, a [[boniowanie]] naroży budynku, [[gzyms]]y, [[portal]]e, [[Ościeże|ościeża]] i [[węgar]]y wykonane są z rzeźbionego piaskowca. W [[ryzalit]]ach bocznych i środkowym znajdują się wejścia do budynku. Każde z nich ujęte jest w bogato zdobiony [[portal]].
Zachowana jest pierwotna stolarka okienna o zróżnicowanych formach, z najbardziej dekoracyjnymi oknami sali obrad (okna w ryzalicie środkowym), przechodzącymi przez dwie kondygnacje.
Wszystkie zryzalitowane części budynku zwieńczone są podobnymi w formie [[Szczyt (budownictwo)|szczytami]], przy czym najbardziej rozbudowany jest szczyt ryzalitu środkowego. Flankują go dwie wysokie [[Wieża|wieże]] o [[Dach hełmowy|baniastych hełmach]] z ośmiokątnymi [[Latarnia (architektura)|latarniami]].
Dachy, wsparte na drewnianej konstrukcji, pierwotnie zostały przykryte angielską dachówką, obecnie pokryte są arkuszami blachy ocynkowanej. Połacie dachów urozmaicone są [[lukarna]]mi z ostrosłupowymi daszkami oraz trójkątnymi [[Świetlik (architektura)|świetlikami]].
Obok głównego gmachu znajduje się (przy ul. Królowej Jadwigi) kolejny budynek, który powiela niderlandyzującą [[Manieryzm|manierę]] stylistyczną budynku głównego. Przebudowy tego obiektu pozbawiły go stromych dachów i [[Szczyt (budownictwo)|szczytów]]. W latach [[2009]]-[[2010]] wykonano remont tego budynku, który obejmował m.in. odtworzenie kształtu spadzistego dachu.
Po oddaniu budynku do użytku w [[1889]] znajdowały się w nim następujące pomieszczenia:
* w piwnicy - dwa mieszkania dla woźnych, oddział druków i oddział kontroli;
* na parterze - kasa główna, oddział techniczny, biuro taryfowe i biuro reklamacji;
* na I piętrze - wydział personalny, kancelaria, sekretariat, biblioteka, kontrola ruchu, miejsce registratury i kalkulacji;
* na II piętrze - izba planowania, oraz biura techniczne, statystyczne i materiałowe.
Pośrodku budynku, na I piętrze, nad hallem wejściowym znajdowała się reprezentacyjna sala posiedzeń z 3 wielkimi oknami.
Dzisiaj wnętrze budynku tylko częściowo oddaje swój pierwotny charakter, głównie poprzez niezmienny układ trój-przęsłowego [[Hol (architektura)|holu]], korytarzy ze [[Sklepienie krzyżowe|sklepieniami krzyżowymi]], i reprezentacyjną klatkę schodową z oknami wypełnionymi szkłem z trawionymi motywami herbów [[Gdańsk]]a i [[Poznań|Poznania]].
Reprezentacyjną rolę nadal zachowuje obszerna sala posiedzeń obudowana ozdobną [[Boazeria|boazerią]] biegnącą do wysokości ok. 2 m, zwieńczoną zdobionym [[gzyms]]em. Do sali prowadzą masywne [[portal]]e z motywami [[Konsola (architektura)|konsolek]], rautów i [[Herma|herm]].
== Zobacz też ==
* [[Pruska Kolej Wschodnia]]
* [[Bydgoski Węzeł Kolejowy]]
* [[Historia Bydgoskiego Węzła Kolejowego]]
* [[Bydgoszcz Główna]]
* [[Kolej Warszawsko-Bydgoska]]
* [[Kolej w Bydgoszczy]]
* [[Dyrekcja Kolei w Gdańsku]]
* [[Dyrekcja Kolei w Poznaniu]]
* [[Dyrekcja Kolei we Wrocławiu]]
▲* [[Budynek Dyrekcji Kolei Państwowych w Katowicach]]
* [[Budynek Dyrekcji Kolei Państwowych w Warszawie]]
* [[Śródmieście (Bydgoszcz)]]
* [[Ulica Dworcowa w Bydgoszczy]]
* [[PESA (holding)]]
{{Przypisy}}
{{Bibliografia start}}
* Czajkowski, Edmund: ''134 bydgoskiego węzła kolejowego'', [w:] Kalendarz Bydgoski 1985
* Jastrzębska-Puzowska Iwona, Winter Piotr: ''Budynek dawnej Dyrekcji Kolei Wschodniej w Bydgoszczy'', [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu\, Zeszyt 1, Bydgoszcz 1996
* Kotlarz, Grzegorz: ''Budowa bydgoskiego odcinka magistrali węglowej Herby Nowe - Gdynia w latach 1928-1930'', [w:] Kronika Bydgoska XXI (1999), Bydgoszcz 2000
* Mierzyński, Jan: ''125 rocznica powstania dyrekcji kolejowej w Bydgoszczy'', [w:] Kronika Bydgoska V (1971-73), Bydgoszcz 1980
* Parucka, Krystyna: ''Zabytki Bydgoszczy – minikatalog'', Tifen Krystyna Parucka, Bydgoszcz 2008
* Piątkowski, Andrzej: ''Kolej Wschodnia w latach 1842-1880'', Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olszynie, Olsztyn 1996
* Piątkowski, Andrzej: ''Etapy pruskiej polityki kolejowej w XIX wieku'', [w:] Zapiski historyczne TNT LXVI Rok 2001 z.4
* Widernik, Mieczysław: ''Magistrala węglowa Śląsk-Gdynia i jej znaczenie w okresie międzywojennym'', [w:] Zapiski historyczne TNT XLXIX Rok 1984 z.2
* Zakrzewski, Bogdan: ''130 lat bydgoskiej kolei'', [w:] Kalendarz Bydgoski 1980
{{Bibliografia stop}}
[[Kategoria:Zabytki Bydgoszczy]]
[[Kategoria:Kolej w Bydgoszczy]]
[[Kategoria:PKP]]
[[Kategoria:Budynki użyteczności publicznej w Bydgoszczy]]
| 