Żmudzini: Różnice pomiędzy wersjami

| Pokrewieństwo= [[Bałtowie]]

}}

'''Żmudzini''' ([[język żmudzki|żmu.]] ''Žemaitē'', [[język litewski|lit.]] ''Žemaičiai'') – posługująca się [[Język żmudzki|językiem żmudzkim]] [[Bałtowie|bałtycka]] [[grupa etniczna]], zamieszkująca głównie [[Litwa|litewską]] [[Żmudź]].

W literaturze i w dokumentach termin "Żmudzini" używany jest w różnych znaczeniach:

* na określenie wczesnośredniowiecznych plemion żmudzkich, mających własną organizację plemienną i własnych książąt,

 

Nazwa Żmudzini wywodzi się od słowa ''Žemai'' – ''nisko'', gdyż plemiona żmudzkie zamieszkiwały nizinne tereny dzisiejszej Litwy. Mieszkańców obszarów dorzecza górnego Niemna, o bardziej zróżnicowanej morfologii, wyżynnej, nazywano [[Auksztoci|Auksztotami]], od wyrazu ''auksztas'' – ''wysoki''. W późniejszych wiekach termin Auksztot zanikł i ludność tę nazywano po prostu Litwinami, natomiast nazwy Żmudzini używa się do dziś.

Plemiona żmudzkie do [[XII wiek]]u były niezależne, rządzone przez książąt, choć przy wciąż dużym znaczeniu systemu rodowego. Od początku [[XIII wiek]]u ziemie Żmudzinów w coraz większym stopniu najeżdżały wojska [[Zakon kawalerów mieczowych|Zakonu kawalerów mieczowych]], a od [[1237]] – [[Zakon krzyżacki|Krzyżaków]]. Pomimo pewnych sukcesów Żmudzinów i innych sprzymierzonych plemion bałtyckich w walce z "[[krucjata]]mi" (zwycięstwa [[bitwa pod Szawlami|pod Szawlami]] w [[1236]] i [[bitwa pod Durben|pod Durben]] w [[1260]]) układ sił niekorzystny dla Żmudzinów wymusił na nich poddanie się około [[1240]] władzy formującego się pod berłem [[Mendog]]a państwa litewskiego.

 

Ze względu na surowość krzyżackich rządów, różnice kulturowe i zwłaszcza próby narzucenia obcej religii Żmudzini stale sprzeciwiali się władzy Zakonu, wprzód walcząc z nią w sojuszu z plemionami bałtyckimi, zwłaszcza z Litwinami – potem zaś, gdy popadli w zależność od Krzyżaków, wzniecając powstania.

 

<poem>

''Polsza kwitniet łacinoju,''

komentuje używanie języka ruskiego jako urzędowego w Wielkim Księstwie.

 

Po przyłączeniu Żmudzi do Litwy w [[1410]] podjęto próby chrystianizacji mieszkańców. W [[1413]] oficjalnie ogłoszono przyjęcie [[katolicyzm]]u przez Żmudzinów. Był to ostatni naród Europy, który przyjął chrześcijaństwo, jeśli nie liczyć plemion tajgi i tundry skrajnej północy i północnego wschodu Europy. Napotkało to opór wśród ludności żmudzkiej, kojarzącej katolicyzm z wrogimi Krzyżakami i przywiązanej do wiary przodków. W [[1418]] i [[1441]] Żmudzini wszczęli powstania antychrześcijańskie i antylitewskie.

 

Tendencje do autonomizmu Żmudzinów zostały zaakceptowane w [[1441]], gdy to uznano Żmudź za odrębną jednostkę Wielkiego Księstwa. W [[1492]] szlachta żmudzka wywalczyła odrębne przywileje względem litewskiej, w [[1529]] zaś ludność nieszlachecka zyskała własną ustawę. W [[XVI wiek]]u częste były mniej lub bardziej skuteczne inicjatywy posłów żmudzkich na sejm litewski zmierzające do uzyskania kolejnych przywilejów i praw odrębnościowych.<ref name="wyczanski">A. Wyczański, 1986: Polska w epoce Odrodzenia. Wiedza Powszechna</ref> W konsekwencji Żmudzini w XVI wieku posiadali autonomiczną i odrębną strukturalnie administrację, szereg przywilejów dla chłopstwa, które w dużym stopniu zachowało status wolnych ludzi (spora ich część ostatecznie stała się szlachtą zagrodową) oraz odrębność sądowniczą wyrażoną zapisem w konstytucji litewskiej z [[1581]] o utworzeniu Sądu Głównego w Rosieniach, niezależnego od Sądu Głównego Litwy (z tej jednak sami zrezygnowali w zamian za zwiększony parytet w obsadzaniu litewskich władz sądowniczych).<ref name="wyczanski"/> Wyrazem odrębności Żmudzi było określanie tej krainy jako Księstwa Żmudzkiego.<ref name="wyczanski"/>

 

W [[XVII wiek|XVII]] i [[XVIII wiek]]u nastąpiła [[polonizacja]] szlachty i duchowieństwa żmudzkiego, na podobieństwo litewskiej,<ref name="gierowski">J. Gierowski, 1983 Historia Polski 1764-1864. PWN</ref> przy zachowaniu poczucia odrębności regionalnej. Szlachta żmudzka w stosunku do reszty Wielkiego Księstwa była inicjatorką i najbardziej aktywnym uczestnikiem [[powstanie kościuszkowskie|insurekcji kościuszkowskiej]], [[powstanie listopadowe|powstania listopadowego]] i [[powstanie styczniowe|powstania styczniowego]].<ref name="gierowski"/> Natomiast chłopstwo zachowało język żmudzki i ludową kulturę o cechach kultur bałtyckich. Tym niemniej dość aktywnie brało udział we wspomnianych powstaniach, bardziej jednak ze względu na racje religijne i społeczne aniżeli narodowościowe.<ref name="gierowski"/> Jednak już w 1831 istniało wśród ludności chłopskiej poczucie odrębności narodowej. W anonimowej pieśni żmudzińskiej z [[1831]] pt. ''Gieysmie żiemaycziu Telszu pawieta wayno metu 1831'' (''Pieśń Żmudzinów powiatu telszewskiego w czasie wojny 1831'') mówi się o braterstwie Polaków, Litwinów i Żmudzinów. W [[1857]] narodowość żmudzką deklarowało 419 tys. osób, w [[1897]] językiem żmudzkim mówiło w [[gubernia kowieńska|guberni kowieńskiej]] 445 tys. osób.<ref>Petrulis, Valdas (2005). "Žemaitijos etninės savimonės regiono erdvinė struktūra". Geografijos metraštis 38: 163-175. ISSN 0132–3156</ref>

 

Obecnie deklaracje narodowości żmudzkiej nie są uznawane przez rząd Litwy i nie są wpisywane do dokumentów,<ref>lrytas.lt (2007-06-04). Žemaičio tautybė - vos porai dienų</ref> mimo że narodowość tę deklaruje około 0,5 mln osób.

 

Od początku [[XXI wiek]]u działają na Litwie grupy (Stowarzyszenie "Żmudzini byli, są i będą" i Ruch Żmudzki) żądające uznania Żmudzinów za narodowość.<ref>[http://serwisy.gazeta.pl/swiat/1,34234,4358628.html Żmudzini chcą być uznani za naród. Gazeta Wyborcza 2 VIII 2007.]</ref><ref>[http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80611,5141627.html Żmudzini chcą być narodem. Gazeta Wyborcza 21 IV 2008]</ref>

 

* [[Żmuda (nazwisko)]]

 

{{Przypisy}}

 

* [http://www.magwil.lt/archiwum/2006/mww2/lt-12.htm Rok 2006 "pod znakiem" H. Sienkiewicza]

* [http://univ.gda.pl/~literat/glogre/0047.htm Księstwo Żmudzkie]