Kritozaur: Różnice pomiędzy wersjami

| zoolog = [[Barnum Brown|Brown]], [[1910]]

| podtaksony = * ''K. navajovius'' <small>([[Barnum Brown|Brown]], 1910)</small>

'''Kritozaur''' (''Kritosaurus'', [[Łacina|łac.]] "rozdzielony jaszczur") – rodzaj [[hadrozaury|dinozaura kaczodziobego]]. Jego nazwa bywa błędnie interpretowana jako "nobliwy jaszczur"<ref name=NHM>{{cytuj stronę|url=http://internt.nhm.ac.uk/jdsml/nature-online/dino-directory/detail.dsml?Genus=Kritosaurus |tytuł=''Kritosaurus'' |opublikowany=Natural History Museum|data dostępu=27 czerwca 2009|język=en}}</ref>, odnosi się ona do domniemanego orlego nosa zwierzęcia<ref name=BC07>{{cytuj książkę

</ref>. Odnalezione szczątki nie obejmowały kompletnego obszaru nosowego, w dodatku kości opuściły swe stawy, dlatego został on pierwotnie odtworzony płasko. Informacje o tym zwierzęciu nie są pełne, ale jest ono istotne w historii naturalnej. Żyło około 73 milionymilionów lat temu w późnokredowej [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]] i prawdopodobnie [[Ameryka Południowa|Południowej]]. Historia jego taksonomii jest skomplikowana, łączy się ona z takimi rodzajami, jak ''[[grypozaur|Gryposaurus]]'', ''[[anasazizaur|Anasazisaurus]]'' i ''[[Naashoibitosaurus]]''; kwestia ta nie została rozwiązana, zanim nie opisano bardziej wartościowych pozostałości kritozaura. Pomimo niedostatku szczątków, roślinożerca ten pojawiał się w literaturze przedmiotu. Do lat dziewięćdziesiątych90. XX wieku rodzaj ten uznawano za [[synonim (taksonomia)|synonim]] grypozaura – dinozaura znanego z o wiele bardziej kompletnymikompletnych skamielinami,skamieniałości – dlatego więc pod nazwąjako kritozaura często przedstawiano tego drugiego.

Jedynymi skamieniałościami należącymi z pewnością do ''Kritosaurus'' są niekompletna [[czaszka]] i żuchwa, a także niewypreparowane elementy szkieletu pozaczaszkowego{{r|HWF04}}. Większej części pyska i [[kość przedszczękowa|kości przedszczękowej]] brakuje. Jednak kolejna rekonstrukcja z początku XXI wieku z użyciem nieumiejscowionych wcześniej fragmentów ukazuje część grzebienia przed oczami{{r|JIKetal06}}. Jego kształt nie jest znany. Długość czaszki szacuje się na 87&nbsp;cm od czubka dzioba do podstawy [[kość kwadratowa|kości kwadratowej]] połączonej stawowo z żuchwą w tylnej części czaszki<ref name=HWF04LW42a>{{cytuj książkę

| seria = Geological Society of America Special Paper '''40'''

</ref>. Możliwe [[autapomorfia|cechy diagnostycznecharakterystyczne]] kritozaura obejmują [[kość przedzębowa|kość przedzębową]] bez ząbkowania, ostre zmierzające w dół zgięcie w kierunku dolnej szczęki przy dziobie i ciężką, prawie [[prostokąt]]ną górnąprostokątną [[szczęka|szczękę]]<ref name={{r|JIKetal06 />}}. Jeśli byłaby ona taka, jak u anasazizaura lub ''Naashoibitosaurus'', to kompletny grzebień jak kołnierz zaczynałby się przed oczyma i wznosiłby pomiędzy i nad nimi, nie rozciągając się jednak poza nie.

Całkowitą długość zwierzęcia szacuje się na około 8<ref name=NHM />–10 m<ref name=Wiem>{{cytujNHM stronę|url=http://portalwiedzy.onet.pl/27575,,,,kritozaur,haslo.html|tytuł=Encyklopedia Wiem|data dostępu=27 czerwca 2009}}</ref>.

''Kritosaurus'' zaliczał się rodziny [[hadrozaury|hadrozaurów (dinozaurów kaczodziobych)]] i podrodziny [[hadrozaury płaskogłowe|Hadrosaurinae, hadrozaurów płaskogłowych]]. Ponieważ nie poznano go zbyt dobrze, nie ustalono, kim byli jego najbliżsi krewni. ''Naashoibitosaurus'' i „K.” ''australis'', bardzo do siebie podobne, w analizie filogenetycznej kaczodziobych przeprowadzonej przez [[Jack Horner|Jacka Hornera]] i współpracowników tworzą [[klad]] z [[zaurolof]]em. Ta sama praca uznaje ''Kritosaurus'' zarówno za takson odrębny na poziomie gatunkowym, jak i za ''[[nomen dubium]]''<ref name={{r|HWF04/>}}. Lokalizacja i czas odróżniały opisywany tu rodzaj od nieco starszego odnalezionego pierwotnie w [[Kanada|Kanadzie]] [[grypozaur]]a, podobnie jak kilka szczegółów budowy czaszki<ref name={{r|JIKetal06/>}}.

W 1904 roku [[Barnum Brown]] odkrył [[holotyp]] – znalezisko [[Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej|AMNH]] 5799 – blisko [[Ojo Alamo]] w [[hrabstwo San Juan (Nowy Meksyk)|hrabstwie San Juan]] w [[Nowy Meksyk|Nowym Meksyku]] w [[Stany Zjednoczone|USA]], kontynuując swą poprzednią ekspedycję{{r|BB10}}. Początkowo nie potrafił definitywne powiązać go z jednostką [[stratygrafia|stratygraficzną]], lecz od 1916 mógł już określić je na późny [[kampan]] i przypisać do formacji zwanej dzisiaj [[formacja Kirtland|Kirtland]]<ref name=BB10CWG16>{{Cytujcytuj pismo

| nazwiskoautor r = Thomas E. Williamson

| seria = New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, '''17'''

| autor = =George Olshevsky, George

| tytuł = On ''</em>Gryposaurus notabilis''<em>, a new genus and species of trachodont dinosaur from the Belly River Formation of Alberta, with a description of the skull of ''</em>Chasmosaurus belli''<em>

| nazwiskoautor = Barnum Brown

</ref>, co wsparł [[Charles Whitney Gilmore]]<ref name=CWG16/>. Było to uznawane przez lata dwudzieste XX wieku ([[William Parks]] określił kanadyjski gatunek jako ''Kritosaurus incurvimanus''<ref name=WAP20>{{cytujCytuj pismo

| nazwiskoautor = William Parks

| wydaniewolumin = 11

| seria = Geological Society of America Special Paper '''40'''

</ref>, opisany na podstawie [[kość zębowa|kości zębowej]] z [[kampan|kampańskiej]] [[Formacja Judith River|formacji Judith River]] w [[Montana|Montanie]], także został przypisany do tego rodzaju przez Lulla i Wright<ref name=LW42b/>, czego w dłuższej perpektywieperspektywie nie zaakceptowano<ref name={{r|HWF04/>}}<ref name=PMWH06>{{Cytuj pismo

| nazwiskoautor = Albert Prieto-Márquez, David B. Weishampel, John R. Horner

</ref>. W pracy [[David B. Norman|Davida B. Normana]], noszącej tytuł ''The Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs'', używa się nazwy ''Kritosaurus'' dla kanadyjskich szczątków grypozaura, zaś zmontowany szkielet gatunku ''K. incurvimanus'' przypisuje on hadrozaurowi<ref name=DBN85>{{cytuj książkę

</ref>. W tamtym okresie do rodzaju ''Kritosaurus'' włączony został drugi gatunek. W 1984 [[Argentyna|roku argentyński]] [[paleontologia|paleontolog]] [[José Bonaparte]] i współpracownicy nadali nazwę ''K. australis'' ([[Łacina|łac.]] ''australis'' – południowy<ref>{{cytuj książkę |tytuł=Słownik łacińsko-polski |nazwisko=Kumaniecki |imię=Kazimierz |miejsce=[[Warszawa]] |wydawca=Państwowe Wydawnictwa Naukowe |strony=227}}</ref>) kościom dinozaura kaczodziobego z późnego kampanu lub wczesnego [[mastrycht]]u z [[formacja Los Alamitos|formacji Los Alamitos]] z [[Patagonia|patagońskiej]] prowincji [[Río Negro (prowincja)|Río Negro]] w Argentynie<ref name=JBetal84>{{Cytuj pismo

| wolumin = 3–439

| wydanie = 393–4

</ref>. Gatunek ten jest problematyczny i możeprawdopodobnie nie należećnależy do rodzaju ''Kritosaurus'', co sugerowano w obu wydaniach ''The Dinosauria''<ref name={{r|HWF04/><ref name=WH90>}}{{cytujr|WH90}}. książkęW 2010 roku Prieto-Márquez i Salinas zsynonimizowali go z ''[[secernozaur|Secernosaurus koerneri]]'', wskazując na kombinację cech kości [[kość biodrowa|biodrowej]] i [[kość łonowa|łonowej]] niewystępującą u innych taksonów. Według analizy [[filogeneza|filogenetycznej]] przeprowadzonej przez autorów secernozaur nie jest najbliższym krewnym kritozaura{{r|PMS10}}.

| tytuł = Cranial morphology of ''</em>Prosaurolophus''<em> (Ornithischia: Hadrosauridae) with descriptions of two new hadrosaurid species and an evaluation of hadrosaurid phylogenetic relationships

| wydaniewolumin = 2

| seria = New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, '''2'''

</ref>. Nie wszyscy autorzy zgodzili się z tym, szczególnie [[Thomas E. Williamson]] bronił tezy Hornera<ref name=TEW00/>. Co najmniej dwie obecne publikacje podtrzymują jednak zasadność wyodrębnienia osobnych rodzajów<ref name={{r|JIKetal06/>}}<ref name=SGLetal06>{{cytujCytuj książkę

| seria = New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, '''35'''

| wydaniewolumin = 75

| url=http://www.bioone.org/doi/abs/10.1666/0022-3360%282001%29075(2001)075%3C0208%3ALCSDAF:LCSDAF%3E2.0.CO%3B2;2

| nazwisko autor= Jonathan R. Wagner, Thomas M. Lehman

</ref>. Poza tym nowo odkryte szczątki z [[Coahuila]] w [[Meksyk]]u mogą reprezentować nowy gatunek, o około 20% większy niż ''K. navajovius'' (około 11&nbsp;metrów długości), cechuje je osobliwie skręcona [[kość kulszowa]]. Zwierzę to byłoby więc największym znanym i dobrze udokumentowanym północnoamerykańskim hadrozaurem płaskogłowym. Nieszczęśliwie [[kość nosowa|kości nosowe]] znów są niekompletne<ref name={{r|JIKetal06/>}}.

''Kritosaurus'' został odkryty w ogniwie De-na-zin w [[formacja Kirtland|formacji Kirtland]], datowanej na późny [[kampan]] (74–70 milionów lat temu, późna kreda)<ref name=TEW00/>. Znaleziono tam także szczątki dinozaurów należących do rodzajów: ''[[parazaurolof|Parasaurolophus]]'', ''[[Pentaceratops]]'', ''[[nodocefalozaur|Nodocephalosaurus]]'', ''[[zaurornitolest|Saurornitholestes]]''{{r|WETAL04}} oraz nienazwanego jeszcze teropoda z rodziny [[tyranozaurytyranozauroidy|tyranozaurówtyranozauroida]]<ref name=WETAL04>Weishampel, David B.; Barrett, Paul M.; Coria, Rodolfo A.; Le Loeuff, Jean; Xu Xing; Zhao Xijin; Sahni, Ashok; Gomani, Elizabeth, M.P.; and Noto, Christopher R. (2004). "Dinosaurz Distribution".rodzaju ''The Dinosauria[[Bistahieversor]]'' (2nd). 517–606.</ref>{{r|CW10}}. Formacja Kirtland powstała z równin zalewanych przez rzekę uchodzącą do wielkiego śródlądowego morza przebiegającego wtedy południkowo przez środek kontynentu. Wśród [[rośliny|roślin]] dominowały [[iglaste]]. Pośród roślinożerców od hadrozaurych popularniejsze wydawały się [[Ceratopsinae|chasmozaury]]<ref name=DAR89>{{cytuj książkę

Jak inne kaczodziobe, kritozaur był dużym dwunożnym roślinożercą o specyficznej budowie czaszki pozwalającej na miażdżące ruchy przypominające żucie. Jego zęby układały się w baterie zębowe zawierające ich setki, z których tylko niewielkiej części dinozaur kiedykolwiek używał. Nowe stale zastępowały zużyte. Materiał roślinny ornitopod zrywał za pomocą dzioba, w przetrzymywaniu go pomagał narząd przypominający [[policzek|policzki]]. Zwierzę karmiło się od poziomu gruntu do wysokości przekraczającej 4 metry<ref name={{r|HWF04/>}}. Nie wiadomo, czy jeśli rzeczywiście mamy do czynienia z odrębnymi rodzajami, kritozaur i ''Naashoibitosaurus'' żywiły się nieco innym pokarmem.

Grzebień nosowy kritozaura, jakkolwiek naprawdę wyglądał, mógł spełniać różne funkcje społeczne, jak identyfikacja [[płeć|płci]], gatunku czy statusu osobnika<ref name={{r|HWF04/>}}. Bocznie mogły się w nim znajdować napełnialne worki powietrzne grające rolę w przekazywaniu sygnałów wzrokowych i słuchowych<ref name=JAH75>{{Cytuj pismo

| nazwiskoautor = James A. Hopson

</ref>. Kritozaur wiódł prawdopodobnie stadny tryb życia<ref>{{cytuj stronę|url=http://sketchup.google.com/3dwarehouse/details?mid=a4eb895e57568d84ffe50f88045d4553&hl=pl&ct=lc|tytuł=''Kritosaurus navajovius''|język=en|data dostępu=27 czerwca 2009}}</ref>, co zapewniało mu większe bezpieczeństwo<ref>{{cytuj stronę|tytuł=''Kritosaurus''|url=http://animals.howstuffworks.com/dinosaurs/kritosaurus.htm|język=en|data dostępu=27 czerwca 2009}}</ref>.

Synonimizacja kritozaura i grypozaura trwająca od drugiej dekady do lat dziewięćdziesiątych XX wieku doprowadziła do zniekształcenia oryginalnych wizerunków obu rodzajów. Kanadyjskie szczątki były o wiele pełniejsze, w związku z czym większość przedstawień i dyskusji w XX wieku, jak np. praca poruszająca temat zdobień czaszki autorstwa Jamesa Hopsona<ref name=JAH75/> czy jej adaptacja dla szerszego kręgu odbiorców w "''The Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs"''<ref name=DBN85b>{{cytuj książkę

{{ornitopodyOrnitopody}}

{{dinozauryDinozaury}}