Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (1918–1945): Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
→Organy podległe: drobne redakcyjne |
uzupełnienia, poprawa dat, dodanie przypisów |
||
Linia 1:
'''Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (M.S.W., MSW)''' – urząd [[Administracja rządowa w Polsce|administracji rządowej]] funkcjonujący w [[II Rzeczpospolita|Polsce]] w czasie [[Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce|dwudziestolecia międzywojennego]]. Był to jeden z najważniejszych i najbardziej rozbudowanych resortów, do jego głównych zadań należały następujące sprawy: utrzymywanie porządku i bezpieczeństwa publicznego, ogólny zarząd w kraju, nadzór nad samorządem terytorialnym oraz statystyka administracyjna.
== Początki resortu w Królestwie Polskim ([[1916]]-[[1918]]) ==
Pierwsze struktury zostały utworzone jeszcze podczas trwania [[I wojna światowa|I wojny światowej]]. Po ogłoszeniu przez [[Cesarstwo Niemieckie|Niemcy]] i [[Austro-Węgry]] [[Akt 5 listopada|aktu 5 listopada 1916 r.]]
[[Rada Regencyjna]], po przejęciu kompetencji Komisji Przejściowej Tymczasowej Rady Stanu, powołała [[7 grudnia]] [[1917]] r. [[Rząd Jana Kucharzewskiego]], w którym na czele Departamentu Spraw Wewnętrznych stanął [[Jan Stecki]] w randze ministra. W kolejnych gabinetach i prowizoriach rządowych resortem kierowali ministrowie lub tymczasowi kierownicy.
Na podstawie dekretu Rady Regencyjnej z [[3 stycznia]] [[1918]] r. o tymczasowej organizacji władz naczelnych w [[Królestwo Polskie (1916-1918)|Królestwie Polskim]]
* ogólny zarząd krajowy i samorząd lokalny
Linia 12:
* służba zdrowia
* budownictwo i odbudowa kraju
* transport wodny
*
* poczty i telegrafy
* naturalizacja państwowa
* statystyka ogólna
* ubezpieczenia państwowe
* nadzór nad prasą
W pierwszej połowie [[1918]] r. została ustalona struktura wewnętrzna
* '''Sekcja Administracyjna'''
Linia 46 ⟶ 48:
Siedzibą ministerstwa od [[1918]] r. był [[Pałac Zamoyskich w Warszawie (Nowy Świat)|Pałac Zamoyskiego]] przy [[Ulica Nowy Świat w Warszawie|ul. Nowy Świat 69]] w [[Warszawa|Warszawie]]. W tym samym budynku znajdowała się centrala służb policyjnych (pod adresem Nowy Świat 67).
Minister Spraw Wewnętrznych był jednym z najważniejszych urzędników administracji rządowej. Jego pozycja w organach władzy państwowej była silna zarówno w okresie demokracji parlamentarnej jak i systemu autorytarnego. O dużej randze politycznej resortu świadczy fakt, że w szczególnie trudnych chwilach dla
W przypadku nieobecności [[Prezes Rady Ministrów|Prezesa Rady Ministrów]]
Biorąc pod uwagę kwestie finansowe, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych z budżetem na poziomie ok. 8 % ogólnych wydatków państwa
=== Organy podległe ===
Oprócz resortu, będącego urzędem pomocniczym, Ministrowi Spraw Wewnętrznych podlegały również
* '''[[Główny Urząd Statystyczny]]''' – utworzony reskryptem Rady Regencyjnej z [[13 lipca]] [[1918]] r.<ref name="GUS1">{{cytuj stronę |url=http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_historia_gus_reskrypt.jpg|tytuł=M. P. z 1918 r. Nr 100}}</ref> na bazie Wydziału Statystycznego Sekcji Ogólnej
* '''[[Policja Państwowa]]''' – utworzona ustawą z [[24 lipca]] [[1919]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1919|numer=61|pozycja=363}}</ref> w wyniku unifikacji służb policyjnych na terenie całego kraju. Wcześniej ministrowi podlegały: [[Milicja Ludowa]] (utworzona przepisami z [[5 grudnia]] [[1918]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1918|numer=19|pozycja=53}}</ref> i dekretem z [[7 lutego]] [[1919]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1919|numer=14|pozycja=153}}</ref>) oraz [[Policja Komunalna]] (utworzona dekretem z [[9 stycznia]] [[1919]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1919|numer=5|pozycja=98}}</ref>). Autonomiczną jednostką była [[Policja Województwa Śląskiego]] (utworzona rozporządzeniem Wojewody Śląskiego z [[17 czerwca]] [[1922]] r.). W okresie od [[18 kwietnia]] [[1921]] r. do [[28 grudnia]] [[1922]] r. Komenda Główna Policji Państwowej bezpośrednio wchodziła w skład resortu jako departament o specjalnym zakresie działania.
* '''[[Korpus Ochrony Pogranicza]]''' – utworzony [[12 września]] [[1924]] r., podporządkowany M.S.W. w kwestiach budżetowych i ochrony granicy wschodniej (pozostałe sprawy nadzorowało Ministerstwo Spraw Wojskowych). Wcześniej podobne zadania w ramach resortu spraw wewnętrznych wykonywały: Bataliony Celne (od [[10 września]] [[1921]] r.), Straż Graniczna (od [[9 listopada]] [[1922]] r.), Policja Państwowa (od [[1 lipca]] [[1923]] r.).▼
* '''[[Straż Graniczna II RP|Straż Graniczna]]''' – utworzona [[22 marca]] [[1928]] r., podporządkowana M.S.W. w kwestiach ochrony granicy północnej, zachodniej i południowej (pozostałe sprawy pozostawały pod kontrolą Ministerstwa Skarbu oraz Ministerstwa Spraw Wojskowych).▼
Szef MSW sprawował także częściowy nadzór nad formacjami zorganizowanymi na zasadach wojskowych:
Inne urzędy i instytucje kontrolowane przez ministerstwo:▼
▲* '''[[Korpus Ochrony Pogranicza]]''' – utworzony rozkazem Ministra Spraw Wojskowych z [[12 września]] [[1924]] r., podporządkowany
* '''Tymczasowy Wydział Samorządowy we Lwowie''' – utworzony [[30 stycznia]] [[1920]] r., rozwiązany [[16 stycznia]] [[1928]] r.▼
▲* '''[[Straż Graniczna II RP|Straż Graniczna]]''' – utworzona rozporządzeniem Prezydenta z [[22 marca]] [[1928]] r.,<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1928|numer=37|pozycja=349}}</ref> podporządkowana
* '''Wojewódzkie Sądy Administracyjne w Poznaniu i Toruniu''' – utworzone [[21 lutego]] [[1920]] r.▼
Od [[1918]] r. trwał proces stopniowego ujednolicania organizacji władz administracji ogólnej. Ostatecznie zasady te zostały uporządkowane rozporządzeniem Prezydenta z [[19 stycznia]] [[1928]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1928|numer=11|pozycja=86}}</ref> Na jego podstawie w terenie funkcjonowały:
* '''Wojewódzkie władze administracji ogólnej''' – wojewodowie i Komisarz Rządu m. st. Warszawy mianowani przez Prezydenta, podlegający pod względem personalnym Ministrowi Spraw Wewnętrznych. W [[1939]] r. istniało 17 Urzędów Wojewódzkich, autonomiczną pozycję posiadał Wojewoda Śląski na mocy przepisów [[Statut Organiczny Województwa Śląskiego|Statutu Organicznego Województwa Śląskiego]].
* '''Powiatowe władze administracji ogólnej''' – starostowie mianowani przez Ministra Spraw Wewnętrznych, podlegający pod względem personalnym wojewodom. W [[1939]] r. istniało 241 Starostw Powiatowych oraz 23 Starostwa Grodzkie w powiatach miejskich.
▲* '''Tymczasowy Wydział Samorządowy we Lwowie''' – utworzony ustawą z [[30 stycznia]] [[1920]] r.,<ref>{{Dziennik
▲* '''Wojewódzkie Sądy Administracyjne w Poznaniu i Toruniu''' – utworzone rozporządzeniem [[Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej|Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej]] z [[21 lutego]] [[1920]] r.
* '''Naczelny Nadzwyczajny Komisarz do Walki z Epidemiami''' – urząd powołany ustawą z [[14 lipca]] [[1920]] r.,<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1920|numer=61|pozycja=388}}</ref> pozostający pod nadzorem Ministra Zdrowia Publicznego, od [[28 stycznia]] [[1924]] r. podporządkowany MSW,<ref name="zdrowie1">{{Dziennik Ustaw|rok=1924|numer=9|pozycja=86}}</ref> zlikwidowany w związku z wejściem w życie ustawy z [[21 lutego]] [[1935]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1935|numer=27|pozycja=198}}</ref>
* '''[[Tymczasowy Zarząd Terenów Przyfrontowych i Etapowych]]''' – utworzony rozkazem [[Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych|Naczelnego Wodza]] z [[9 września]] [[1920]] r., zlikwidowany na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z [[27 listopada]] [[1920]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1920|numer=115|pozycja=762}}</ref>
* '''Urząd dla Spraw Mniejszości w Katowicach''' – utworzony rozporządzeniem Rady Ministrów z [[3 listopada]] [[1922]] r.,<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1922|numer=98|pozycja=900}}</ref> zlikwidowany zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z [[12 lipca]] [[1937]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1937|numer=52|pozycja=408}}</ref>
* '''Nadzwyczajny Komisarz do Walki z Drożyzną''' – urząd powołany uchwałą Rady Ministrów z [[1 lutego]] [[1923]] r., zlikwidowany uchwałą Rady Ministrów z [[23 czerwca]] [[1924]] r., następnie jego kompetencje przejął Wydział Aprowizacyjny resortu spraw wewnętrznych.
* '''Państwowe Zakłady Wodociągowe na Górnym Śląsku''' – utworzone rozporządzeniem Ministra Robót Publicznych z [[27 lipca]] [[1924]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1924|numer=67|pozycja=654}}</ref> i pozostające pod jego nadzorem, od [[1 lipca]] [[1932]] r. podporządkowane MSW.<ref name="roboty">{{Dziennik Ustaw|rok=1932|numer=51|pozycja=479}}</ref>
* '''[[Państwowy Zakład Higieny]]''' – utworzony rozporządzeniem Prezydenta z [[10 czerwca]] [[1927]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1927|numer=54|pozycja=477}}</ref> w wyniku połączenia w jedną instytucję Państwowego Zakładu Higieny, Państwowego Zakładu Badania Surowic oraz Państwowego Instytutu Farmakologicznego, podlegał resortowi spraw wewnętrznych do [[1 lipca]] [[1932]] r., następnie został włączony do zakresu działania Ministra Pracy i Opieki Społecznej.<ref name="zdrowie2">{{Dziennik Ustaw|rok=1932|numer=52|pozycja=493}}</ref>
* '''Państwowe Zakłady Badania Żywności i Przedmiotów Użytku''' – utworzone rozporządzeniem Prezydenta z [[22 marca]] [[1928]] r.,<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1928|numer=36|pozycja=343}}</ref> podporządkowane MSW do [[1 kwietnia]] [[1935]] r., następnie zostały włączone do Państwowego Zakładu Higieny podlegającego Ministrowi Opieki Społecznej.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1934|numer=110|pozycja=977}}</ref>
* '''Państwowe Zakłady Przemysłowo-Zbożowe''' – utworzone rozporządzeniem Rady Ministrów z [[18 czerwca]] [[1928]] r.,<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1928|numer=68|pozycja=623}}</ref> były nadzorowane przez resort spraw wewnętrznych do [[3 września]] [[1936]] r., następnie przekazano je Ministrowi Rolnictwa i Reform Rolnych.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1936|numer=67|pozycja=489}}</ref>
* '''Przedsiębiorstwo państwowe "Gazeta Administracji i Policji Państwowej"''' – wydawanie publikacji książkowych i czasopism. Głównym pismem resortu była: "Gazeta Policji Państwowej (od [[1919]] r.), "Gazeta Administracji i Policji Państwowej" (od [[1922]] r.), "Gazeta Administracji" (od [[1936]] r.). Inne wydawnictwa to: "Na Posterunku" (od [[1920]] r.), "Przegląd Policyjny" (od [[1936]] r.).
=== Najważniejsze zmiany w strukturze i zakresie działania resortu ===
W ciągu całego [[Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce|dwudziestolecia międzywojennego]] Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ulegało wielokrotnym przeobrażeniom i reorganizacjom (było ich około 30). Z zakresu działania resortu, wyposażonego w dosyć szerokie kompetencje, wyłączano kolejne sprawy, które przekazywano innym urzędom w tworzącej się i ciągle ewoluującej administracji państwowej. W początkowych latach działalności z
Wobec trudnej sytuacji wewnętrznej państwa
==== Statut organizacyjny z [[13 stycznia]] [[1921]] r. ====
* '''Departament Prezydialny'''
Linia 117 ⟶ 114:
** Wydział Mieszkaniowy
W następnym okresie nastąpiło wiele przekształceń organizacyjnych. [[28 lipca]] [[1921]] r. sprawy ubezpieczeń państwowych przekazano Ministrowi Skarbu.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1921|numer=64|pozycja=395}}</ref> Po zlikwidowaniu Ministerstwa Aprowizacji jego kompetencje ponownie przeniesiono do MSW [[1 stycznia]] [[1922]] r.<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1921|numer=106|pozycja=774}}</ref> Z dniem [[28 kwietnia]] [[1922]] r. zakończyło działalność Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. W związku z tym jego zadania realizowane były od tej pory przez szefów odpowiednich resortów, w tym Ministra Spraw Wewnętrznych, który przejął właściwe sprawy na terenie [[Województwo poznańskie (II Rzeczpospolita)|województwa poznańskiego]] i [[Województwo pomorskie (II Rzeczpospolita)|pomorskiego]]. [[19 czerwca]] [[1923]] r. MSW podporządkowano Główny Urząd Statystyczny.<ref name="GUS2"/>
==== Statut organizacyjny z [[13 lipca]] [[1923]] r. ====▼
Kolejne rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie statutu z [[12 lipca]] [[1923]] r. wprowadzało m.in. zmiany w postaci utworzenia wydziałów samodzielnych poza strukturami departamentów.
* '''Departament Ogólny'''
Linia 151 ⟶ 150:
==== Statut organizacyjny z [[3 marca]] [[1924]] r. ====
[[
* '''Departament Administracyjny'''
Linia 185 ⟶ 184:
==== Statut organizacyjny z [[1 lipca]] [[1926]] r. ====
Po zalegalizowaniu [[Przewrót majowy|zamachu majowego]] dokonano znacznych zmian strukturalnych
* '''Departament Organizacyjny'''
Linia 218 ⟶ 217:
** Wydział Statystyczny
W nowej sytuacji politycznej sprawę zasad organizacji i urzędowania ministerstw regulowało rozporządzenie Rady Ministrów z [[25 sierpnia]] [[1926]] r. Szczegółowy tryb działania resortu spraw wewnętrznych określał regulamin wprowadzony [[2 stycznia]] [[1930]] r. Od [[6 grudnia]] [[1930]] r. w MSW stale funkcjonowało dwóch podsekretarzy stanu. Jeden z wiceministrów odpowiadał za sprawy polityczno-administracyjne, drugi za sprawy samorządowo-gospodarcze.
==== Statut organizacyjny z [[9 września]] [[1931]] r. ====▼
W ciągu 5 lat w ministerstwie zaszło kilka przekształceń i uzupełnień zatwierdzanych kolejnymi rozporządzeniami rządu. Jednolity tekst statutu organizacyjnego MSW został ogłoszony obwieszczeniem ministra z [[25 września]] [[1931]] r.<ref>{{Monitor Polski|rok=1931|numer=229|pozycja=313}}</ref>
* '''Departament Organizacyjny'''
Linia 238 ⟶ 239:
* '''Departament Administracyjny'''
** Wydział Praw Stanu Cywilnego i Ruchu Ludności
** Wydział Porządku Publicznego
** Wydział Administracyjny
Linia 247 ⟶ 248:
** Wydział Higieny Społecznej
** Wydział Walki z Chorobami Zakaźnymi
** Wydział Zakładów Leczniczych i Uzdrowisk
** Wydział Farmaceutyczny
** Wydział Statystyczny
Linia 258 ⟶ 259:
==== Statut organizacyjny z [[25 czerwca]] [[1932]] r. ====
W związku ze zlikwidowaniem
* '''Departament Polityczny'''
Linia 276 ⟶ 277:
* '''Biuro Aprowizacyjne'''
W drugiej połowie [[lata 30. XX wieku|lat 30.]] resort posiadał względnie stabilną strukturę. Bez poważniejszych zmian funkcjonowała ona aż do wybuchu [[II wojna światowa|II wojny światowej]], dokonano jedynie przekazania nadzoru nad komunalnymi kasami oszczędnościowymi
====
W [[luty|lutym]] [[1939]] r.
* '''Gabinet Ministra'''
Linia 344 ⟶ 345:
=== Służby specjalne ===
Równolegle z kształtowaniem się [[wywiad wojskowy|wojskowych organów wywiadowczych]] ([[Oddział II Sztabu Generalnego WP]])
[[31 maja]] [[1922]] r. ustalone zostały zasady współpracy z Oddziałem II SG WP. Od tej pory całość zadań związanych z bezpieczeństwem i porządkiem publicznym w kraju przejął resort spraw wewnętrznych. Tajne służby wojskowe skupiły się natomiast na sprawach ściśle związanych z obronnością państwa i armią.
W celu zwiększenia kontroli policji politycznej przez organy administracji ogólnej
Ostateczną koncepcję rozdzielenia zadań służby bezpieczeństwa pomiędzy urzędników państwowych i funkcjonariuszy organów porządku publicznego wypracowano po [[Przewrót majowy|zamachu majowym]]. [[14 lipca]] [[1926]] r. pion policji politycznej został oficjalnie rozwiązany. Zadania kontroli sytuacji społeczno-politycznej w kraju powierzono wojewodom i starostom (Wydziały i Referaty Bezpieczeństwa Publicznego, od [[1934]] r. Wydziały i Referaty Społeczno-Polityczne) nadzorowanym przez Departament Polityczny. Sprawy walki z działalnością antypaństwową przejął natomiast '''Wydział IV KG PP (Centrala Służby Śledczej)'''.
== Kierownictwo
=== Ministrowie Spraw Wewnętrznych ===
* [[Jan Stecki]] ([[7 grudnia]] [[1917]] r. – [[27 lutego]] [[1918]] r.)
Linia 389 ⟶ 390:
* [[Stanisław Ustyanowski]] ([[23 maja]] [[1918]] r. – [[15 lutego]] [[1919]] r.)
* [[Norbert Barlicki]] ([[7 stycznia]] [[1919]] r. – [[17 stycznia]] [[1919]] r.)
* [[Józef
* [[Juliusz Dunikowski]] ([[6 marca]] [[1920]] r. – [[23 października]] [[1922]] r.)
* [[Józef Kuczyński (polityk)|Józef Kuczyński]] ([[6 sierpnia]] [[1920]] r. – [[1 listopada]] [[1921]] r.)
Linia 407 ⟶ 408:
== Administracja spraw wewnętrznych podczas II wojny światowej ([[1939]]-[[1945]]) ==
Po [[Kampania wrześniowa|ataku III Rzeszy na Polskę]] władze państwowe zostały zmuszone do ewakuacji urzędów.
Obowiązki Ministra Spraw Wewnętrznych przejął premier i Naczelny Wódz [[Władysław Sikorski]]. Do czasu ukształtowania się resortu
Na początku
* Dział Ogólny
Linia 434 ⟶ 435:
* [[Władysław Banaczyk]] ([[14 lipca]] [[1943]] r. – [[24 listopada]] [[1944]] r.)
* [[Zygmunt Berezowski]] ([[29 listopada]] [[1944]] r. – [[2 lipca]] [[1947]] r.)
{{Przypisy|2}}
== Bibliografia ==
|