|
[[Plik:Muenchen Cuvilliestheater.jpg|thumb|180px|[[François de Cuvilliés]] – wnętrze Cuvilliés-Theater]]
[[Plik:BNKOBLT.jpg|thumb|180px|[[François de Cuvilliés]] – Bonn ''Koblenzer Tor'']]
[[Plik:Palais_Holnstein_PortalPalais Holnstein Portal.jpg|thumb|180px|[[François de Cuvilliés]] – Monachium – Pałac Holstein]]
[[Plik:Dresden Frauenkirche2.jpg|thumb|180px|Georg Bähr – Frauenkirche w Dreźnie]]
Po niespokojnej pierwszej połowie [[XVII wiek]]u na ziemiach [[Niemcy|niemieckich]] zapanował pokój. [[Wojna trzydziestoletnia]], która trwała w latach [[1618]]-[[1648]]1618–1648, zakończyła się, a księstwa wyodrębniły się jako niezależnie państewka. Ugruntował się podział na [[protestantyzm|protestancką]] północ i [[katolicyzm|katolickie]] południe. W zrujnowanych gospodarczo krajach dopiero po [[1650]] roku nastąpiło lekkie ożywienie w budownictwie, a wraz z nim zaczął upowszechniać się ów styl – [[barok]]. Jeśli wziąć pod uwagę rozdrobnienie polityczne i rozłam religijny, to nie powinno dziwić zróżnicowanie w rozwoju [[architektura baroku|tego stylu architektonicznego]] na terytorium [[Niemcy|niemieckim]].
W budownictwie sakralnym [[kościół (budynek)|kościoły]] katolickie początkowo rozwiązywano na planie [[nawa|trójnawowej]] [[bazylika|bazyliki]] z [[elewacja|elewacją]] frontową dość często flankowaną dwiema [[wieża]]mi. Nie zawsze projektowano nawę krzyżową i stosowano [[kopuła (architektura)|kopułę]] nad skrzyżowaniem naw. W drugiej połowie XVII wieku coraz częściej pojawiają się [[centralnaBudowla budowlacentralna|układy centralne]] o wydłużonym planie i bogatej dekoracji. Koniec XVII wieku zaowocował budynkami o giętych elewacjach o silnie profilowanych [[belkowanie|obelkowaniach]], rzeźbiarsko traktowanych [[dach hełmowy|hełmach]] i [[latarnia (architektura)|latarniach]], fantazyjnie rozczłonkowanych obramowaniach otworów i gęsto profilowanych [[pilaster|pilastrach]] i łukach [[sklepienie (architektura)|sklepień]], dekoracyjnie potraktowanych [[Kartusz (architektura)|kartuszach]], [[medalion (architektura)|medalionach]], [[wspornik]]ach. Budownictwo zborów ewangelickich, długo skromne, o układach podłużnych i centralnych, z wolna się zmienia, a w [[XVIII wiek]]u zaczyna nawet przypominać architekturę krajów katolickich.
Wraz z normalizacją gospodarczą kraju ożywa również budownictwo świeckie. Powstają nowe rezydencje magnackie, przebudowywane są istniejące. Pałace wzorowane są na układach [[architektura barokowa we Francji|francuskich]], w których budynek główny z dwoma bocznymi skrzydłami poprzedza [[dziedziniec]], a [[ogród francuski|ogród w stylu francuskim]] lokalizowany jest za budynkiem. Tak samo wystawnie projektowane są pałace biskupów. Domy mieszczańskie otrzymują nowy wystrój. Nadal, zwłaszcza na północy, występuje [[ornament (sztuka)|ornament]] zwijany i sporadycznie chrząstkowy. Szybko rozpowszechnia się płaski ornament taśmowy. W XVIII wieku coraz częściej stosowany jest [[rocaille|ornament rokokowy]], modelowany w [[gips]]ie ([[sztukateria]]), inspirowany wzorami francuskimi.
=== Kraje północno-zachodnie i zachodnie ===
Około [[1690]] roku w [[Brema|Bremie]] francuski architekt, Jean Baptiste Broebes, zbudował budynek Giełdy (Handelsbörse). Ciekawiej reprezentują się dorobek [[Paul du Ry|Paula du Ry]], francuskiego emigranta działającego w [[Hesja|Hesji]]. W [[1690]] dla cysterskiego klasztoru Haydau (w gminie [[Morschen]]) projektuje nową oranżerię. W latach [[1698]]-[[1710]]1698–1710 realizuje ambitne zadanie zbudowania od podstaw w [[powiatPowiat Kassel|Kassel]] ([[Hofgeismar]]) Nowego Miasta ([[Carlsdorf]]) dla [[Hugenoci|Hugenotów]]. Oprócz planu przestrzennego i projektów budynków mieszkalnych w [[1704]] buduje nowy, protestancki kościół. Zaprojektował także w [[Kassel]] miejski pałac dla landgrafa Karola. Budynek powstał w [[1714]], już po śmierci Paula. Pracami kierował jego potomek. Obecnie w budynku mieści się Brüder Grimm-Museum, muzeum z pamiątkami po [[bracia Grimm|braciach Grimm]].
[[Ernst Georg Sonnin]] to kolejny architekt pochodzenia francuskiego. Jego działalność związana była z [[Hamburg]]iem, gdzie brał udział w odbudowie szeregu budowli. Za najważniejsze z jego przedsięwzięć uważa się projekt odbudowy [[Kościół Główny św. Michała w Hamburgu|kościoła św. Michała]]. Współpracując z [[Johann Leonhard Prey|Johannem Prey]] zbudowali protestancki kościół założony na planie centralnym krzyża greckiego z wewnętrzną emporą o fantazyjnie wygiętej linii.
=== Kraje północno-wschodnie ===
Pierwsze elementy baroku pojawiły się w architekturze za sprawą przybyszów z [[architekturaArchitektura barokubarokowa w Holandii|Holandii]]. Największą rolę w [[Berlin]]ie i jego okolicach odegrali:
* [[Michael Mattias Smids]] z [[Breda|Bredy]], współpracował z Memhardtem przy budowie fortyfikacji, Stajni Książęcych i wielu innych budynków w Berlinie, zamku w [[Oranienburg]]u i Poczdamie.
* [[Johann Gregor Memhardt]] z [[Linz]], wykształcony w Holandii (przed przyjazdem do Berlina zapoznał się z architekturą holenderską m.in. w [[Haga|Hadze]]). W Berlinie projektował zamek (obecnie zamek nie istnieje), pracował przy rozbudowie zamku w Oranienburgu, autor projektu rozbudowy [[Poczdam]]u ([[1661]]) i projektant zamku w Poczdamie.
* [[Johann Arnold Nering]], (Nehring) niemiecki architekt wykształcony w Holandii, współpracownik Memhardta i Smidsa, budował Berliński Arsenał (po jego śmierci prace ukończył Andreas Schlüter), pracował przy budowie części fortyfikacji i zamku w Berlinie, zaprojektował oranżerię na terenie Lustgarten ([[1685]]), protestancką kaplicę zamkową w [[Köpenick]], plac Gendarmenmarkt, [[pałac Charlottenburg]] (Nering projektował od [[1695]] najstarszą część pałacu, ukończoną w latach [[1701]]-[[1713]]1701–1713 przez Eosander von Götthe, tzw. Nering-Eosanderbau), pracował przy rozbudowie starego zamku w Poczdamie.
* [[Andreas Schlüter]], niemiecki architekt (ur. w 1660 r.) i rzeźbiarz, początkowo współpracował z Neringiem przy budowie Arsenału (jego dziełem jest rzeźbiarska dekoracja budynku, m.in. cykl Umierający wojownicy [[1696]]), projektant Starej Poczty ([[1701]]-[[1704]]1701–1704) w Berlinie.
* [[Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff]], architekt i malarz, twórca późnobarokowych dzieł o spokojnej, [[architektura klasycystyczna|klasycyzującej]] bryle i [[rokoko|rokokowych wnętrzach]]. Jego najważniejsze prace to gmach berlińskiej opery ([[1741]]), pałace w [[Charlottenburg]]u ([[1740]]-[[1742]]1740–1742), Sanssouci ([[1745]]-[[1747Sanssouci]] (1745–1747), [[Rheinsberg]]u i starego zamku Poczdamie (z kompleksu zachował się jedynie budynek stajni królewskich).
* [[Johann Gottfried Büring]], budowniczy działający pod koniec rokoko, najbardziej znany jest jego udział przy budowie niektórych budynków w kompleksie Sanssouci, np. Chińskiego Pawilonu, Nowego Pałacu oraz Galerii Obrazów.
=== Kraje południowe ===
Architektura baroku w południowej części terytorium Niemiec prezentuje się znacznie bogaciej niż na północy. Powstają dzieła, w których odzwierciedlają się wpływy architektury włoskiej szkoły [[Francesco Borromini|Borrominiego]], [[Giovanni Lorenzo Bernini|Berniniego]] i jezuickiej architektury sakralnej oraz francuskiej architektury zespołów pałacowo-parkowych. Wystrój wnętrz został zdominowany francuskim rokoko, które także wpłynęło na ukształtowanie architektonicznej bryły budowli i jej rzeźbiarską dekorację. Na zlecenie arystokracji świeckiej i kościelnej pracowali architekci włoscy i francuscy. Oprócz nich, w dość krótkim czasie pojawiło się wielu znanych artystów pochodzenia niemieckiego. Do najbardziej znanych należą:
* [[Enrico Zucalli]], włoski architekt był jednym z pierwszych reprezentantów baroku na południu Niemiec. Od [[1663]] r. pracował wraz z [[Bolonia|bolońskim]] architektem [[Agostino Barelli]] przy budowie kościoła Teatynów w [[Monachium]]. Do projektu Barelliego dodał dwie wieże od frontu i kopułę nad skrzyżowaniem naw. Pracował przy rozbudowie [[Pałac Nymphenburg|pałacu Nymphenburg]] (wraz z Giovanni Antonio Viscardi, najstarszą część pałacu zbudował Barelli) oraz [[Pałac Schleissheim|pałacu Schleissheim]] w Monachium oraz pałacu (Kurfürstliches Schloss Bonn, obecnie budynek Uniwersytecki) i dworku w [[Bonn]]. Sporządził także plany przebudowy klasztoru w Ettal (na ich podstawie odbudowano zniszczony pożarem klasztor po śmieci architekta).
* [[Giovanni Antonio Viscardi]], włoski architekt zatrudniony na dworze [[Bawaria|bawarskim]]. W jego pracach wyraźnie widoczne są wpływy szkoły Borrominiego. Uczestniczył przy realizacji prac Enrico Zucalli. Kierował także przebudową cysterskiego klasztoru Fürstenfeld. Najciekawszą jego pracą jest projekt monachijskiego kościoła św. Trójcy w [[Monachium]] ([[1711]]-[[1718]]1711–1718). Zastosował tu kopułę bez bębna, konstrukcję, która rozpowszechniła się na południu Niemiec.
* rodzina bawarskich architektów i budowniczych, pracujących nie tylko w Niemczech ale także na terenie [[Czechy|Czech]], [[Austria|Austrii]]:
** [[Georg Dientzenhofer]], wprowadził do budownictwa sakralnego na południu Niemiec ciekawe rozwiązania oparte na planie centralnym. Zaprojektował kaplicę odpustową Trójcy Świętej w [[Waldsassen]] na rzucie trójkąta równobocznego z przylegającymi do jego boków trzech półkoli. Wnętrze kościoła obiega niskie [[ambit|obejście]] a bryłę akcentują wysokie i smukłe wieże zlokalizowane w wierzchołkach trójkąta. Z bratem Johannem Leonardem pracował przy budowie kościoła św. Marcina w [[Bamberg]]u, którego architektura jest wzorowana na rzymskim [[Kościół Il Gesù w Rzymie|Il Gesù]].
** [[Johann Dientzenhofer]], projektował kościoły, w których śmiało konstruowane, elipsoidalne [[sklepienie (architektura)|sklepienia]] przenikały się. Przykładem takiej budowli jest kościół w Banz w [[Bad Staffelstein]] ([[powiat Lichtenfels]]). Inne jego dzieła to: katedra i pałac w [[Fulda|Fuldzie]], pałac w [[Kleinheubach]], pałac Weissensteina w [[Pommersfelden]], kościół w [[Litzendorf]].
** [[Johann Leonhard Dientzenhofer]], uczestniczył w rozbudowie benedyktyńskich opactw w Banz i św. Michała w Bambergu oraz nowego pałacu biskupa w Bambergu (do renesansowej rezydencji dobudował dwa skrzydła).
* [[Balthasar Neumann]], niemiecki architekt z okresu późnego baroku, pracował przy budowie i rozbudowie wielu kościołów, opactw i zamków np. pałac w [[Bruchsal]], pałac Augustusburg w Brühl, dla którego zaprojektował wspaniałą klatkę schodową, kościoły w [[GössweinsteinGößweinstein]], w opactwie w [[Neresheim]] (jednonawowy w układzie podłużnym o przęsłach przykrytych owalnymi sklepieniami), Steinbach, klasztor i kościół benedyktyński w Münsterschwarzach w [[Schwarzach nadam MenemMain]], [[powiat Kitzingen]], opactwa w Banz, w [[Schöntal]], [[Bazylika w Vierzehnheiligen|kościół pielgrzymkowy Czternastu Wspomożycieli]] w [[Vierzehnheiligen]] (jednonawowy, ze sklepieniami na planie koła i owalu) Dom pod Sokołem – Falkenhause w Würzburgu (z elewacją o bogatej, rokokowej dekoracji), pałac Poppelsdorfer w Bonn. Najbardziej znane jego projekty to rezydencja biskupa i kaplica rodziny Schönborn przy katedrze w Würzburgu.
* [[Dominikus Zimmermann]], architekt niemiecki, znany przede wszystkim jako projektant wnętrz, licznych ołtarzy, ambon i innych dekoracji. Zbudował rokokowe kościoły, zaprojektowane na rzucie elipsy, w Steinhausem ([[Bad Schussenried]]) [[1727]]-[[1733]]1727–1733 i w [[Kościół pielgrzymkowy w Wies|Wies]] ([[Steingaden]], [[powiat Weilheim-Schongau]]) [[1745]]-[[1754]]1745–1754. Przy wystroju wnętrz współpracował z bratem [[Johann Baptist Zimmermann|Johannem Zimmermannem]]. Jego inne dzieła to: przebudowa kartuzji w [[Buxheim (powiat Unterallgäu)|Buxheimie]]ie – kościół, kaplica św. Anny ([[1713]]-[[1727]]1713–1727), budowa kościoła NMP w Günzburgu ([[1735]]-[[1740]]1735–1740), przebudowa franciszkańskiego klasztoru w Maria Medingen w [[Mödingen]] ([[1716]]-[[1725]]1716–1725).
* [[François de Cuvilliés|François de Cuvilliés starszy]], bawarski architekt wnętrz urodzony we Francji, przedstawiciel rokoko. Jako nadworny architekt elektorów [[Maksymilian II Emanuel|Maksymiliana II]] i [[Karol VII Bawarski|Karola VII]] i pracował nad wystrojem wnętrz [[Monachium|monachijskiej]] Rezydencji – Pałacu Królewskiego i znajdującego się w skrzydle pałacu teatru dworskiego Cuvilliés-Theater [[1751]]-[[1753]]1751–1753. Dla zespołu pałacowo-parkowego w [[Nymphenburg]]u zaprojektował pałacyk myśliwski Amalienburg ([[1734]]-[[1739]]1734–1739). Jego dziełem jest także monachijski Pałac Holstein z sztukatorską dekoracją Johanna Zimmermanna (obecnie rezydencja biskupa) i fasada kościoła Teatynów ([[1765]]-[[1768]]1765–1768). W [[Bonn]] pracował nad wystrojem wnętrz pałacu Brühla i bramą wjazdową pałacu elektorskiego (''Koblenzer Tor'') obecnie budynek należy do kompleksu zabudowań uniwersyteckich, w [[Brühl (Nadrenia Północna-Westfalia)|Brühl]] pracował nad wystrojem wnętrz zespołu pałacowego (Augustusburg i Falkenlust). Wraz z braćmi Zimmermann, Dominikusem i Johannem, zajmował się dekoracją pomieszczeń pałacu Nymphenburg.
* [[Johann Georg Starcke]], niemiecki architekt, który pracował w [[Drezno|Dreźnie]] i jego okolicy. W swoich pracach łączył elementy baroku francuskiego i włoskiego. Zaprojektował Ogród Włoski z pawilonem ([[1669]]) oraz pałac na terenie drezdeńskiego [[GrossenGroßer Garten]] ([[1678]]-[[1683]]1678–1683). Brał udział w pracach związanych z przebudową zamku królewskiego Residenzschloss[[1691]]-[[1693]] 1691–1693, ujeżdżalni dworskiej w Dreźnie i budynku Starej Giełdy w [[Lipsk]]u ([[1678]]-[[1683]]1678–1683).
* [[Matthäus Daniel Pöppelmann]], niemiecki architekt późnego baroku. Studiował we Włoszech, gdzie zainteresował się twórczością [[Domenico Fontana|Fontany]]. Poznał też prace [[Austria|austriackiegoaustria]]ckiego architekta [[Johann Lucas von Hildebrandt|Johanna Hildebrandta]]. Pöppelmann w swoich projektach wprowadzał bogatą, symetryczną ornamentykę, która zbiżała jego twórczość do rokoko. Pracował w Berlinie, przy przebudowie zamku, Dreźnie i okolicach oraz w Warszawie. Najsłynniejszym dziełem Pöppelmanna jest drezdeński [[Zwinger]] ([[1711]]-[[1728]]1711–1728). Wewnętrzny dziedziniec (o pow. ok. 1 [[ha]]) z ogrodem w stylu francuskim okala galeria oraz jedno i dwukondygnacyjne pawilony. Brama prowadząca na dziedziniec została zaprojektowana w formie łuku triumfalnego i wieńczona wielką koroną (stąd jej nazwa Kronentor – Brama Koronna). Pöppelmann pracował także przy budowie lub przebudowie innych obiektów: w Dreźnie – pałac Taschenberg (1711-17151711–1715), pałac Japoński ([[1715]]), pałac w barokowych ogrodach Grossedlitz, pałac Pillnitz koło Drezna (1720-17231720–1723), pałac w Moritzburgu ([[1723]]-[[1733]]1723–1733). Zaprojektował również drezdeński [[most]] Augusta – Augustusbrücke ([[1727]]-[[1731]]1727–1731).
* [[GeorgGeorge Bähr]], architekt niemiecki pracujący przede wszystkim w [[Drezno|Dreźnie]]. Jego najważniejszym projektem była budowa luterańskiego kościoła [[FrauenkircheKościół Marii Panny w Dreźnie|Frauenkirche]] (kościół Mariacki) ([[1726]]-[[1743]]1726–1743). Kościół został zaprojektowany na planie centralnym i zwieńczony wysoką kopułą z [[Cios (architektura)|ciosciosów]]ów. Schody prowadzące na kolistą [[empora|emporę]] zostały umieszczone w czterech [[ryzalit]]ach przylegających do bryły budowli. Inne prace Bähra to Hotel Saski (Hôtel de Saxe) w Dreźnie, kościoły w Loschwitz (Drezno) ([[1705]]-[[1708]]1705–1708), [[Schmiedeberg (Saksonia)|Schmiedebergu]] (w pobliżu [[Altenberg (Saksonia)|AltenbergAltenbergu]]u) ([[1713]]-[[1716]]1713–1716) i [[Forchheim]] ([[1719]]-[[1726]]1719–1726).
* [[Gaetano Chiaveri]] architekt włoski, pracował w Niemczech, Polsce i Rosji. Efektem jego działalności w Niemczech są drezdeńskie budowle: Pałac Maksymiliana i [[Katedra św.Świętej Trójcy w Dreźnie|katolicki kościół dworski – ''Hofkirche'']] ([[1739]]-[[1751]]1739–1751). Budynek katedry został zaprojektowany na planie [[bazylika|bazyliki]] o podwyższonej nawie środkowej i półkolistym obejściu. Fasadę o giętych liniach akcentuje smukła, czterokondygnacyjna, ażurowa wieża z [[dach hełmowy|cebulastym hełmem]].
W XVIII wieku zapanowała moda na niewielkie pałacyki i pawilony ogrodowe lokalizowane na terenie rozległych założeń ogrodowych i parkowych. Do największych budowli o tym charakterze należą rokokowe pałace w pobliżu [[Stuttgart]]u:
* Monrepos, budowany od [[1760]] przez [[Philippe de la Guêpière]]. Pałac na wodzie Monrepos to jeden z wielu obiektów założenia parkowo-pałacowego w [[Ludwigsburg]]u; barokowy zespół budowli powstał na zlecenie [[Eberhard Ludwik Wirtemberski|Eberharda Ludwika Wirtemberskiego]] i był wzorowany na francuskim [[Wersal]]u. Główny obiekt – rezydencja, zbudowany przez Johanna Friedricha Nette i Donato Giuseppe Frisoni, był gotowy w [[1733]]. Letni, myśliwski [[pałac Favorite|pałacyk Favorite]], powstał w latach [[1717]]-[[1723]]1717–1723 według projektu Donato Giuseppe Frisoni.
* Solitude ([[1764]]-[[1775]]1764–1775), zbudowany na zlecenie [[Karol Eugeniusz Wirtemberski|Karola Eugeniusza Wirtemberskiego]] przez Friedricha Weyhinga, Philippe de la Guêpière i Reinholda Ferdinanda Heinricha Fischera ok. 12,0 km od Ludwigsburga.
Ciekawym przykładem barokowej urbanistyki jest projekt zabudowy [[Karlsruhe]] w [[WirtembergiaBadenia|WirtembergiiBadenii]]. Miasto zostało założone w [[1715]] r. przez [[Karol III Wilhelm Badeński|Karola Wilhelma]]. Centralnym punktem planu stała się wieża ocalała z średniowiecznej zabudowy obronnej (na szczycie Turmberg w [[Durlach]]). Do wieży dobudowano pałac a od niej, promieniście, wytyczono 32 aleje parkowe. Do zespołu pałacowo-parkowego początkowo przylegało niewielkie osiedle, które dało początek miastu.
* [[Wikipedia:Skarbnica Wikipedii/Przegląd zagadnień z zakresu architektury|przegląd zagadnień z zakresu architektury]], [[historia architektury]] ▼
== Literatura ==
* Tadeusz Broniewski,: ''Historia architektury dla wszystkich.'', Wydawnictwo Ossolineum, 1990 r.
* ''Sztuka baroku.'', red. Rolf Toman, Kōln: Kōnemann 2000 r.
* ''Sztuka Świata.'', t. 7, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1994 r.
* David Watkin,: ''Historia architektury zachodniej.'', Wydawnictwo Arkady 2006 r., ISBN 83-213-4178-0
[[Kategoria:Architektura baroku| NNiemcy]] ▼[[Kategoria:Architektura Niemiec| Barokowa w Niemczech, architekturaBarok]] ▼▲[[Wikipedia:Skarbnica Wikipedii/Przegląd zagadnień z zakresu architektury|przegląd zagadnień z zakresu architektury]], [[historia architektury]]
[[de:Architektur in Deutschland#Barock]]
▲[[Kategoria:Architektura baroku|N]]
▲[[Kategoria:Architektura Niemiec|Barokowa w Niemczech, architektura]]
| 