Faust (dramat Johanna Wolfganga von Goethego): Różnice pomiędzy wersjami

'''Faust''' – dramat [[Johann Wolfgang von Goethe|Johanna Wolfganga von Goethego]] w dwóch częściach, napisany w latach [[1773]]-–[[1832]], wydany w całości już po śmierci autora w [[1833]]. Zawiera blisko 12 tys. wersów (z tego względu uważany za dramat niesceniczny). Uznaje się go za najwybitniejsze dzieło Goethego i swoistą syntezę jego poglądów. Tematem utworu jest zakład [[Bóg|Boga]] z [[Mefistofeles]]em o duszę tytułowego doktora Fausta. Faust ma ją oddać diabłu, gdy zasmakuje pełni szczęścia i wypowie słowa "''trwaj chwilo, jesteś piękna''".

Pierwowzorem postaci Fausta był [[Johann Georg Faust]] (ok. [[1480]]–[[1540]]) -– niemiecki alchemik, astrolog i wędrowny naukowiec, autor traktatu alchemicznego ''Zmuszenie piekła''. Jego czarna legenda narodziła się w [[1587]] po wydaniu książki ''Geschichte von Dr. Johann Fausten, dem weitteschreyten Zauberer und Schwarzkünstler'' (''Historia doktora Johanna Fausta, słynnego czarnoksiężnika i mistrza czarnej magii''). Fausta przedstawiono w niej jako bezbożnika, który -– by posiąść kobietę -– podpisał pakt z Mefistofelesem, ale diabeł skręcił mu kark i zabrał jego duszę do piekła. Od tego czasu Faust stał się symbolem człowieka, który zawiera pakt z szatanem, aby poznać tajemnicę istnienia.

Pod wpływem [[FryderykFriedrich Schiller|Fryderyka Schillera]] ok. [[1794]] Goethe powrócił do tematu i zajął się dokończeniem części pierwszej. Z tego czasu pochodzi m.in. wiersz ''Przypisanie'', ''Prolog w teatrze'' i ''Prolog w niebie''. Cała część pierwsza ukazała się drukiem w [[1808]].

Około roku [[1829]] pisarz zaczął pracować nad drugą częścią dramatu, którą tworzył do końca swego życia. Goethe zapieczętował rękopis drugiej części, który miał -– zgodnie z wolą poety -– ukazać się dopiero po jego śmierci. Ostatecznie cały dramat został wydany drukiem w [[1833]].

'''''Przypisanie''''' -– Stary poeta zwraca się do cieni i mar swoich przyjaciół i ukochanych. Jest to poniekąd dedykacja Goethego, który wspomina tu lata swojej młodości.

'''''Prolog w teatrze''''' – Tuż przed przedstawieniem na jarmarku rozmawiają ze sobą Dyrektor, Poeta i Komik. Dyrektor nie jest zdecydowany jaki rodzaj sztuki chciałby wystawić. Poeta chce dzieł podniosłych, które wzruszałyby publiczność. Natomiast Komik uważa, że sztuka powinna bawić. Ostatecznie Dyrektor decyduje się na wystawienie prostej sztuki dla mas, którą mają stworzyć wspólnie Poeta i Komik.

'''''Noc''''' -– Jest Wielka Sobota. W swojej gotyckiej pracowni pracuje stary doktor Heinrich Faust, który rozmyśla nad sensem życia. Dochodzi do wniosku, że mimo iż studiował przez całe życie różne nauki (medycyna, prawo, filozofia, teologia), to i tak pozostał głupcem. Postanawia zostać magiem i wywołuje Ducha Ziemi. Przychodzi do niego jego wierny uczeń, Wagner. Obaj rozmawiają o istocie nauki. Wagner to ograniczony racjonalista, który uważa, że wystarczy studiować księgi. Natomiast Faust broni prawa do poznania przez doświadczenie. Faust słyszy chór, który śpiewa w kościele pieśń o Zmartwychwstaniu Chrystusa.

'''''Przed bramą miasta ''''' -– Faust i Wagner wychodzą na miasto. Spotykają jego mieszkańców, wśród których Faust budzi powszechny podziw z powodu swojego wykształcenia i pochodzenia (jego ojciec był znanym i cenionym lekarzem). Faust zauważa czarnego psa, którego zabiera do domu.

'''''Pracownia Fausta I''''' -– Faust zaczyna czytać Biblię. Nagle zauważa, że z psem dzieje się coś dziwnego. Pies przemienia się w Mefistofelesa i na pytanie kim jest odpowiada: ''[...] tej siły cząstką drobną, co zawsze złego chce i zawsze sprawia dobro''<ref>''Faust'', tłum. F. Konopka</ref>. Diabeł stwierdza, że nie może opuścić domu, gdyż na drzwiach narysowany jest [[pentagram]].

'''''Pracownia Fausta II''''' -– Znudzonemu życiem Faustowi Mefistofeles proponuje układ – zostanie przewodnikiem naukowca w poszukiwaniu sensu życia, w zamian za oddanie mu duszy. Faust zgodzi się ją oddać po wypowiedzeniu słów: "''trwaj piękna chwilo''". Do pracowni wchodzi Uczeń, z którym Mefistofeles przeprowadza dialog o nauce. Po chwili Faust i Mefistofeles opuszczają pracownię.

'''''Piwnica Auerbacha''''' -– Mefistofeles, chcąc zdobyć duszę Fausta, przyprowadza uczonego do słynnej karczmy [[Piwnica Auerbacha]] w [[Lipsk]]u. Faust doświadcza tam uciech cielesnych (wino, zabawa), które jednak go nie interesują. Diabeł mocą czarów wyczarowuje wspaniałe trunki, które wprowadzają biesiadników w obłęd. Następnie razem z Faustem podpala karczmę i wylatuje z niej.

'''''Kuchnia czarownicy''''' -– Mefistofeles zabiera Fausta do czarownicy. Tam uczony otrzymuje magiczny napój, który zamienia go z powrotem ze starca w młodzieńca. Nagle w lustrze zauważa postać młodziutkiej, czternastoletniej, ślicznej Małgorzaty, którą postanawia uwieść i nakazuje Mefistofelesowi mu w tym pomóc.

'''''Ulica''''' -– Podczas przechadzki Faust spotyka Małgorzatę, która wraca z kościoła. Proponuje jej, że odprowadzi ją do domu; ona jednak odmawia. Wtedy doktor prosi o pomoc Mefistofelesa. Diabeł podrzuca jej do pokoju szkatułkę z biżuterią i piękne suknie. Matka Małgorzaty przekazuje szkatułkę księdzu.

'''''Wieczorem''''' -– Małgorzata wspomina spotkanie z Faustem. Podczas gdy dziewczyny chwilowo nie ma w pokoju, wchodzą Mefistofeles i Faust. Pojawia się fragment erotyczny, gdy Faust odsuwa zasłonę łóżka Małgorzaty. Ona zaś, po ich niezauważonym wyjściu, odkrywa klejnoty, które zostawił w jej skrzyni Faust. Przymierza biżuterię, zachwyca się, niedowierza, gdyż sama jest biedna.

'''''Promenada''''' -– W tej scenie okazuje się, że matka Małgorzaty oddała klejnoty księdzu, dziewczyna zaś wspomina je razem z darczyńcą. Faust chce jeszcze piękniejszego prezentu dla Małgosi.

'''''Dom sąsiadki''''' -– Mefistofeles podrzuca następną szkatułkę Małgorzacie, którą ta zanosi do domu sąsiadki Marty. Do domu Marty przybywa Mefistofeles, który -– podając się za przyjaciela jej męża, pana Schwerdlein -– mówi jej, że on nie żyje. Udaje mu się namówić Małgorzatę na schadzkę z Faustem w ogrodzie Marty, natomiast sam umawia się z Martą.

'''''Ulica''''' -– Faust zarzuca Mefistofelesowi kłamstwo, ale on odpowiada mu, że sam nie jest święty, bo chce zbałamucić Małgorzatę.

'''''Ogród''''' -– W ogrodzie spotykają się Marta z Mefistofelesem i Małgorzata z Faustem. Małgorzata jest zdziwiona, że taki uczony doktor interesuje się prostą dziewczyną, jak ona. Tymczasem Marta -– nie wiedząc kim jest Mefistofeles -– próbuje nakłonić go do zostania jej mężem.

'''''Altanka''''' -– Dochodzi do schadzki Fausta i Małgorzaty. Przeszkadza im Mefisto, potem Marta. Faust chciałby odprowadzić dziewczynę, ale ta odrzuca propozycję, po czym, gdy już odejdą, załamuje ręce nad swoim zachowaniem niedoświadczonej osóbki.

'''''Las i jaskinia''''' -– Faust dziękuje Duchowi Ziemi za piękno natury i możliwość poznawania świata. Za bardzo oddalił się od chrześcijaństwa, by dziękować Bogu. Bohater mówi o spokoju Małgorzaty, który przerwał, Mefistofeles zaś, który pojawia się w międzyczasie, o cielesności bohaterki. Spotykają się tu dwie postawy wobec miłości: idealizm Fausta i cynizm Mefista. Faustowi wydaje się, że to wielkie uczucie, kładzie nacisk na stronę duchową miłości, zaś jego kompan reprezentuje drugie podejście do uczucia, czyli od strony fizyczności. Jest przy okazji pełen ironii i szyderstwa względem postawy Fausta.

'''''Pokoik Małgorzatki''''' -– Małgorzata siedzi przy kołowrotku i nuci piosenkę. Można wspomnieć w tym momencie o inspiracji tym fragmentem, który stał się pretekstem dla utworu „Małgorzatka przy kołowrotku” Schuberta.

'''''Ogród Marty''''' -– Małgorzata chce wyciągnąć od Fausta poglądy na temat wiary, obawia się o jego stosunek do Boga. Faust próbuje wyjść z twarzą z sytuacji, nie zdradzić za wiele, kluczy: odpowiada dziewczynie pytaniem, czy można zmierzyć wiarę, czy jesteśmy w stanie kategorycznie stwierdzić, że wierzymy lub nie bez cienia wątpliwości? Bóg jest dla Fausta jednym z pięknych, intensywnych uczuć ludzkich, zatem ma charakter ulotny. Z drugiej strony Bóg jest dla niego wszechogarniający, zatem na pewno nie można stwierdzić ortodoksyjnego stosunku do Absolutu. W tym momencie znajdujemy kolejne potwierdzenie panteizmu Goethego.

'''''U zdroju''''' -– Małgorzata i jej znajoma, Elżbieta, spotykają się u studni. Elżbieta przekazuje Małgorzacie szokującą informację o tym, że ich znajoma -– Basia -– zaszła w ciążę, zhańbiła się, a jej gach uciekł. Małgorzata próbuje współczuć koleżance, bowiem również jest w podobnej sytuacji, jest zakochana i zrobiłaby wszystko dla Fausta (nie odkrywa się jednak z tymi myślami przed Elżbietą) na co Elżbieta oburza się mówiąc, że wcale nie ma się co nad Basią litować, jeno piętnować.

'''''Na przedmurzu''''' -– Małgorzata modli się przed obrazem Matki Boskiej Bolesnej, przeczuwając, że prawdopodobnie również jest w ciąży.

'''''Noc''''' -– Na ulicy przed domem Małgorzaty brat jej -– Walentyn rozgoryczony snuje monolog o tym, że jego siostra zawiodła go, był z niej taki dumny, a teraz jest gotowy zabić psubrata, który ją zhańbił. Na to wchodzą Faust i Mefistofeles, których prowokuje do walki Walentyn. Faust podjudzany przez diabła zabija brata swej ukochanej, po czym ucieka wraz z Mefistem z miejsca zbrodni. Konający Walentyn przelewa rozgoryczenie na swą siostrę, przepowiadając jej niechlubny los prostytutki.

'''''Kościół''''' -– Małgorzata uczestniczy w nabożeństwie pogrzebowym, a za nią Zły Duch umacnia ją w poczuciu winy za sprowadzenie śmierci na matkę i brata. Mówi jej, że teraz już nie jest niewinna, czysta i nie może bez lęku iść w stronę ołtarza. Małgorzata nie wytrzymuje napięcia i ostatecznie mdleje.

'''''Noc Walpurgii''''' -– Rzecz się dzieje w górach Harcu, gdzie w noc Sobótki na szczyt zmierzają różne czarownice i duchy. Pojawiają się również Mefistofeles i Faust. Na górze odbywa się sabat czarownic, gdzie każdy robi to co lubi, to wręcz festiwal chcicy, w czasie którego zdarzenia jakie są tam przedstawiane zakrawają się na swoistą sztukę teatralną, która rozwija się w następnym rozdziale. Pojawia się również [[Lilith]], domniemana pierwsza żona pierwszego człowieka -– Adama.

'''''Sen nocy Walpurgii: Czyli złote wesele Oberona i Tytanii''''' -– Właściwa sztuka w sztuce, której bohaterami są postacie ze sztuk [[William Szekspir|Szekspira]]a ("[[Sen nocy letniej]]", "[[Burza (sztuka)|Burza]]").

'''''Pole''''' -– Faust dowiaduje się, iż przez działania jakie wraz z Mefistofelesem podjął, Małgorzata jest w więzieniu. Wywiązuje się kłótnia między Faustem, a Mefisto, gdzie ten pierwszy ostatecznie kategorycznie żąda, by diabeł pomógł mu uwolnić ukochaną. Mefisto zarysował plan odbicia dziewczyny.

'''''Noc w otwartym polu''''' -– Galopując na czarnych koniach, Faust oraz Mefisto dojeżdżają do miasta, gdzie zauważają jakieś poruszenie w okolicy szafotu. Przyśpieszają pędu.

'''''Więzienie''''' -– Faust odnajduje Małgorzatę, jednak ta jest w koszmarnym stanie załamania psychicznego. Prócz tego, że zabiła matkę, utopiła również swe oraz Fausta dziecko. Pragnie śmierci, pokuty za swe winy, Faust nie daje rady jej skłonić by uciekła wraz z nim. Ostatecznie Małgorzata pragnie odpokutować swe winy, Mefistofeles uznaje ją za straconą, a głos z góry, należący najpewniej do Boga określa ją wręcz przeciwnie, jako ocaloną.

Rozpoczyna się na dworze cesarza, gdzie Faust i Mefistofeles służą władcy. W końcu -– dzięki pomocy diabła -– uczony udaje się do bogiń Matek, które instruują go, jak wywołać ducha [[Helena (mitologia)Trojańska|Heleny Trojańskiej]]. Faust dokonuje tego po swoim powrocie, a następnie zakochuje się w marze i traci przytomność. Mefistofeles zabiera go do jego dawnej pracowni, gdzie były służący Fausta, Wagner kontynuuje jego działalność, tworząc [[homunkulus]]a. Nowo powstały człowiek razem z diabłem i Faustem wyrusza w świat [[mitologia grecka|greckiej mitologii greckiej]]. Spotykają tam m.in. [[Chiron (mitologia)|Chirona]] i [[Syrena (mitologia)|Syreny]]. W końcu uczony spotyka Helenę, z którą zakłada rodzinę. Przez lata żyją sielankowo w [[Arkadia (symbol)|Arkadii]], aż do czasu gdy śmierć ponosi najpierw ich syn, potem zaś niepotrafiąca żyć bez swego dziecka Helena.

* [[Louis Spohr]] -– opera Faust (1813)

* [[Gaetano Donizetti]] -– opera Fausta (1831)

* [[A. L. Bertin]] -– opera Fausto (1831)

* [[Adoplhe Adam]] -– balet Faust (1832)

* [[Richard Wagner]] -– Uwertura Faustowska (1844)

* [[Hector Berlioz|Hektor Berlioz]] -– Sceny z Fausta (1829), Potępienie Fausta (1846), oba na głosy solowe, chór i orkiestrę

* [[Robert Schumann]] -– Sceny z Fausta Goethego na głosy solowe, chór i orkiestrę (1853)

* [[Ferenc Liszt|Franciszek Liszt]] -– Symfonia Faustowska (1857)

* [[Charles Gounod]] -– opera Faust (1859; w Niemczech wystawiana jako Małgorzata)

* [[Arrigo Boito]] -– opera Mefistofeles (1868)

* [[Antoni Rubinstein]] -– uwertura Faust (1864)

* [[Gustav Mahler]] -– II część VIII Symfonii na głosy i orkiestrę (1906)

Do ''Fausta'' nawiązuje wiele utworów literackich, m.in. powieści [[Thomas Mann|Thomasa Manna]] ''[[Doktor Faustus]]'' i ''[[Czarodziejska góraGóra]]'' oraz powieść [[Harry Mulisch|Harry'ego Mulischa]] ''[[Odkrycie nieba]]''.