Safawidzi: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Nous (dyskusja | edycje)
m poprawa linków, drobne redakcyjne
Nous (dyskusja | edycje)
m ilustracja
Linia 4:
Początki historii rodu Safawidów są niejasne. Być może z pochodzenia byli [[Kurdowie|Kurdami]], "ale pod każdym praktycznym względem byli tureckojęzyczni i sturkizowani"<ref name="SAFAWID">{{cytuj stronę| url = http://www.iranica.com/articles/iran-ii2-islamic-period-page-4 | tytuł = Iran (2)Iran in the Islamic Period (651-1980s) THE SAFAVIDS (1501-1722) | data dostępu = 22 stycznia 2011 | autor = Ehsan Yarhsater| opublikowany = Encyclopaedia Iranica| język = en}}</ref>. Ich kariera rozpoczęła się na początku XIV wieku, gdy [[Safi ad-Din Iszak|Safi ad-Din]] (zm. 1324) przejął przywództwo lokalnego [[tarika]]tu z siedzibą w [[Ardabil (miasto)|Ardabilu]], który od jego imienia zaczęto nazywać "safawijje". Przywództwo tarikatu "safawijje" miało charakter dziedziczny wśród potomków Safi ad-Dina. On sam był [[sunnizm|sunnitą]] należącym do [[mazhab|szkoły]] [[Szafiʾici|szafi'ickiej]], jednak w bliżej nieznanym momencie jego następcy przyjęli [[szyizm]]. Safawidzka propaganda znajdowała żywy oddźwięk wśród turkmeńskich plemion, które od XV wieku łączyła wrogość w stosunku do centralizacyjnej polityki Osmanów, będącej nie do pogodzenia z tradycyjnym koczowniczym stylem życia. Kiedy w roku 1447/1448 przywództwo tarikatu przejął [[Dżunajd Ibn Ibrahim|Dżunajd]] (zm. 1460), zaczął on zbierać wokół siebie Turkmenów i organizować ich do najazdów na narody [[Kaukaz (kraina historyczna)|Kaukazu]] pod hasłem [[dżihad]]u. Te najazdy doprowadziły Safawidów do konfliktu z [[Szyrwan|szyrwanszahem]] i najpotężniejszym władcą regionu, przywódcą [[Kara Kojunlu]] [[Dżahanszah]]em (1438 - 1467), który nakazał Dżunajdowi rozwiązać jego siły. Dżunajd schronił się pod protektoratem rywala Dżahanszaha, wodza [[Ak Kojunlu]] [[Uzun Hasan]]a (1452 - 1478), ostatecznie zginął jednak w trakcie kolejnego rajdu w walce z siłami szyrwanszaha. Jego syn [[Hajdar Ibn Dżunajd|Hajdar]] (zm. 1488) wziął za żonę córkę Uzun Hasana, jednak następca tego ostatniego, [[Jakub Ibn Uzun Hasan|Jakub]] (1478 - 1490), poczuł się zagrożony przez rosnącą potęgę Safawidów i w przymierzu z szyrwanszahem pokonał i zabił ich przywódcę. To właśnie za czasów Hajdara zwolennicy Safawidów zaczęli nosić czerwone turbany z dwunastoma frędzlami na cześć dwunastu [[imam (szyizm)|imamów]], od których otrzymali nazwę [[Kyzyłbasze]] (dosłownie "czerwone głowy"). Jakub uwięził synów Hajdara, jednak jeden z następnych przywódców Ak Kojunlu, [[Rustem Ibn Maksud|Rustem]] (1493 - 1497), uwolnił ich, tylko po to by w roku 1494 zaatakować Safawidów i zabić najstarszego z nich [[Ali Mirza|Alego]]. Po tym wydarzeniu siedmioletni wówczas brat Alego, [[Isma'il I|Isma'il]] (1501 - 1524), ukrył się w [[Lahidżan]]ie pod opieką miejscowego władcy. Mimo śmierci trzech kolejnych przywódców Safawidzi zachowali wpływy wśród swoich zwolenników, co można wyjaśnić odwoływaniem się przez nich do posłuszeństwa jakie adept sufizmu ("murid") powinien okazywać swojemu mistrzowi ("murszid-e kamil"), przypisywaniem sobie statusu wcielenia Boga i zarazem przedstawiciela [[ghajba|nieobecnego]] imama. Wykorzystując ciągłe walki o władzę pośród Ak Kojunlu w roku 1499 Isma'il opuścił Lahidżan i udał się do Ardabilu. Latem następnego roku zebrało się wokół niego około 7 tys. Kyzyłbaszy i w grudniu pokonał on i zabił szyrwanszaha Farruchsajara (1468 - 1500), mszcząc tym samym śmierć ojca i dziadka. Z kolei w roku 1501 Isma'il pokonał siły Ak Kojunlu w bitwie na równinie Szarur nieopodal [[Nachiczewan]]u i zajął [[Tebriz]], gdzie zaczęto w jego imieniu bić monety oraz czytać [[Chutba|chutbę]]. Ogłosił on wówczas [[imamizm]] prawdziwą religią. Bitwa na równinie Szarur okazała się decydująca i do roku 1508 Isma'ilowi udało się zająć resztę terytoriów Ak Kojunlu w Iranie i [[Irak]]u<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Składanek | imię=Bogdan | tytuł= Historia Persji. T. 3, Od Safawidów do II wojny światowej | data=2007 | wydawca=Wydawnictwo Akademickie Dialog | miejsce=Warszawa | isbn=978-83-89899-78-1 | strony=14 – 21}}; {{Cytuj książkę | nazwisko=İnalcık | imię=Halil | inni=przeł. Justyn Hunia | tytuł= Imperium Osmańskie : epoka klasyczna 1300-1600 | data=2006 | wydawca=Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego | miejsce=Kraków | isbn=83-233-2194-9 | strony=43 – 44}}; {{Cytuj książkę | autor r=R.M. Savory | rozdział=Şafawids I. Dynastic, political and military history. II. Economic and commercial history; trade relations with Europe | nazwisko=Bosworth | imię=C.E. | nazwisko2=Van Donzel | imię2=E. | nazwisko3=Heinrichs | imię3=W.P. | nazwisko4=Lecomte | imię4=G.| tytuł=The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume VIII | data=1995 | wydawca=E.J. Brill | miejsce=Leiden | isbn=90-04-09834-8 | strony=766 - 767}}; {{Cytuj pismo | czasopismo=Der Islam |nazwisko=Savory |imię=R.M. |autor= |autor link= |tytuł=The Struggle for Supremacy in Persia after the death of Tīmūr |oznaczenie=1965 |wolumin= 40 |strony=50, 55 - 59, 62 - 64 | issn =1613-0928 |doi = 10.1515/islm.1964.40.1.35 | url=http://www.reference-global.com/doi/abs/10.1515/islm.1964.40.1.35 |język=en}}</ref><ref name="Matthee">{{cytuj stronę| url = http://www.iranica.com/articles/safavids | tytuł = SAFAVID DYNASTY | data dostępu = 22 stycznia 2011 | autor = Rudi Matthee | opublikowany = Encyclopaedia Iranica| język = en}}</ref><ref name="SAFAWID"/>.
 
[[Plik:Map Safavid persia.png|thumb|300px|Państwo Safawidów]]
W roku 1507 [[Uzbecy]] zajęli [[Chorasan]] aż do [[Meszhed]]u włącznie. W roku 1510 Isma'il pokonał i zabił w bitwie pod [[Antiochia Margiańska|Merwem]] chana [[Uzbecy|Uzbeków]] [[Muhammad Szejbani|Muhammada Szejbaniego]] (1500 - 1510), jednak podejmowane później we współdziałaniu z [[Babur]]em próby podboju Azji Środkowej nie przyniosły rezultatu. Głównymi rywalami Isma'ila byli jednak sunniccy Osmanowie. W roku 1514 sultan [[Selim I Groźny|Selim]] (1512 - 1520) pokonał Isma'ila w [[Bitwa na równinie Czałdyran|bitwie na równinie Czałdyran]], która nie tylko doprowadziła do utraty szeregu terytoriów na wschodzie, ale podważyła półboski status przywódcy safawijje i naruszyła tym samym szczególną więź pomiędzy nim a Kyzyłbaszami, a przez to miejsce bezwzględnego posłuszeństwa zajęła zwyczajna niesubordynacja dbających głównie o interesy własnego plemienia koczowników. Walki z Uzbekami i Osmanami miały stanowić trwały element historii Safawidów, podobnie jak generalnie przyjazne stosunki z [[Wielcy Mogołowie|Wielkimi Mogołami]]. Pierwsze lata panowania małoletniego syna Isma'ila, [[Tahmasp I|Tahmaspa]] (1524 - 1576), były okresem wojny domowej o sprawowanie regencji pomiędzy plemionami Kyzyłbaszy. Kiedy Tahmasp objął samodzielną władzę dążył on do ograniczenia wpływów Kyzyłbaszy poprzez promowanie na wyższe stanowiska [[Persowie|Persów]] oraz tworzenie oddziałów niewolnych żołnierzy, tzw. [[ghulam (żołnierz)|ghulamów]]. Tahmasp zmierzał także do oparcia państwa na nowych ideologicznych podstawach umiarkowanego [[imamici|imamizmu]] i poczynił ogromne wysiłki w kierunki nawrócenia swoich poddanych na to wyznanie. Po [[Wojna persko-turecka 1532-1555|wieloletniej wojnie]] z Osmanami zawarł z nimi [[Traktat w Amasji|pokój w Amasji]] w roku 1555, stabilizując tym samym wschodnią granicę. W sumie "to panowanie Tahmaspa skonsolidowało safawidzkie rządy, zdefiniowało granice Persji i rozpowszechniło szyizm w Iranie"<ref name="SAFAWID"/>. Podczas panowania dwóch synów Tahmaspa, [[Ismail II|Isma'ila II]] (1576 - 1578) i [[Mohammad Chodabande|Muhammada Chodabande]] (1578 - 1587) kraj pogrążył się w konfliktach pomiędzy poszczególnymi plemionami Kyzyłbaszy oraz Kyzyłbaszami a [[Persowie|Persami]], co natychmiast wykorzystali Uzbecy i Osmanowie. Ład przywrócił dopiero najwybitniejszy z Safawidów, [[Abbas I Wielki]] (1587 - 1629). W roku 1590 zakończył on [[Wojna persko-turecka (1578–1590)|dwunastoletnią wojnę]] z Osmanami zrzekając się szeregu terytoriów na wschodzie, a w zamian zyskując czas na przeprowadzenie koniecznych reform. Kontynuując praktykę rozpoczętą przez Tahmaspa Abbas rozwinął korpus ghulamów, rekrutujących się spośród ludów [[Kaukaz (kraina historyczna)|Kaukazu]], i wyposażył ich w broń palną. Ograniczało to rolę Kyzyłbaszy w armii, a ghulamowie byli im przeciwstawiani także w sferze cywilnej - szacuje się, że pod koniec panowania Abbasa zajmowali oni około jednej piątej najwyższych stanowisk. Oznaką centralizacji było także przekształcenie wielu ziem dotychczas oddanych w lenno ("[[tijul]]", "[[sojurgal]]") na ziemie królewskie ("chasse"), co zwiększyło dochody państwa. Rozwojowi handlu sprzyjało zbudowanie przez szacha sieci dróg i [[karawanseraj]]ów oraz aktywna polityka rozwijania kontaktów z europejskimi kupcami. Przeprowadzone reformy pozwoliły Abbasowi wygrać wojny z Uzbekami, Mogołami i Osmanami, oraz zająć m.in. Irak z [[Bagdad]]em i świętymi miastami szyitów - [[Karbala|Karbalą]] i [[An-Nadżaf (miasto)|Nadżafem]]<ref name="SAFAWID"/><ref name="Matthee"/><ref name="Isma'il">{{cytuj stronę| url = http://www.iranica.com/articles/esmail-i-safawi| tytuł = ESMĀ'ĪLI S.AFAWĪ i. Biography| autor = Roger M. Savory| data dostępu = 16 luty 2011 | opublikowany = Encyclopaedia Iranica| język = en}}</ref><ref>Składanek, ss. 50 - 52, 56</ref>.