Wikipedia

Synagoga Tempel w Krakowie: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Premia (dyskusja | edycje)
20 344 edycje
→‎Witraże: drobne merytoryczne, źródła/przypisy
m WPCleaner (v1.09) z pomocą WP:CHECK - Różna liczba otwartych i zamkniętych nawiasów kwadratowych; ogonki, usunięto nadmierne linkowanie
Linia 29:
 
== Historia ==
Synagoga została zbudowana w latach [[1860]]-[[1862]]1860–1862 według projektu [[Ignacy Hercok|Ignacego Hercoka]], z inicjatywy Stowarzyszenia Izraelitów Postępowych i Towarzystwa Religijno-Cywilizacyjnego. Starania o budowę synagogi trwały dokładnie 17 lat. Do synagogi uczęszczali wyłącznie [[Żydzi]] reformowani, którzy skłaniali się ku asymilacji kulturowej i społecznej z [[Polacy|narodem polskim]].
 
Nabożeństwa odprawiano na sposób [[XIX wiek|XIX-wiecznej]] zreformowanej liturgii. Raz w tygodniu wygłaszano kazania w [[język polski|języku polskim]] i [[język niemiecki|niemieckim]] głównie przez [[kaznodzieja|kaznodziejów]] z wykształceniem akademickim. Synagoga posiadała [[organy]] oraz [[chór]], w którym w [[Dwudziestolecie międzywojenne w Polsce|okresie międzywojennym]] śpiewały kobiety.
 
W [[1868]] roku synagoga została rozbudowana przez Teofila Lamyrskiego, a w [[1883]] roku przez J.Ertla. Generalnej przebudowy, zmiany wystroju elewacji oraz wnętrza dokonał w latach [[1893]]-[[1894]]1893–1894 [[Beniamin Torbe]] we współpracy z Fabianem Hochstimem, który pomagał mu w robotach kamieniarskich. Wówczas od zachodu dobudowano [[Przedsionek (architektura)|Przedsionek]] i nową fasadę a od wschodu trójboczną [[Apsyda (architektura)|apsydę]] i [[ganek (architektura)|ganki]]. Wnętrze uzyskało dekorację mauretańską<ref name=Bergman>Eleonora Bergman, Nurt mauretański w architekturze synagog Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, [[Warszawa]] [[2004]], ISBN 83-89729-03-2</ref>.
 
W [[1924]] roku nastąpiła ostatnia przebudowa synagogi, według planów [[Ferdynand Liebling|Ferdynanda Lieblinga]] oraz [[Jozue Oberleder|Jozuego Oberledera]]<ref name=Bergman/>. Do elewacji południowej i północnej dobudowano parterowe [[nawa|nawy]] boczne, a od wschodu przekształcono ganki ze [[schody|schodami]]. Przy okazji pierwszej operacji przekuto otwory w istniejących ścianach, tworząc otwory na wzór [[arkada|arkad]]. Nie wiadomo czy te ściany były wcześniej dekorowane<ref name=Bergman/>. Wówczas to bryła synagogi została ostatecznie ukształtowana i w takiej formie pozostaje do dnia dzisiejszego.
 
Podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]] hitlerowcy zdewastowali synagogę, następnie urządzili w niej [[magazyn (budowla)|magazyn]], a w [[nawa|nawie]] północnej stajnię dla koni. Niemieccy żołnierze pokryli również część budynku grubą warstwą farby. Po zakończeniu wojny w synagodze ponownie odbywały się nabożeństwa, modlili się w niej zarówno postępowcy jak i ortodoksi, dla których w bocznym pomieszczeniu budynku umieszczono salę modlitewną.
 
W [[1947]] roku, w północnej części synagogi powstała [[mykwa]]. Regularne nabożeństwa odbywały się aż do [[1968]] roku. W [[lata 70. XX wieku|latach 70.]] odbywały się tylko okazjonalnie, a po śmierci ostatniego kantora Abrahama Lesmana w [[1985]] roku, zaniechano ich odprawiania, a zamknięta synagoga zaczęła stopniowo niszczeć.
 
Na początku [[lata 90. XX wieku|lat 90.]] [[World Monuments Fund]] z [[Nowy Jork|Nowego Jorku]] wpisał synagogę na listę Programu Dziedzictwa [[Żydzi|Żydowskiego]] w [[Europa Środkowa|Europie Środkowej]] i [[Europa Wschodnia|Wschodniej]]. W [[1994]] roku z inicjatywy World Monuments Fund rozpoczęto gruntowny remont synagogi, na który organizacja przeznaczyła [[milion]] [[dolar]]ów. Całość podzielono na cztery etapy.
 
W pierwszej fazie prac przeprowadzono badania archiwalne i opracowano dokumentację zachowanego stanu budynku, które sfinansował [[Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa]]<ref name=remont1>[http://www.forum-znak.org.pl/index.php?t=wydarzenia&id=192 Wyremontowana synagoga Tempel w Krakowie] – ::::Forum:::: Żydzi – Chrześcijanie – Muzułmanie, 10.06.2000</ref>. W [[lato|lecie]] [[1995]] roku ukończono odnawianie elewacji zewnętrznych, fasady głównej, ogrodzenia oraz zamontowano metalowe drzwi. W tym samym roku synagoga w ramach programu [[RAPHAEL]] otrzymała na dalszą renowację 48 270 [[euro]].
 
W [[1996]] roku rozpoczęto renowację wnętrza synagogi, której pojęła się [[firma]] Rachtan Art Restauro. Przy odnawianiu i konserwowaniu cennych [[polichromia|polichromii]] i [[sztukateria|sztukaterii]] pomagały przedwojenne przekazy [[ikonografia|ikonograficzne]] wnętrza. Ze środków SKOZK odnowiono [[empora|galerie dla kobiet]] i [[sufit]]. W [[czerwiec|czerwcu]] [[2000]] roku ostatecznie zakończono proces rewaloryzacji synagogi, który uwieczniła tablica pamiątkowa w jej wnętrzu oraz [[gwiazda Dawida]] zawieszona na [[ryzalit|ryzalicie]] [[fasada|fasady]].
 
W [[kwiecień|kwietniu]] [[2000]] roku na synagodze nieznani sprawcy wymalowali [[faszyzm|faszystowskie]] hasła oraz wizerunki [[swastyka|swastyki]] i [[Gwiazda Dawida|gwiazdy Dawida]] na [[szubienica|szubienicy]]<ref>[http://www.nigdywiecej.prh.pl/katalog/2000.php Nigdy Więcej – Stowarzyszenie Antyfaszystowskie. Katalog wypadków, rok 2000]</ref>. Podobna sytuacja miała miejsce [[13 czerwca]] [[2004]] roku, kiedy to nieznani sprawcy pomalowali synagogę i okoliczne kamienice napisami i wizerunkami o podobnym zabarwieniu<ref>[http://miasta.gazeta.pl/krakow/1,44425,2131245.html Nieznani sprawcy namalowali faszystowskie hasła na synagodze w Krakowie] – gazeta.pl, 15.06.2004 (ostatni dostęp 15.06.2004)</ref>. W [[czerwiec|czerwcu]] [[2002]] roku podczas wizyty w [[Kraków|Krakowie]], [[książę]] [[Karol Mountbatten-Windsor]] odwiedził synagogę i spotkał się z krakowską społecznością [[Żydzi|żydowską]]<ref>Małgorzata Skowrońska, [http://serwisy.gazeta.pl/wyborcza/1,68586,3035010.html Książę Karol inwestuje w Krakowie] – gazeta.pl, 25.22.2005 (ostatni dostęp 28.11.2005)</ref>.
 
Obecnie synagoga mimo iż jest nieprzerwanie czynna, to nabożeństwa odbywają się w niej kilka razy do roku m.in. w czasie trwania [[Festiwal Kultury Żydowskiej w Krakowie|Festiwalu Kultury Żydowskiej]], podczas specjalnych okazji czy największych [[święta żydowskie|świąt religijnych]]. Przez wiele lat, szczególnie przed [[II wojna światowa|II wojną światową]] synagoga była krytykowana przez ortodoksyjną społeczność [[Żydzi|żydowską]] uczęszczającą m.in. do [[Synagoga Remuh w Krakowie|synagogi Remuh]].
Linia 66:
We wschodniej części synagogi znajduje się monumentalny, zdobiony [[Aron ha-kodesz]], wykonany z białego karraryjskiego [[marmur]]u. Stoi on na podwyższonym o sześć stopni podeście otoczonym, podobnie jak schody, rozbudowaną balustradą kolumnową, której trzony kolumn wykonane są z czarnego marmuru, [[kapitel]]e zdobione są motywami roślinnymi, a narożniki zaakcentowano za pomocą masywnych [[postument]]ów, z których na trzech stoją duże świeczniki bożnicze.
 
Aron ha-kodesz jest rozbudowaną, trójosiową strukturą architektoniczną. Oś środkową stanowi przezroczysta, dekorowana ornamentem, dwudrzwiowa szafa ołtarzowa wsparta na [[cokół (architektura)|cokole]] ujęta po bokach parzystymi [[Barwa czarna|czarnymi]], marmurowymi, [[porządek koryncki|korynckimi]] [[kolumna (architektura)|kolumnami]] wspierającymi monumentalny [[tympanon]] z [[język hebrajski|hebrajską]] [[inskrypcja|inskrypcją]] obramiony łukiem arkadowym, zwieńczonym trójkątnym [[szczyt (budownictwo)|szczytem]] ozdobionym ślepymi arkadkami.
 
Całość głównej osi wieńczy duża złota [[kopuła (architektura)|półkopuła]] nakryta koroną. Szczyt flankują wieżyczki znajdujące się ponad [[belkowanie]]m umieszczonym ponad kolumnami. Ściany wieżyczek są zwieńczone [[Blanki|krenelażem]], powyżej których znajdują się małe kopuły przylegające doń do największej kopuły. Środkowa część jest ujęta dwoma dużymi przejściami do absydy, które mają formę łuku arkadowego. Ponad łukami, oraz ścianami zdobionych inskrypcjami znajdują się galeryjki arkadowe zwieńczone prostym belkowaniem.
 
Aron ha-kodesz umieszczony jest bezpośrednio przed półokrągłą [[Apsyda (architektura)|apsydą]], której [[sufit]] jest przyozdobiony wyobrażeniem rozgwieżdżonego nieba i oddzielony od pomieszczenia ścianką z [[arkada]]mi. Zwieńczają ją [[złoto|złote]] tablice [[Dekalog]]u nakryte [[Korona Tory|koroną na Torę]], które symbolicznie adoruje para [[lew|lwów]], a także [[tetragram]] [[JHWH]] <ref>[http://www.jehowa-biblioteka.com/galeria/index.php?i=473.png Tetragram na Aron ha-kodesz]]</ref>
 
Dzieło to nawiązuje do podobnych przykładów w sztuce niemieckiej. Obramienie do pewnego stopnia stanowi powtórzenie rozwiązań w [[Nowa Synagoga w Berlinie|Nowej Synagodze w Berlinie]] i [[Stara Synagoga w Dreźnie|Starej Synagodze w Dreźnie]]<ref name=Samkowa>Izabella Rejduch-Samkowa, Jan Samek, Dawna sztuka żydowska w Polsce, Warszawa 2002, ISBN 83-01-13892-0</ref>.
 
=== Witraże ===
W synagodze znajdują się 43 barwne [[witraż]]e (20 w sali głównej, 21 na babińcu oraz 2 na klatkach schodowych) o motywach mauretańskich ufundowanych przez członków stowarzyszenia w latach [[1894]]-[[1909]]1894–1909 i [[1925]] oraz 6 okulusów wypełnionych witrażem z motywem [[Gwiazda Dawida|gwiazdy Dawida]]. Są to jedyne zachowane witraże synagogalne w [[Polska|Polsce]].
 
W większości są to kompozycje geometryczno-roślinne. W jednym z witraży wykorzystano kompozycję i motywy fragmentu [[XVIII wiek|XVIII-wiecznej]] polichromii ściennej ze wschodniej ściany drewnianej bożnicy w [[Jabłonów (województwo dolnośląskie)|Jabłonowie]]<ref name=Trzcinski> Andrzej Trzciński, Zachowane wystroje malarskie bożnic w Polsce, Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 67-95</ref>. Dwa przedstawiają również [[Świątynia Jerozolimska|Świątynię Jerozolimską]] w postaci [[Meczet Al-Aksa w Jerozolimie|Meczetu na Skale]]<ref name=Bergman/>.
Linia 81:
Tylko w przypadku witraża ufundowanego przez Markusa i Reginę Schönfeldów zachowała się sygnatura wykonawcy: Krakowski Zakład Witrażów i Mozaiki "Żeleński".
 
Na jednym z witrażów znajduje siesię [[tetragram]] [[JHWH]]<ref>[http://www.jehowa-biblioteka.com/galeria/index.php?i=473.png Tetragram na witrażu]</ref>.
 
<center>
Linia 188:
Trzecia w [[język polski|języku polskim]] i po części [[język hebrajski|hebrajskim]] znajduje się na lewo od wejścia do sali głównej i upamiętnia zmarłych zasłużonych członków i ofiarodawców synagogi: [[Markus Schönfeld|Markusa Schönfelda]], [[Jakób Goldwasser|Jakóba Goldwassera]], [[Izydor Jurowicz|Izydora Jurowicza]], [[Leon Hochstim|Leona Hochstima]], [[Maksymilian Ehrenpreis|Maksymiliana Ehrenpreisa]], [[Regina Schönfeld|Reginę Schönfeld]], [[Wilhelm Krongold|Wilhelma Krongolda]] i [[Adolf Reifer|Adolfa Reifera]]. Nazwiska były wykuwane na tablicy zaraz po śmierci danego członka. Prawe połowa tablicy nie została zapełniona, czego powodem był wybuch [[II wojna światowa|II wojny światowej]].
 
Czwarta w [[język angielski|języku angielskim]] i po części [[język polski|polskim]] i [[język hebrajski|hebrajskim]] znajduje się na prawo od wejścia do sali głównej i upamiętnia renowację synagogi przeprowadzoną w latach [[1994]]-[[2000]]1994–2000 oraz jej sponsorów i ofiarodawców.
 
Piąta w [[język polski|języku polskim]] i [[język hebrajski|hebrajskim]] znajduje się w przedsionku i upamiętnia postać Leona Horowitza:
Linia 219:
 
== Otoczenie synagogi ==
Synagoga stała kiedyś w niewielkim ogrodzie otoczonym murem. W wyniku regulacji ulic z dawnego ogrodu pozostał tylko skrawek znajdujący się za budynkiem. Za synagogą Tempel, w części ogrodu przylegającej do sąsiednich kamienic, powstało [[Centrum Społeczności Żydowskiej w Krakowie|Centrum Społeczności Żydowskiej]], ufundowane przez [[Karol Mountbatten-Windsor|księcia Karola Windsora]], i uroczyście przez niego otwarte [[29 kwietnia]] [[2008]].
 
== Sławne osoby związane z synagogą ==
Linia 244:
 
== Bibliografia ==
* Michał Rożek, ''Żydowskie zabytki krakowskiego Kazimierza'', Kraków [[1990]], ISBN 83-85104-01-1
* Izabella Rejduch-Samkowa, Jan Samek, ''Dawna sztuka żydowska w Polsce'', Warszawa [[2002]], ISBN 83-01-13892-0
* [[Majer Bałaban]], ''Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa'', [[Kraków]] [[1935]]
 
==Linki zewnętrzne==
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Synagoga_Tempel_w_Krakowie”