'''Dyspensa''' ([[łacina|łac.]]) to w [[Kościół łaciński|Kościele rzymskokatolickim]] zwolnienie od obowiązujących przepisów [[prawo kościelne|prawa kościelnego]] w przypadkach szczególnych.
Dyspensy może udzielić [[papież]] każdemu [[chrzest|ochrzczonemu]] od wszystkich ustaw kościelnych lub [[biskup]]i ordynariusze, lecz jedynie od prawa [[diecezja]]lnego i wyłącznie członkom diecezji. Dyspensa może być też udzielona przez przełożonych [[zakon]]nych, choć tylko od ustaw zakonnych i jedynie swym podwładnym.
Dyspensa, w Kościele katolickim zwolnienie w uzasadnionych przypadkach od konieczności zachowania przepisów prawa kanonicznego. Może być udzielona na piśmie lub ustnie, a także - jako tzw. dyspensa milcząca (implicite) - wynikać z samego postępowania przełożonego.
Papież ma prawo dyspensowania wszystkich ochrzczonych od każdej ustawy kościelnej, bez ograniczeń i bez podania przyczyny; może też, jako zastępca Chrystusa na ziemi, zwolnić od zobowiązań w stosunku do prawa Bożego - które generalnie dyspensie nie podlega - każdego, kto zaciągnął takie zobowiązanie wskutek własnej decyzji (np. przez przysięgę lub złożenie ślubu).
Biskup ordynariusz udziela bez ograniczeń dyspensy od prawa diecezjalnego, a w szczególnych okolicznościach - zwłaszcza wówczas, gdy w grę wchodzi dobro duchowe wiernych - od praw uchwalonych przez synod lub Konferencję Biskupów oraz od prawa powszechnego, z wyjątkiem przypadków zastrzeżonych przez papieża; władza dyspensowania obejmuje wszystkich podległych biskupowi diecezjan.
Proboszcz może udzielać dyspensy swoim parafianom, także, gdy przebywają poza obszarem parafii czy diecezji, oraz obcym, którzy znajdują się na podległym mu terenie; zwalnia głównie od obowiązku zachowania świąt i postów, a gdy otrzyma odpowiednią władzę - od przepisów prawa powszechnego i partykularnego. W przypadku przełożonego zakonnego władza dyspensowania, rozciągająca się na jego podwładnych, dotyczy reguły i innych przepisów zakonnych.
