Filistyni: Różnice pomiędzy wersjami

'''Filistyni''' ([[Język hebrajski|hebr.]] '''פלשתים''' ''Plisztim'' - "obcy, wędrowcy", [[język egipski|eg.]] ''Peleset'') - lud zamieszkujący w starożytności tereny południowego wybrzeża [[Kanaan]]u położone na zachód od [[Judea|Judei]]. Pochodzenie etniczne Filistynów nie zostało definitywnie ustalone. Niektórzy uczeni na podstawie niewielkiej liczby zachowanych słów{{fakt|data=2010-03}} sugerują ich [[Indoeuropejczycy|indoeuropejskie]] pochodzenie<ref>{{cytuj książkę | inni =Bo Reicke, Leonhard Rost (redaktorzy) | tytuł =Biblisch-historisches Handwörterbuch| wydawca =Vandenhoeck & Ruprecht | miejsce =Göttingen | rok =1962-1979 | strony =1455 | tom =III | isbn = |}}</ref>. Możliwe, że wywodzili się z rejonu [[Morze Egejskie|Morza Egejskiego]], na co wskazywałby styl najstarszej filistyńskiej ceramiki. Istnieją również opinie o pochodzeniu z [[Kapadocja|Kapadocji]] lub [[Iliria|Ilirii]]. Zaliczali się oni do tzw. [[Ludy Morza|Ludów Morza]], które na przełomie [[XIII wiek p.n.e.|XIII]] i [[XII wiek p.n.e.|XII w. p.n.e.]] uderzyły na [[Starożytny Egipt|Egipt]] i; po klęsce zadanej im przez [[Ramzes III|Ramzesa III]] część z nich osiedliła się na terenie [[Kanaan]]u, będąc znanymi; od tejtamtej pory odłam ten znany był właśnie pod nazwą Filistynów. Filistyni wzmiankowani są w źródłach egipskich i [[Asyria|asyryjskich]], a przez [[Biblia|Biblię]] opisywani są jako jeden z głównych przeciwników [[starożytny Izrael|starożytnych Izraelitów]]. W [[III wiek p.n.e.|III wieku p.n.e.]] zatracili swą odrębność etniczną w związku z [[hellenizacja|hellenizacją]].

Od nazwy tego ludu, w jego hebrajskim brzmieniu: ''plisztim'', za pośrednictwem [[Łacina|łaciny]], pochodzi określenie [[Palestyna]], natomiasta z arabskiej formy ''Filastin'', termin obyczajowy - "[[filister]]".

Ziemia Filistynów stanowiła wąski pas ziemi wzdłuż wschodniego wybrzeża [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]] (zwanego w Starym Testamencie niekiedy "Morzem Filistynów"<ref>{{Biblia|księga=Wj|rozdział=23|wersety=31}}</ref>). Zgodnie z przekazem biblijnym Filistyni zamieszkiwali tereny ''od Szichoru, na granicy Egiptu, aż do granicy Ekronu na północy''<ref>{{Biblia|księga=Joz|rozdział=13|wersety=2-3}}</ref>. Rzekę [[Szichor]] utożsamia się alboczasem z [[Dolina Potoku Egipskiego|Rzeką Egipską]] ([[Wadi al-Arisz]])<ref name="ekoscielna">Filistynowie. W: ''[[Encyklopedia kościelna]]''. T. V, ss. 389-391</ref>. Późniejsi komentatorzy identyfikowali "[[Dolina Potoku Egipskiego|Potok Egipski]]" z [[Wadi al-Arisz]], a także z potokiem [[Besor]] wspomnianym w [[1 Księga Samuela|1 Księdze Samuela]]. Jednocześnie Księga Rodzaju podaje granicę z Egiptem jako ''Nahar Micrajim'' ("Rzeka Egipska"). Jako że hebrajski wyraz ''nahar'' (נהר) oznacza dużą rzekę, zrozumiałe wydaje się, iż chodzi o Nil. Granice Ziemiziemi Izraela według Księgi Rodzaju sięgają dalej na zachód. Mniejszość badaczy utożsamia oba określenia - "Potok" i "Rzekę" - z [[ued|wadi]]. Za północną granicę terytorium filistyńskiego uważa się niekiedy [[Góra Karmel|górę Karmel]]<ref name="Dzieje151">Tschirschnitz, s. 151.</ref>. Na tym obszarze mieściło się pięć głównych miast filistyńskich: [[Aszkelon|Askalon]], [[Gaza (Palestyna)|Gaza]], [[Aszdod]], [[Ekron]] i [[Gat]]. Tworzyły one związek nazywany [[pentapolis]]<ref name="Kociszewska">{{cytuj stronę| url =http://biblia.wiara.pl/index.php?grupa=6&cr=7&kolej=0&art=1123423558&dzi=1116599581&katg= | tytuł =Kilka słów o Filistynach | data dostępu =2009-06-18 | nazwisko =Kociszewska | imię =Joanna | praca =Podbój Kanaanu – fakt historyczny czy legenda?

Początki spisanych dziejów Filistynów datują się na czasy inwazji Ludów Morza na Egipt. Pokonani przez faraona [[Ramzes III|Ramzesa III]] w 1190 p.n.e., osiedli w zachodniej Palestynie. Według źródeł egipskich zostali tam osadzeni przez zwycięskiego władcę Egiptu<ref name="Kociszewska"/>. Osłabienie Egiptu w okresie rządów następców Ramzesa III pozwoliło Filistynom na prowadzenie własnej polityki i ekspansji militarnej. Wskutek wypraw do Kanaanu doszło do kontaktu z wschodnim sąsiadem, Izraelitami<ref name="Dzieje151"/>.

Według Biblii Filistyni zamieszkiwali tereny Kanaanu już podczas inwazji Hebrajczyków pod wodzą [[Jozue]]go, jednak nie zostali podbici<ref>{{Biblia|księga=Joz|rozdział=13|wersety=1-2}}</ref>. Księga Sędziów wymienia ich wśród narodów, które Bóg pozostawił w Kanaanie, by wystawiały na próbę Izraelitów<ref>{{Biblia|księga=Sdz|rozdział=3|wersety=1-4}}</ref>. Ucisk Izraelitów przez Filistynów miał według Biblii zacząć się po śmierci sędziego [[Jair]]a<ref>{{Biblia|księga=Sdz|rozdział=10|wersety=5-7}}</ref>. Po długoletniej niewoli walkę wyzwoleńczą z Filistynami podjął [[Samson (postać biblijna)|Samson]], jednak dostał się on do niewoli<ref group="notatka">Według Biblii Samson odniósł liczne zwycięstwa nad Filistynami dzięki swej nadludzkiej sile. Filistyni by go pojmać wykorzystali jego ukochaną, [[Dalila|Dalilę]], która poznała jego sekret. Pojmany bohater miał zginąć w samobójczym ataku na świątynię Dagona w Gazie. Por. artykuł ''[[Samson (postać biblijna)|Samson]]'' i Sdz 13-16.</ref>. Za życia arcykapłana [[Heli|Helego]] pokonali Izraelitów pod Afek, zabijając kapłanów [[Chofni i Pinchas|Chofniego i Pinchasa]] oraz zdobywając [[Arka Przymierza|Arkę Przymierza]]<ref>[http://web.archive.org/web/*/http://online.biblia.pl/rozdzial.php?id=1187 1 Księga Samuela, Rozdział 4] w przekładzie [[Biblia Tysiąclecia|Biblii Tysiąclecia]]</ref>, którą jednak zwrócili Izraelitom<ref group="notatka">Przyczyną tego była według Biblii plaga [[guzki krwawnicze|guzów hemoroidalnych]] zesłana przez Jahwe. Por. 1 Sm 5-6.</ref>. Filistyni zostali pokonani przez Izraelitów pod wodzą [[Samuel (postać biblijna)|Samuela]] pod Eben-Haezer i utracili swe zdobycze, a nawet część własnych terytoriów<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=7|wersety=7-14}}</ref>. Wkrótce jednak ponownie urośli w potęgę. U zarania monarchii w Izraelu posiadali swą załogę w [[Gibea]]<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=9|wersety=5}}</ref> oraz wprowadzili swój monopol na usługi kowalskie, czym ograniczyli dostęp Izraelitów do broni wykonanej z metalu<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=13|wersety=19-22}}</ref>. Król [[Saul (król Izraela)|Saul]] musiał walczyć z Filistynami przez niemal cały okres swojego panowania<ref name="ekoscielna"/>, aż wreszcie popełnił samobójstwo podczas [[Bitwa na wzgórzu Gilboa|bitwy na wzgórzu Gilboa]], nie chcąc wpaść w ich ręce; zginęli wówczas również synowie Saula<ref>[http://web.archive.org/web/*/http://online.biblia.pl/rozdzial.php?id=1186 1 Księga Samuela, Rozdział 31] w przekładzie [[Biblia Tysiąclecia|Biblii Tysiąclecia]]</ref>.

W okresie królestwa podzielonego relacje Izraelitów z Filistynami kształtowały się różnie. [[Królestwo Judy|Juda]] w czasach króla [[Jozafat (król Judy)|Jozafata]] pobierała trybut od Filistynów<ref>{{Biblia|księga=2Krn|rozdział=17|wersety=11}}</ref>, a już aza panowania następcy Jozafata, [[Joram (król Judy)|Jorama]], poniosła klęskę w wojnie z filistyńsko-arabską koalicją<ref>{{Biblia|księga=2Krn|rozdział=21|wersety=16-17}}</ref>. W okresie rządów króla [[Joasz (król Judy)|Joasza]] Gat zostało zdobyte przez króla Aramu Damasceńskiego, [[Chazael]]a<ref>{{Biblia|księga=2Krl|rozdział=12|wersety=18}}</ref>. Ziemię Filistynów podbił król [[Azariasz (król Judy)|Azariasz]] (Ozjasz)<ref>{{Biblia|księga=2Krn|rozdział=26|wersety=6}}</ref>, jednak jego wnuk [[Achaz]] utracił nad nimi zwierzchnictwo, a nawet utracił w walce z nimi kilka miast judzkich<ref>{{Biblia|księga=2Krn|rozdział=28|wersety=18}}</ref>. Filistynów pokonał natomiast następca Achaza, [[Ezechiasz (król Judy)|Ezechiasz]]<ref>{{Biblia|księga=2Krl|rozdział=18|wersety=8}}</ref>. Znaleziony w miejscowości Mesad Hashavyahu (na południe od [[Jaffa|Jafy]]) [[ostrakon]] z imieniem judejskiego namiestnika sugeruje kontrolowanie części terytorium Filistynów przez króla [[Jozjasz]]a<ref>Gądecki, s. 334.</ref>. Państwo północne, [[królestwo Izraela (państwo północne)|Izrael]], toczyło natomiastzaś długotrwały konflikt z Filistynami o miasto [[Gibbeton]]<ref>{{Biblia|księga=1Krl|rozdział=15|wersety=27}}</ref><ref>{{Biblia|księga=1Krl|rozdział=16|wersety=14}}</ref><ref group="notatka">Dwukrotnie podczas oblężeń Gibbetonu dochodziło w Izraelu do zamachu stanu.</ref>.

Ziemia Filistynów była również podbijana przez wojska egipskie i asyryjskie<ref name="ekoscielna"/>. W źródłach asyryjskich Filistyni są wzmiankowani po raz pierwszy w inskrypcjach [[Adadnirari III|Adadnirariego III]], który wymienia Filisteę wśród podbitych i zhołdowanych przez siebie krajów. Późniejsze inskrypcje wymieniają również poszczególnych władców filistyńskich, np. Mitintiego z AszkalonuAskalonu czy HanunaHanunu z Gazy, którzy płacili trybut Asyrii. Wtedy to ziemia Filistynów stała się zależna od Asyrii<ref>Tschirschnitz, ss. 151-152.</ref>. W 734 p.n.e. Gaza i AszkalonAskalon odmówiły płacenia danin królowi [[Tiglatpilesar III|Tiglatpilesarowi III]], co poskutkowałospowodowało szybką interwencjąinterwencję Asyrii. Król Gazy Hanunu został zmuszony do ucieczki do Egiptu, a w mieście wprowadzony został kult bóstw asyryjskich<ref>Tschirschnitz, ss. 73-74.</ref>. W 720 p.n.e. król [[Sargon II]] pokonał koalicję HanunaHanunu i nieznanego z imienia faraona Egiptu<ref group="notatka">W źródłach asyryjskich zwanego Re'e. Być może chodzi o faraona [[Osorkon IV|Osorkona IV]], w Biblii (2 Krl 17,4) wzmiankowanego jako So.</ref> pod Rafią (obecnie tellTell refahRefah w okolicach [[Rafah]], 30 km na południe od Gazy). Hanunu został wzięty do niewoli. W latach 712-711 p.n.e. Sargon zdobył Aszdod<ref>Tschirschnitz, ss. 75-76.</ref>. W roku 701 p.n.e. [[Sanherib]] w ramach tłumienia powstania antyasyryjskiego zdobył AszkelonAskalon. Król Sydka został zesłany do Asyrii wraz z rodziną, a na jego miejsce władcą ustanowiony został Szarru-Ludari<ref>Tschirschnitz, s. 78.</ref>. Po upadku Asyrii Filistea stała się częścią [[Babilonia|państwa nowobabilońskiego]], a następnie perskiego<ref>Tschirschnitz, s. 152.</ref>. W III w. p.n.e. Filistyni ulegli hellenizacji<ref>{{cytuj stronę| url =http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3900932 | tytuł =Filistyni | data dostępu =2009-06-18 | opublikowany = encyklopedia.pwn.pl}}</ref>.

Spośród pięciu miast filistyńskiego pentepolis dotarto do warstw filistyńskich jedynie w Aszdod, Ekronie i częściowo w AszkelonieAskalonie. Aszdod, powstały na ruinach osady z epoki brązu, był z początku osadą o powierzchni 20 [[akr]]ów, którą w XII w. p.n.e. otoczono murem obronnym. Pod koniec X w. p.n.e. rozrósł się do 100 akrów. Ekron z początku zajmował powierzchnię 50 akrów, następnie miasto było stopniowo fortyfikowane.

Na północ od pentapolis odnaleziono między innymi miasta: Afek, Tel Garisa i Tel Qasile. Tel Qasile wyróżnia się tym, że nie powstało na ruinach wcześniejszej osady, lecz zostało zastało założone bezpośrednio przez Filistynów.

Jedynym znanym przykładem filistyńskiego budownictwa sakralnego są świątynie z Tel Qasile, budowane na przestrzeni 150 lat. Pierwsza z tych świątyń zbudowana była z cegły, obejmowała jedno pomieszczenie i miała wymiary 6,4 na 6,6 m. Druga została wzniesiona z kamienia i zajmowała większą powierzchnię. Trzecia posiadała już przedsionek, a dach pomieszczenia głównego wznosił się na dwóch słupach z drewna cedrowego.

Dla filistyńskiej sztuki sakralnej charakterystyczne są figurki siedzącej bogini, zwane "Aszdoda", maski ludzkie i zwierzęce oraz naczynia [[libacja (rytuał)|libacyjne]]<ref>Gądecki, s. 263.</ref>.

Bogate domostwa filistyńskie miały kształt prostokąta lub kwadratu i posiadały wewnętrzny, zadaszony dziedziniec. Ściany zbudowane były z cegły, a dach wznosił się na drewnianych słupach osadzonych na [[baza (architektura)|bazach]] z nieobrobionego kamienia. W centrum dziedzińca znajdowałoznajdowały się otoczone otynkowanym murem paleniska, nieznane w kulturze kananejskiej, spotykane natomiast na [[Cypr]]ze, w Anatolii i basenie [[Morze Egejskie|Morza Egejskiego]]<ref>Gądecki, s. 259.</ref>.

Ceramika filistyńska zachowuje formy ceramiki mykeńskiej, ale wyróżnia się nowymi formamimotywami dekoracyjnymi. Niekiedy bardzo przypomina ceramikę mykeńską występującą na [[Rodos (wyspa)|Rodos]] i Cyprze. Do produkcji tej ceramiki wykorzystywano jednak rodzimy surowiec, co oznacza, że nie była to ceramika importowana.

Filistyni posiedli umiejętność obróbki [[żelazo|żelaza]], najprawdopodbniej podczas pobytu na obszarach zamieszkiwanych przez [[Hetyci|Hetytów]], źródła biblijne wskazują wszakże na stosowanie również [[brązy|brązu]]. WWygląda na to, że w czasach biblijnych Filistyni wydawali się posiadaćposiadali niewielką liczbę [[rydwan]]ów bojowych, wzorowanych na rydwanach Hetytów, a także lekką i ciężką piechotę<ref name="Osprey">Wise, s. 26.</ref>. Relief z [[Medinet Habu]] przedstawia jedynie jeden typ wojownika filistyńskiego: ciężkozbrojnego piechura uzbrojonego w dwa oszczepy (służące jako krótkozasięgowa broń miotana krótkiego zasięgu) oraz miecz. PosiadałMiał on hełm z pióropuszem i lekki puklerz<ref>Wise, s. 37.</ref>. Źródła biblijne wspominają również o filistyńskich łucznikach<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=31|wersety=3}}</ref>, rydwanach i [[jazda|jeździe]]<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=13|wersety=5}}</ref>. Opisywany przez Biblię wojownik filistyński, [[Goliat]], miał posiadaćbyć uzbrojony w ciężką włócznię o żelaznym grocie, wykonany z brązu zakrzywiony nóż, hełm, [[zbroja łuskowa|pancerz łuskowy]] i [[nagolenniki]] z tego samego metalu, a także tarczę<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=17|wersety=4-7}}</ref>.

Filistyńscy najemnicy służyli w Egipcie jako jednostka do walki wręcz<ref name="Osprey"/>. Być może Filistynami byli cudzoziemscy najemnicy, którzy służyli w armii Dawida, wśród nich [[Ittaj]] z Gat<ref>Por. wersety {{BibliaT|1|Sm|8|18}} i {{BibliaT|1|Sm|15|18}} oraz przypisy do nich w [[Biblia Tysiąclecia|Biblii Tysiąclecia]].</ref>.