Chełmno (powiat kolski): Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Pernambuko (dyskusja | edycje) źródła/przypisy |
uzup. merytoryczne i bibliograficzne |
||
Linia 34:
Wzmiankowana w [[Język polski|języku polskim]] po raz pierwszy w [[1136]] r. pośród innych miejscowości w tzw. [[Bulla gnieźnieńska|Bulli gnieźnieńskiej]] jednym z najcenniejszych zabytków polskiej historiografii.<ref>"Dzieje Wielkopolski w wypisach", PZWS, Warszawa 1963, str.37</ref> Już wówczas była własnością [[archidiecezja gnieźnieńska|arcybiskupów gnieźnieńskich]]. Od połowy [[XVI wiek]]u stanowiła centrum klucza składającego się z sześciu wsi. Istniał tutaj także folwark arcybiskupi. W [[1837]] r. generał lejtnant [[Karol Bystram]] otrzymuje jako darowiznę majątek, którego centrum stanowi dawny pałac arcybiskupi. Jest to nagroda za zasługi wojenne i tłumienie powstania listopadowego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości majątek przechodzi na własność Skarbu Państwa. W dniu [[7 października]] [[1863]] r. doszło w pobliżu wsi do potyczki pomiędzy kilkudziesięcioosobowym oddziałem jazdy powstańczej a kozakami. W połowie listopada [[1914]] r. w okolicach Chełmna i [[Rzuchów (województwo wielkopolskie)|Rzuchowa]] dochodzi do bitwy pomiędzy wojskami rosyjskimi i niemieckimi. Świadectwem tamtych wydarzeń jest cmentarz wojenny, na którym spoczywają polegli w bitwie żołnierze. W czasach [[II wojna światowa|drugiej wojny światowej]] istniał tutaj niemiecki obóz zagłady [[Kulmhof]]. W okresie [[Okupacja niemiecka w Polsce 1939-1945|okupacji]] Niemcy zmienili nazwę wsi na [[język niemiecki|niem.]] ''Kulmhof an der Nehr'' ([[1939]]-[[1945|45]]). [[31 stycznia]] [[1942]] naziści za próbę poinformowania opinii publicznej o istnieniu obozu, dokonują aresztowania sekretarza gminy, Stanisława Kaszyńskiego. Wkrótce potem zostaje aresztowana również jego żona Karolina Kaszyńska. Kaszyński zginął rozstrzelany trzy dni później. [[7 kwietnia]] [[1943]] r. pałacyk został zburzony przez Niemców. W [[1973]] r. otwarto nowo wybudowaną szkołę podstawową, która od [[1999]] r. nosi imię [[Adam Mickiewicz|Adama Mickiewicza]].
=== Obóz zagłady ===▼
=== Kościół ===▼
{{main|Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie nad Nerem}}▼
We wsi, na stromym zboczu doliny rzeki Ner, znajduje się eklektyczny kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z [[1875]] r. Budynek kościoła zaprojektował inżynier powiatowy [[Ignacy Miłobędzki]] ojciec [[Tadeusz Miłobędzki|Tadeusza Miłobędzkiego]], profesora chemii, który w latach [[1920]] - [[1921]] pełnił funkcję rektora [[Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie|SGGW]] w [[Warszawa|Warszawie]]. Ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej oraz rzeźbami św. Piotra i św. Pawła. Na początku lat 90. [[XX wiek]]u gruntownie przebudowano prezbiterium świątyni. W latach [[1944]] - [[1945]] w kościele znajdowała się "stacja obnażenia". Żydów ograbiano z bagaży i odzieży, ładowano do samochodów - komór gazowych; fakt ten upamiętnia pomnik przy kościele. ▼
{{Main|Kulmhof}}
{{Main|Szymon Srebrnik}}
{{Main|Medaliony}}
{{Main|Ghetto Litzmannstadt}}
W [[1941]] Niemcy utworzyli tutaj jeden z pięciu - obok [[Belzec|Bełżca]], [[Sobibor]]u, [[Treblinka (KL)|Treblinki]] i [[Auschwitz-Birkenau]] - na ziemiach polskich [[obozy niemieckie 1933-1945|
Drugim elementem był pobliski las rzuchowski, gdzie grzebano ofiary zagłady.
U zarania swej działaności ośrodek stał się najpierw miejscem zagłady ludności żydowskiej z okolicznych powiatów. Następnie łódzkich Żydów, w tym ok. 5 000 Cyganów, którzy przeszli przez [[Ghetto Litzmannstadt|łódzkie getto]] oraz ok. 15 000 Żydów z Europy zachodniej, uprzednio przywiezionych do łódzkiego getta.
Współdziałanie obu tych elementów zostało tak opracowanie przez oprawców, aby ofiary do momentu znalezienia się w ruchomej komorze gazowej zamontowanej na samochodzie nie zorientowały się w istocie tego miejsca. Przywożone tu ofiary były natychmiast likwidowane, miejsce nie było przewidziane do przetrzymywania przez dłuższy czas jakichkkolwiek grup Żydów. Wyjatkiem była kilkudziesięcioosobowa grupa mężczyzn zmuszonych do "pracy" przy porcesie zagłady. Noca prztrymywano ich w podziemiach pałacu chełmskiego. Przy najmniejszym objawie opóźniania się w tym działaniu, a tym bardziej jakiejkolwiek formy oporu byli oni natychmiast zabijani a na ich miejsce z kolejnego transportu wybierano następne osoby.
Przywiezione osoby najpierw wprowadzano na dziedziniec pałacowy. Tu wyznaczony esesman informował ofiary, że zostaną najpierw poddane kąpieli a potem skierowane do obozu pracy. W tym celu musiali pozostawić na dziedzińcu wszystkie swoje rzeczy i ubrania. Następnie grupami po kilkadzisiąt osób byli wprowadzani do pałacu, przez który przechodzili do rampy na jego tyłach, gdzie podjeżdżały auta na których zamontowano szczelnie zamykane konstrukcje. Po wypełenieniu maksymalnie tej ruchomej komory gazowej zamykano jej drzwi, a następnie kierowca włączał silnik auta z którego spaliny były kierowane do wnętrza komory. Kierowca miał możliwość obserwacji z kabiny postępu duszenia się ofiar. W odpowiednim momencie preces napełniania komory spalinami był kończony i auto ruszało powoli w stronę lasu rzuchowskiego, odległoego o ok. 4 kilometry. Tu komando Żydów wyrzucało zwłoki do masowych grobów. W przypadku natrafienia na osobę jeszcze żyjącą była ona zastrzeliwana przez nadzorujących proces zagłady wachmanów. Nie wykluczone były przypadki pogrzebania żywcem. Ponadto, przed zrzuceniem zwłok do grobu, byly one poddawane szczegółowej rewizji w celu odnalezienia precjozów lub waluty. Dokonywali tego również zmuszeni do tego robotnicy żydowscy.
Początkowo zwłoki zakopywano we wspólnych mogiłach. Od lata [[1942]] r. podjęto akcję ich wydobycia i palenia w ogromnych ogniskach. W tym celu wybudowano także dwa prowizoryczne piece krematoryjne.
Szczegółowo proces zagłady został przedstawiony między innymi w "[[Medaliony|Medalionach]]" Zofii Nałkowskiej, w opowiadaniu-relacji pt. "Człowiek jest mocny", na bazie wspomnienia jednego z trzech ocalałych z tego miejsca zagłady - [[Szymon Srebrnik|Szymona Srebrnika]], robotnika zmuszonego do "pracy" w procesie zagłady, któremu udało się stamtąd zbiec.
Ośrodek funkcjonował od [[8 grudnia]] [[1941]] do [[kwiecień|kwietnia]] [[1943]] oraz krótko w połowie [[1944]] r., kiedy to podjęto akcję ostatecznej likwidacji łódzkiego getta. Do Kulmhof wywieziono wówczas ofiary pierwszego etapu, w czerwcu. Potem k ierowano je już tylko do komór gazowych Auschwitz-Birkenau.
Według historyków zginęło tutaj ponad 300 000 osób, przede wszystkim [[Żydzi|Żydów]], nieliczni [[Polacy|Polacy]] oraz wspomniana wyżej 5-tysięczna grupa [[Romowie|Cyganów]].
Załogę stanowiło kilkunastu funkcjonariuszy [[Gestapo]] z [[Poznań|Poznania]] oraz kilkuset żandarmów i policjantów, tworzących tzw. Sonderkommando.
Ośrodek zagłady w Kulmhof a. Nehr (Chełmno n. Nerem) odegrał ważną rolę w organizacji procesu zagłady ludności żydowskiej w ramach zbrodniczej nazistowskiej akcji [[Endlösung|ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej]]. Był jego "ośrodkiem doświadczalnym" w kwestii sposobu szybkiego uśmiercania dużych grup ludzi. Korzenie powstania komór gazowych Auschwitz-Birkenau tkwią w Chełmnie.
Obecnie na miejscu obozu mieści się [[Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem|muzeum]] i oraz monumentalny pomnik, wzniesiony [[27 września]] [[1964]] r. Potężna betonowa płyta o wymiarach 35 i 36 m i wysokości 6-7 m, wsparta jest na pięciu piramidach. Na jej przedniej ścianie znajduje się olbrzymia płaskorzeźba, przedstawiająca sceny męczeństwa więźniów. Obok widniej napis - ''Pamiętamy''. Na tylnej ścianie pomnika wyryto fragment wstrząsającego listu napisanego przez jedną z ofiar:
Linia 45 ⟶ 77:
Po południowej stronie pomnika utworzono lapidarium nagrobków ze zniszczonego w latach [[1941]] - [[1943|43]] cmentarza żydowskiego w [[Turek|Turku]]. W głębi lasu - obok zrekonstruowanych fragmentów krematorium i zbiorowych mogił - ustawiono w [[1990]] r. Ścianę Pamięci. Przy niej znajdują się liczne tablice i pomniki upamiętniające ofiary Holocaustu.
▲=== Kościół ===
▲We wsi, na stromym zboczu doliny rzeki Ner, znajduje się eklektyczny kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z [[1875]] r. Budynek kościoła zaprojektował inżynier powiatowy [[Ignacy Miłobędzki]] ojciec [[Tadeusz Miłobędzki|Tadeusza Miłobędzkiego]], profesora chemii, który w latach [[1920]] - [[1921]] pełnił funkcję rektora [[Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie|SGGW]] w [[Warszawa|Warszawie]]. Ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej oraz rzeźbami św. Piotra i św. Pawła. Na początku lat 90. [[XX wiek]]u gruntownie przebudowano prezbiterium świątyni. W latach [[1944]] - [[1945]] w kościele znajdowała się "stacja obnażenia". Żydów ograbiano z bagaży i odzieży, ładowano do samochodów - komór gazowych; fakt ten upamiętnia pomnik przy kościele.
▲{{main|Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie nad Nerem}}
{{Przypisy}}
=== Bibliografia ===
* BEDNARZ Władysław
* CZERKAWSKI Andrzej, DUNIN-WĄSOWICZ Marek, ''Chełmno nad Nerem, Wyd. 1: W-wa 1967, Wyd. 2: W-wa 1969.
* Edward Serwański. ''Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem.'' Poznań 1964▼
* GULCZYŃSKI Janusz, ''Obóz śmierci w Chelmnie nad Nerem [przewodnik muzealny]. Konin 1991. Muzeum Okręgowe w Koninie.
* KĄKOL Kazimierz, Zbrodnia nie ukarana. Ściganie zbrodniarzy hitlerowskich w [[Niemiecka republika Federalna|NRF]] (1959-1969. W-wa 1970., ss. 94 - 97.
* KRAKOWSKI Shmuel, Das Todeslager Che łmno Kulmhof, Wallstein 2007 (?).
* MÓWIĄ świadkowie Chełmna, Łódź-Konin 2004, Oficyna Bibliofilów.
* NAŁKOWSKA Zofia, Medaliony, [wiele wydań]; opowiadanie "Człowiek jest mocny".
* OŚRODEK zagłady Żydów w Chełmnie nad Nerem w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej. Muzeum Okręgowe w Koninie, 6-7 września 2004.
* POSPIESZALSKI K.M., Niemiecki leśniczy o zagładzie Żydów w Chełmnie nad Nerem. '''[w:]''' "Przegląd Zachodni", 1962, nr 3, ss. 93-95.
* SAKOWSKA Ruta, Chełmno nad Nerem. Ostrzeżenia i pomoc. '''[w:]''' "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1987, nr 2 (142), ss. 135-139 (bibliografia w przypisach !).
=== Linki zewnętrzne ===
| |||