Radogoszcz (więzienie): Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m drobne redakcyjne |
drobne redakcyjne, drobne techniczne |
||
Linia 39:
Ze względu na różne funkcje, jakie pełnił Radogoszcz w czasie II wojny światowej, zmieniały się również jego nazwy w języku niemieckim. W okresie od 1939 do 1945 roku Radogoszcz miał następujące nazwy<ref name=autonazwa2>''Martyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej'', Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Łódź 2005, ISBN 83-907422-2-5.</ref>:
* '''od ok. 9 listopada 1939 do 30 czerwca 1940''' (fabryka M. Glazera przy ul. Liściastej, następnie fabryka S. Abbego przy ul. Zgierskiej)
* '''1 lipca
*
* '''13 marca
*
== Historia więzienia ==
{{Main|Intelligenzaktion Litzmannstadt}}
Powstało na bazie obozu przejściowego utworzonego doraźnie 9 lub 10 listopada 1939 r. w [[Radogoszcz (obóz przejściowy)|fabryce włókienniczej Michała Glazera]], przy ówczesnej ul. Krakowskiej (dziś Liściasta 17; teren Fabryki Pierścieni Tłokowych „Prima”) dla realizacji przez łódzkie [[Gestapo]] dużej akcji represyjnej, tzw. [[Intelligenzaktion Litzmannstadt]], skierowanej przeciwko miejscowej [[inteligencja|inteligencji]]. W tym czasie, w znacznie większej, również włókienniczej fabryce [[Samuel Abbe|Samuela Abbego]]<ref>Potomek Dawida Wolfa Abbe – pierwszego żydowskiego majstra tkackiego w Łodzi, który uzyskał dyplom cechu oraz wynalazł nowy sposób wyrobu przędzy. S. Abbe zmarł w 1936 lub 1937 r., pochowany został na [[Nowy cmentarz żydowski w Łodzi|cmentarzu żydowskim]] przy ul. Brackiej
Więzienie radogoskie, wbrew obiegowej opinii szczególnie intensywnie propagowanej w pierwszym dwudziestoleciu powojennym, nie było miejscem masowej zagłady, nie było tu ani komory gazowej, ani krematorium. Zasadniczą funkcją tego obiektu było grupowanie więźniów w większe transporty w celu wywożenia ich do właściwych więzień, najczęściej do [[Sieradz]]a, [[Łęczyca|Łęczycy]] czy [[Wieluń|Wielunia]], do obozów koncentracyjnych (najpierw [[Dachau (KL)|KL Dachau]] – przede wszystkim około tysięczna grupa łódzkiej młodzieży, w ramach dużej akcji represyjnej skierowanej przeciwko niej w maju 1940 r., potem KL [[Auschwitz-Birkenau]], a ostatecznie i przede wszystkim do [[Groß-Rosen|KL Gross-Rosen]] i [[Mauthausen-Gusen]]) oraz do [[Ostrów
Radogoszcz spełniał też rolę więzienia etapowego. Np. w maju 1941 r. krótko przebywał tu [[Leon Schiller]], przewożony z KL Auschwitz do Warszawy, gdzie został zwolniony.
Linia 64:
Więzienie radogoskie było więzieniem przeznaczonym w zasadzie tylko dla mężczyzn. Jedynie okazjonalnie, w nielicznych przypadkach i krótko przetrzymywano tu kobiety. Podobnie okazjonalnie byli tu więzieni Żydzi. Najwięcej do czasu zamknięcia w ostatnich dniach kwietnia 1940 r. granic [[Ghetto Litzmannstadt|łódzkiego getta]].
Byli tu również więzieni Rosjanie, jeńcy wojenni, zbiegli z różnych miejsc pobytu w okolicach Łodzi, na przykład z poligonu pod Sieradzem. Nie wiadomo ilu, ale udało się ustalić nazwiska 301 z nich, na podstawie księgi ewidencyjnej łaźni więzienia radogoskiego z okresu od 15 kwietnia 1944 do 11 stycznia 1945
Byli ściśle odizolowani od innych więźniów. Około 150 z nich zginęło podczas styczniowej masakry. Zostali pochowani w dwóch zbiorowych mogiłach jej ofiar na pobliskim [[Cmentarz św. Rocha na Radogoszczu|cmentarzu św. Rocha]].
Jednym z najbardziej znanych więźniów Radogoszcza – w 1942 r. – był rodzony brat [[Feliks Dzierżyński|Feliksa Dzierżyńskiego]] – [[Władysław Dzierżyński]]. Profesor medycyny, neurolog, autor pierwszego polskiego podręcznika akademickiego do neurologii, podówczas zamieszkały w Łodzi w swojej wilii (zachowanej do dziś), przy ul. E. Orzeszkowej 7. Aresztowany najprawdopodobniej „za nazwisko”, zginął po krótkim pobycie tutaj w największej egzekucji na obszarze [[Kraj Warty|Kraju Warty]] ([[Plac Stu Straconych w Zgierzu|egzekucja stu Polaków w Zgierzu]]), [[20 marca]] [[1942]] roku.
Inni znani więźniowie: [[Henryk Debich]] (znany po wojnie dyrygent), [[Włodzimierz Skoczylas]] (aktor
Największą grupę więźniów stanowiły osoby aresztowane za złamanie okupacyjnego prawa niemieckiego, z Łodzi oraz powiatów brzezińskiego, łaskiego, łódzkiego i wieluńskiego. Na przykład duża grupa za ucieczki z robót przymusowych czy nielegalne przekroczenie pobliskiej granicy pomiędzy [[Generalne Gubernatorstwo|Generalnym Gubernatorstwem]] a [[Kraj Warty|Krajem Warty]]. Wielu osadzono za popełnienie „przestępstwa” przeciwko interesom [[III Rzesza|III Rzeszy]]. Do takich przypadków należały: nielegalny ubój i szmuglowanie żywności ze wsi. Przywożono tu również zatrzymanych w [[łapanka]]ch ulicznych. Osadzano tu też krótko nielicznych więźniów politycznych przed wysłaniem np. do obozów koncentracyjnych.
Znaczącą grupą więźniów (ok. 1000 osób) była łódzka młodzież męska, zatrzymana w ramach dużej akcji represyjnej miejscowego Gestapo, skierowanej przeciwko niej w maju 1940 r. Na Radogoszczu przebywała krótko, od kilku do kilkunastu dni, do czasu zorganizowania transportu do [[Dachau (KL)|obozu koncentracyjnego Dachau]]. Wśród niej był m.in. późniejszy wybitny aktor [[Włodzimierz Skoczylas]], który wiele lat po wojnie opublikował o tym swoje wspomnienia<ref>
Nie znana jest dokładna liczba osób, jaka przeszła przez więzienie radogoskie z powodu praktycznie braku jakiejkolwiek jego dokumentacji, która zaginęła w pierwszych miesiącach pookupacyjnych w Łodzi. W. Pelzhausen podczas śledztwa i procesu podawał, że około 40.000, ale zarówno prokuratura jak i sąd przyjmowali, że liczba musiała być znacznie wyższa<ref>Nowacka M., op. cit., s. 62-63.</ref>.
Podobnie nieustalona pozostaje po dzień dzisiejszy liczba ofiar, które zginęły bezpośrednio w tym miejscu, w trakcie funkcjonowania więzienia radogoskiego. Na procesie W. Pelzhausena w 1947 r. sąd przyjął, że było ich, wyłączając ofiary styczniowej masakry, ponad 30 000<ref>Nowacka M., op. cit., s. 63.</ref>. Początkowo w popularnych wydawnictwach i publikacjach prasowych przez długi czas podawano liczbę 20 000. Aktualnie, być może z niedoszacowaniem, ale z możliwie największym prawdopodobieństwem opartym na znacznie większej obecnie wiedzy o funkcjonowaniu tego więzienia, przyjmuje się<ref>Wspólne uzgodnienie w tej kwestii kustoszów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi
== Masakra na Radogoszczu ==
{{Main|Masakra w więzieniu na Radogoszczu}}
W obliczu zbliżających się do Łodzi oddziałów Armii Czerwonej została podjęta zbrodnicza decyzja likwidacji więzienia radogoskiego w taki sposób, żeby zatrzeć po nim wszelkie ślady. Najprawdopodobniej mieli w nim również zginąć więźniowie innych łódzkich więzień, np. więźniarki z więzienia kobiecego przy ul. Gdańskiej 13<ref>Michowicz Janina, ''Więzienie przy ul. Gdańskiej (
Masakra rozpoczęła się około północy z 17 na 18 stycznia 1945 roku. Rozpoczęto ją od wymordowania więźniów funkcyjnych, a następnie rozstrzelania więźniów
Masakrę przeżyło ok. 30 więźniów, którym udało się ukryć podczas [[ludobójstwo|ludobójczej]][[masakra|masakry]]<ref>Patrz film dokumentalny nakręcony prawdopodobnie na drugi dzień, 20 stycznia, pokazujący obraz jeszcze tlących się ruin więzienia radogoskiego w Polskiej Kronice Filmowej nr 4/45 [http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4460].</ref>.
Linia 93:
Jednym z wachmanów biorących udział w masakrze był zamieszkały w pobliżu więzienia Waldemar Norkwest. Po jej zakończeniu udał się do domu i tu popełnił wraz z żoną samobójstwo, pozostawiając list o treści:
''
(
== Upamiętnienie ==
=== mauzoleum i muzeum ===
Nieomal natychmiast po zakończeniu okupacji niemieckiej w Łodzi (19 stycznia 1945 r.) spontanicznie zostało postanowione w kręgu ówczesnych tymczasowych władz oraz mieszkańców miasta, że teren b. więzienia i ruiny spalonego więzienia radogoskiego stają się Miejscem Pamięci Narodowej. W II połowie 1945 r. Radogoszcz znalazł się pod opieką Wydziału Martyrologii Polskiej przy Ministerstwie Kultury i Sztuki<ref>[bez autora], ''Mauzoleum męczenników polskich'', [w:]
Proces przekształcania terenu b. więzienia w mauzoleum był
24 czerwca 1954 r., wobec przedłużającej się realizacji idei mauzoleum radogoskiego, we fragmencie parterowej hali, położonej obok spalonego budynku głównego, otwarto niewielką planszową wystawę prezentujących dzieje więzienia i jego spalenie<ref>[bez autora], ''Wystawa w Radogoszczu'', [w:]
Przemiany społeczno-polityczne po wydarzeniach w czerwcu 1956 r., stworzyły podstawę finansową dla przekształcenia terenu b. więzienia w mauzoleum, między innymi z powodu reorganizacji funkcjonowania [[Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy|Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy]]. Od tego czasu część gromadzonych w nim środków pieniężnych mogła być przeznaczona na realizację m.in. takich projektów poza stolicą. Istotną rolę w podejmowaniu decyzji o budowie mauzoleum odegrała ówczesna I sekretarz Komitetu Łódzkiego [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
Realizację przekształcania terenu b. więzienia w mauzoleum rozpoczęto w 1959 r., według planów przygotowanych przez najwybitniejszych łódzkich plastyków i architektów. Do dziś rozwiązania architektoniczno-plastyczne przy budowie tego mauzoleum stawiane są w rzędzie najlepszych realizacji w tym zakresie.
Mauzoleum, ale jeszcze bez części muzealnej, odsłonięto podczas wielkiej manifestacji mieszkańców Łodzi 9 września 1961 r.<ref>[bez autora], ''Wielka manifestacja mieszkańców Łodzi. Towarzysz Ignacy Loga-Sowiński dokonał odsłonięcia pomnika w Radogoszczu.'', [w:]
Muzeum, w parterowej hali b. fabryki i więzienia, położonej obok spalonego budynku głównego d. fabryki i więzienia, otwarto 19 stycznia 1976 r.<ref>[bez autora], ''Uroczyste obchody 31. rocznicy wyzwolenia. Otwarcie Muzeum Martyrologii i Walki na Radogoszczu. Hołd dla żołnierzy polskich i radzieckich. Odznaczenia dla zasłużonych łodzian. Koncert w Teatrze Wielkim [w Łodzi]'', [w:]
Pierwotnie w powszechnym obiegu prasowym i publikacyjnym funkcjonowała nieprawidłowa nazwa tego obiektu jako „Muzeum Martyrologii i Walki”. Obecnie jest to już, zgodnie ze stanem faktycznym od lat, Oddział „Radogoszcz” [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi]]. Na ekspozycję muzealną składają się dwie wystawy stałe: „Radogoszcz,
Obok Mauzoleum przebiega [[Szlak pamięci ofiar hitlerowskiego ludobójstwa]].
W dawnym budynku mieszkalnym przedwojennych właścicieli fabryki oraz później przeznaczonym dla załogi więzienia, funkcjonuje Dział Okupacji
=== mogiła ofiar styczniowej masakry (cm. św. Rocha) ===
Ciała ofiar styczniowej masakry zostały pochowane w dwóch
=== inne formy upamiętnienia miejsca i ofiar ===
[[Plik:Żywcem spalonym na radogoszczu 1948 kościół Piotrkowska 2-2.jpg|240px|thumb|Tablica upamiętniająca zamordowanych oraz spalonych żywcem więźniów, na ścianie [[Kościół Zesłania Ducha Świętego w Łodzi|Kościoła Zesłania Ducha Świętego w Łodzi]], odsłonięta 29 lutego 1948 r.]]
Pierwszą tablicę pamiątkową poświęconą pamięci więźniów i ofiar Radogoszcza odsłonięto na ścianie (od strony pl. Wolności) [[Kościół Zesłania Ducha Świętego w Łodzi|kościoła pw. Zesłania Ducha Świętego w Łodzi]] 29 lutego 1948 roku. Jej fundatorem była organizacja społeczna pn. „Komitety Domowe m. Łodzi”<ref>(jb), ''Uroczystość Komitetów Domowych w Łodzi'', [w:]
{{Przypisy}}
== Bibliografia (wybór) ==
▲na podstronie Muzeum Tradycji Niepodległościowych dotyczącej oddziału „Radogoszcz” [http://www.muzeumtradycji.pl] znajduje się kolejna podstrona pt. „Bibliografia radogoska”, która zawiera NAJPEŁNIEJSZY zestaw bibliograficzny dotyczący więzienia radogoskiego i obecnego muzeum w tym miejscu, z lat 1939 – do chwili obecnej. Jej wyróżnikiem są adnotacje do wielu zapisów, czyli przytaczane ''in extenso'' najciekawsze fragmenty przede wszystkim z prasy i krótkich publikacji, również z krytycznymi lub korygującymi dopiskami prowadzącego ją bieżąco pracownika. W przypadku kłopotu z dostępem udzielane są szybko informacje poprzez podany adres mailowy muzeum, łącznie z jej przesłaniem na adres mailowy zapytującego.'''
=== materiały i opracowania źródłowe (w tym pamiętniki) ===
* Oddział łódzki Instytutu Pamięci Narodowej, akta śledztwa w sprawie Radogoszcza, sygn. Ds. 67/67.
* zbiory [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi]], którego oddziałem jest teren b. więzienia.
* Niesobski Edward, Pfeiferówna Jadwiga, ''Dziennik harcerza i „Szarotki”''. Oprac. red.: Andrzej Drzycimski. Gdańsk 1986, s. 189-238. <small>W książce opublikowany został jedyny aktualnie znany pamiętnik pisany na Radogoszczu przez E. Niesobskiego i szczęśliwie przemycony przez niego na wolność, kiedy został zwolniony. Był więźniem Radogoszcza od grudnia 1941 do 22 maja 1942. Po publikacji oryginał niestety zaginął.</small>
* Nowacka Maria, ''Radogoszcz'', Księgarnia „Czytaj”, Łódź 1948. <small>Do dziś podstawowa pozycja do dziejów tego więzienia, tyleż historyczna, co źródłowa, ponieważ zawiera wiele zeznań ''in extenso'' b. więźniów Radogoszcza zebranych przez
* Rapalski Stanisław, ''Byłem w piekle. Wspomnienia z Radogoszcza'', Wyd. Łódzkie, Wyd. 1: Łódź 1960, Wyd. 2: Łódź 1963, Wyd. 3: Łódź 1969. <small>Wspomnienia przede wszystkim dotyczące obozu przejściowego w [[Radogoszcz (obóz przejściowy)|fabryce M. Glazera na Radogoszczu]], którego więźniem był
* Zarachowicz Władysław, ''Nas nie pożarły płomienie. Radogoszcz – Gusen'', Warszawa 1991, Bellona, ISBN 8311078912 <samll>Jedyne tak obszerne i opublikowane wspomnienia z pobytu w więzieniu radogoskim (jako fragment wspomnień obozowych). W. Zarachowicz był więźniem Radogoszcza od 16 X 42 do 7 IV 1943, stąd wywieziony do KL Gusen (nr 15 345).</small>▼
* Źródlak Wojciech, ''Lista obywateli Związku Radzieckiego [Rosji] w więzieniu w Łodzi na Radogoszczu od 15 kwietnia 1944 r. do 11 stycznia 1945 roku
▲<small>Do dziś podstawowa pozycja do dziejów tego więzienia, tyleż historyczna, co źródłowa, ponieważ zawiera wiele zeznań ''in extenso'' b. więźniów Radogoszcza zebranych przez Autorkę, która prowadziła śledztwo w tej sprawie i była oskarżycielem na procesie komendanta więzienia – [[Walter Pelzhausen|W. Pelzhausena]].</small>
▲<small>Wspomnienia przede wszystkim dotyczące obozu przejściowego w [[Radogoszcz (obóz przejściowy)|fabryce M. Glazera na Radogoszczu]], którego więźniem był Autor; UWAGA: w wyd. 2 i 3, w Aneksie, kilkaset nazwisk więźniów tego obozu.</small>
▲<samll>Jedyne tak obszerne i opublikowane wspomnienia z pobytu w więzieniu radogoskim (jako fragment wspomnień obozowych). W. Zarachowicz był więźniem Radogoszcza od 16 X 42 do 7 IV 1943, stąd wywieziony do KL Gusen (nr 15 345).</small>
▲* Źródlak Wojciech, Lista obywateli Związku Radzieckiego [Rosji] w więzieniu w Łodzi na Radogoszczu od 15 kwietnia 1944 r. do 11 stycznia 1945 roku, '''[w:]''' „Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej. Tom III. Łódź 1994, s. 142-154.
=== opracowania historyczne ===
* Nowacka Maria, ''Radogoszcz'', Łódź 1948. Księgarnia „Czytaj”. <small>Podstawowa po dzień dzisiejszy pozycja do dziejów tego więzienia, oparta na aktach z procesu jego komendanta – Waltera Pelzhausena we wrześniu 1947 roku.</small>
* Lewicki Stanisław, ''Radogoszcz'', Warszawa 1971. Wyd. „Książka i Wiedza”. <small>Książka z popularnej serii „B-ka Pamięci Pokoleń” wydawanej pod nadzorem Rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, w znacznym stopniu kompilacja z książki M. Nowackiej, ''Radogoszcz'' z 1948 roku. Autor przytacza w niej kilka mitów i nieścisłości w tamtym czasie już skorygowanych.</small>▼
* ''Martyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej'', Łódź 2005, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, ISBN 83-907422-2-5.▼
* ''Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich, 1939–1945. Informator encyklopedyczny'', Warszawa 1979, s. 298-300, ISBN 8301000651 <small>Hasło „Bałuty – Radogoszcz”; nieco już miejscami wymagające drobnych korekt zgodne z najnowszymi ustaleniami dziejów tego więzienia, ale w sumie nadal bardzo
* Sprawozdanie Nadzwyczajnej Komisji dla zbadania zbrodni niemieckich w obozie śmierci na Radogoszczu, [w:] „Wolna Łódź”, 26 I 1945, nr 3, s. 1. <small>Pierwsza powojenna notatka starająca się ująć całościowo opis funkcjonowania więzienia radogoskiego i styczniowej masakry, sporządzona przez ''ad hoc'' sformowaną komisję, złożoną m.in. z dwóch oficerów Armii Czerwonej, byłego więźnia (Franciszek Zarębski) i późniejszego znanego łódzkiego dziennikarza [[Henryk Rudnicki|Henryka Rudnickiego]]. Sprawozdania stało się pierwszym dokumentem i bazą dla rozpoczętego w kilka miesięcy później oficjalnego śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych w więzieniu radogoskim.</small>▼
▲<small>Książka z popularnej serii „B-ka Pamięci Pokoleń” wydawanej pod nadzorem Rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, w znacznym stopniu kompilacja z książki M. Nowackiej, ''Radogoszcz'' z 1948 roku. Autor przytacza w niej kilka mitów i nieścisłości w tamtym czasie już skorygowanych.</small>
▲* Martyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej, Łódź 2005, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, ISBN 83-907422-2-5.
▲<small>Hasło „Bałuty – Radogoszcz”; nieco już miejscami wymagające drobnych korekt zgodne z najnowszymi ustaleniami dziejów tego więzienia, ale w sumie nadal bardzo dobre encyklopedyczny zestaw informacji o tym miejscu; jego autorem jest obecnie profesor – Mirosław Cygański, wybitny znawca tematyki okupacyjnej Łodzi w latach 1939-1945 – i nie tylko – Z dziejów okupacji hitlerowskiej w Łodzi z 1965 r.</small>
▲<small>Pierwsza powojenna notatka starająca się ująć całościowo opis funkcjonowania więzienia radogoskiego i styczniowej masakry, sporządzona przez ''ad hoc'' sformowaną komisję, złożoną m.in. z dwóch oficerów Armii Czerwonej, byłego więźnia (Franciszek Zarębski) i późniejszego znanego łódzkiego dziennikarza [[Henryk Rudnicki|Henryka Rudnickiego]]. Sprawozdania stało się pierwszym dokumentem i bazą dla rozpoczętego w kilka miesięcy później oficjalnego śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych w więzieniu radogoskim.<small>
== Linki zewnętrzne ==
[[Kategoria:Pomniki w Łodzi]]
|