Radogoszcz (więzienie): Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
m drobne redakcyjne
drobne redakcyjne, drobne techniczne
Linia 39:
Ze względu na różne funkcje, jakie pełnił Radogoszcz w czasie II wojny światowej, zmieniały się również jego nazwy w języku niemieckim. W okresie od 1939 do 1945 roku Radogoszcz miał następujące nazwy<ref name=autonazwa2>''Martyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej'', Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Łódź 2005, ISBN 83-907422-2-5.</ref>:
* '''od ok. 9 listopada 1939 do 30 czerwca 1940''' (fabryka M. Glazera przy ul. Liściastej, następnie fabryka S. Abbego przy ul. Zgierskiej)
*# „Konzentrationslager, Radogosch”
*# „Gefangenenlager, Radogosch”
*# „Polizeigefängnis, Radogosch”
* '''1 lipca 1940 – 121940–12 marca 1943''' (fabryka S. Abbego przy ul. Zgierskiej)
*#* „Erweitertes Polizeigefängnis, Radegast”
* '''13 marca 1943 – 191943–19 stycznia 1945'''
*#* „Erweitertes Polizeigefängnis und Arbeitserziehungslager” (Rozszerzone więzienie policyjne i obóz pracy wychowawczej)<ref>Rozszerzone więzienie policyjne na Radogoszczu, natomiast obóz pracy karnej na tzw. Sikawie.</ref>
 
== Historia więzienia ==
{{Main|Intelligenzaktion Litzmannstadt}}
 
Powstało na bazie obozu przejściowego utworzonego doraźnie 9 lub 10 listopada 1939 r. w [[Radogoszcz (obóz przejściowy)|fabryce włókienniczej Michała Glazera]], przy ówczesnej ul. Krakowskiej (dziś Liściasta 17; teren Fabryki Pierścieni Tłokowych „Prima”) dla realizacji przez łódzkie [[Gestapo]] dużej akcji represyjnej, tzw. [[Intelligenzaktion Litzmannstadt]], skierowanej przeciwko miejscowej [[inteligencja|inteligencji]]. W tym czasie, w znacznie większej, również włókienniczej fabryce [[Samuel Abbe|Samuela Abbego]]<ref>Potomek Dawida Wolfa Abbe – pierwszego żydowskiego majstra tkackiego w Łodzi, który uzyskał dyplom cechu oraz wynalazł nowy sposób wyrobu przędzy. S. Abbe zmarł w 1936 lub 1937 r., pochowany został na [[Nowy cmentarz żydowski w Łodzi|cmentarzu żydowskim]] przy ul. Brackiej. W 2012 r. Centralne Muzeum Włókiennictwa przygotowało wystawę czasową o rodzinie Goldbergów – W kuchni pani Goldbergowej [http://www.muzeumwlokiennictwa.pl/czasowe/1/454,w-kuchni-pani-goldbergowej.html], która była spokrewniona z Abbami.</ref>, u zbiegu ulic gen. J. Sowińskiego i Zgierskiej (ok. 1000 m w linii prostej od fabryki M. Glazera), funkcjonował [[Radogoszcz (obóz przesiedleńczy)|obóz przesiedleńczy dla ludności cywilnej]]. W II połowie grudnia 1939 r., po zakończeniu zasadniczego etapu wspomnianej „Inteligenzaktion”, w wyniku której rozstrzelano co najmniej 500 osób w pobliskich [[Lućmierz-Las|lasach lućmierskich]], zaczęto stopniowo przemieszczać pozostałych w fabryce M. Glazera więźniów do fabryki S. Abbego. Ostatnia ich grupa opuściła teren fabryki przy ul. Krakowskiej (Liściastej) 5 stycznia 1940 r. Przez następne 6 miesięcy w fabryce S. Abbego funkcjonowały jednocześnie i obóz przesiedleńczy, i obóz przejściowy. Przesiedleńcy byli lokowani w parterowej hali tkalni (dziś ekspozycja muzealna), natomiast więźniowie w 3-piętrowym budynku przędzalni. Ostatecznie, z dniem 1 lipca 1940 r., fabryka S. Abbego uzyskała status tzw. „rozszerzonego więzienia policyjnego”, którego komendantem został mianowany porucznik policji – [[Walter Pelzhausen]], a załogę stanowili miejscowi [[volksdeutsche]]<ref>Maria Nowacka, ''„Radogoszcz”Radogoszcz'', Łódź 1948; Stanisław Rapalski, ''Byłem w piekle. Wspomnienia z Radogoszcza'', Wyd. Łódzkie, Łódź 1960.</ref>. Do tego czasu funkcja obozu przesiedleńczego była stopniowo wygaszana. Do tego momentu obiekt w fabryce S. Abbego był w dyspozycji łódzkiego Gestapo.
 
Więzienie radogoskie, wbrew obiegowej opinii szczególnie intensywnie propagowanej w pierwszym dwudziestoleciu powojennym, nie było miejscem masowej zagłady, nie było tu ani komory gazowej, ani krematorium. Zasadniczą funkcją tego obiektu było grupowanie więźniów w większe transporty w celu wywożenia ich do właściwych więzień, najczęściej do [[Sieradz]]a, [[Łęczyca|Łęczycy]] czy [[Wieluń|Wielunia]], do obozów koncentracyjnych (najpierw [[Dachau (KL)|KL Dachau]] – przede wszystkim około tysięczna grupa łódzkiej młodzieży, w ramach dużej akcji represyjnej skierowanej przeciwko niej w maju 1940 r., potem KL [[Auschwitz-Birkenau]], a ostatecznie i przede wszystkim do [[Groß-Rosen|KL Gross-Rosen]] i [[Mauthausen-Gusen]]) oraz do [[Ostrów WlkpWielkopolski (obóz pracy karnej)|obozu pracy karnej w Ostrowie WlkpWielkopolskim]] (do czasu powstania w Łodzi, w marcu 1943 r., podobnego obozu na [[Litzmannstadt (Łódź) – obóz pracy karnej na Sikawie, 1943-19451943–1945|Sikawie]].
 
Radogoszcz spełniał też rolę więzienia etapowego. Np. w maju 1941 r. krótko przebywał tu [[Leon Schiller]], przewożony z KL Auschwitz do Warszawy, gdzie został zwolniony.
Linia 64:
Więzienie radogoskie było więzieniem przeznaczonym w zasadzie tylko dla mężczyzn. Jedynie okazjonalnie, w nielicznych przypadkach i krótko przetrzymywano tu kobiety. Podobnie okazjonalnie byli tu więzieni Żydzi. Najwięcej do czasu zamknięcia w ostatnich dniach kwietnia 1940 r. granic [[Ghetto Litzmannstadt|łódzkiego getta]].
 
Byli tu również więzieni Rosjanie, jeńcy wojenni, zbiegli z różnych miejsc pobytu w okolicach Łodzi, na przykład z poligonu pod Sieradzem. Nie wiadomo ilu, ale udało się ustalić nazwiska 301 z nich, na podstawie księgi ewidencyjnej łaźni więzienia radogoskiego z okresu od 15 kwietnia 1944 do 11 stycznia 1945 r. roku<ref><[[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi|MTN-Łódź]], sygn. A-4565; Źródlak Wojciech, ''Lista obywateli Związku Radzieckiego [Rosji] w więzieniu w Łodzi na Radogoszczu od 15 kwietnia 1944 r. do 11 stycznia 1945 roku', [w:] „Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej. Tom III. Łódź 1994, s. 142-154.</ref>, ale tylko ich nazwiska. W okresie powojennym tylko jeden z nich odwiedził to miejsce (w 1993 r.) – Wjazmitinow Wladymir Pawłowicz<ref>Ur. 14 marca 1926 r. w Putiwlu, s. Pawła i Anny, więziony na Radogoszczu w 1943 r.; kiedy gościł z wycieczką w muzeum zamieszkiwał w Połtawie. Na podst.podstawie informacji kustosza WŹ, oddziału Radogoszcz MTN-Łódź.</ref>.
Byli ściśle odizolowani od innych więźniów. Około 150 z nich zginęło podczas styczniowej masakry. Zostali pochowani w dwóch zbiorowych mogiłach jej ofiar na pobliskim [[Cmentarz św. Rocha na Radogoszczu|cmentarzu św. Rocha]].
 
Jednym z najbardziej znanych więźniów Radogoszcza – w 1942 r. – był rodzony brat [[Feliks Dzierżyński|Feliksa Dzierżyńskiego]] – [[Władysław Dzierżyński]]. Profesor medycyny, neurolog, autor pierwszego polskiego podręcznika akademickiego do neurologii, podówczas zamieszkały w Łodzi w swojej wilii (zachowanej do dziś), przy ul. E. Orzeszkowej 7. Aresztowany najprawdopodobniej „za nazwisko”, zginął po krótkim pobycie tutaj w największej egzekucji na obszarze [[Kraj Warty|Kraju Warty]] ([[Plac Stu Straconych w Zgierzu|egzekucja stu Polaków w Zgierzu]]), [[20 marca]] [[1942]] roku.
 
Inni znani więźniowie: [[Henryk Debich]] (znany po wojnie dyrygent), [[Włodzimierz Skoczylas]] (aktor; m.in. znany np. z filmowej roli zakonnika Sanderusa w „Krzyżakach”''Krzyżakach'' Al.Aleksandra Forda).
 
Największą grupę więźniów stanowiły osoby aresztowane za złamanie okupacyjnego prawa niemieckiego, z Łodzi oraz powiatów brzezińskiego, łaskiego, łódzkiego i wieluńskiego. Na przykład duża grupa za ucieczki z robót przymusowych czy nielegalne przekroczenie pobliskiej granicy pomiędzy [[Generalne Gubernatorstwo|Generalnym Gubernatorstwem]] a [[Kraj Warty|Krajem Warty]]. Wielu osadzono za popełnienie „przestępstwa” przeciwko interesom [[III Rzesza|III Rzeszy]]. Do takich przypadków należały: nielegalny ubój i szmuglowanie żywności ze wsi. Przywożono tu również zatrzymanych w [[łapanka]]ch ulicznych. Osadzano tu też krótko nielicznych więźniów politycznych przed wysłaniem np. do obozów koncentracyjnych.
 
Znaczącą grupą więźniów (ok. 1000 osób) była łódzka młodzież męska, zatrzymana w ramach dużej akcji represyjnej miejscowego Gestapo, skierowanej przeciwko niej w maju 1940 r. Na Radogoszczu przebywała krótko, od kilku do kilkunastu dni, do czasu zorganizowania transportu do [[Dachau (KL)|obozu koncentracyjnego Dachau]]. Wśród niej był m.in. późniejszy wybitny aktor [[Włodzimierz Skoczylas]], który wiele lat po wojnie opublikował o tym swoje wspomnienia<ref>W.S.Włodzimierz Skoczylas, ''Aresztowanie'', '''[w:]''' „Odgłosy”"Odgłosy", (Łódź), nr 12, 21.03.1987, s. 10; ''Pierwsze doświadczenia więźnia, '''[w:]''' „Odgłosy”"Odgłosy", nr 13, 28.03.1987, s. 10; ''Wszędzie, byle nie na Radogoszczu'', '''[w:]''' „Odgłosy”"Odgłosy", nr 15, 11.04.1987, s. 10; ''Dlaczego nie zostałem ambasadorem'', '''[w:]''' „Odgłosy”"Odgłosy", nr 22, 30.05.1987, s. 7.</ref>.
 
Nie znana jest dokładna liczba osób, jaka przeszła przez więzienie radogoskie z powodu praktycznie braku jakiejkolwiek jego dokumentacji, która zaginęła w pierwszych miesiącach pookupacyjnych w Łodzi. W. Pelzhausen podczas śledztwa i procesu podawał, że około 40.000, ale zarówno prokuratura jak i sąd przyjmowali, że liczba musiała być znacznie wyższa<ref>Nowacka M., op. cit., s. 62-63.</ref>.
 
Podobnie nieustalona pozostaje po dzień dzisiejszy liczba ofiar, które zginęły bezpośrednio w tym miejscu, w trakcie funkcjonowania więzienia radogoskiego. Na procesie W. Pelzhausena w 1947 r. sąd przyjął, że było ich, wyłączając ofiary styczniowej masakry, ponad 30 000<ref>Nowacka M., op. cit., s. 63.</ref>. Początkowo w popularnych wydawnictwach i publikacjach prasowych przez długi czas podawano liczbę 20 000. Aktualnie, być może z niedoszacowaniem, ale z możliwie największym prawdopodobieństwem opartym na znacznie większej obecnie wiedzy o funkcjonowaniu tego więzienia, przyjmuje się<ref>Wspólne uzgodnienie w tej kwestii kustoszów Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, - Oddział Radogoszcz oraz oddziałempracowników łódzkimoddziału łódzkiego Instytutu Pamięci Narodowej.</ref>, że statystycznie ginął tu codziennie co najmniej jeden więzień, co daje to liczbę co najmniej 1662 ofiar w okresie 1 lipca 1940 – 171940–17 stycznia 1945.
 
== Masakra na Radogoszczu ==
{{Main|Masakra w więzieniu na Radogoszczu}}
 
W obliczu zbliżających się do Łodzi oddziałów Armii Czerwonej została podjęta zbrodnicza decyzja likwidacji więzienia radogoskiego w taki sposób, żeby zatrzeć po nim wszelkie ślady. Najprawdopodobniej mieli w nim również zginąć więźniowie innych łódzkich więzień, np. więźniarki z więzienia kobiecego przy ul. Gdańskiej 13<ref>Michowicz Janina, ''Więzienie przy ul. Gdańskiej (1939-1945 r.1939–1945) w świetle relacji byłych więźniarek'', [w:] „Rocznik Łódzki”, 1969, tom XII (XVI), s. 147-152.</ref>.
 
Masakra rozpoczęła się około północy z 17 na 18 stycznia 1945 roku. Rozpoczęto ją od wymordowania więźniów funkcyjnych, a następnie rozstrzelania więźniów naw sali nr 1 w budynku głównymgłównego. Kiedy oprawcy napotkali na opór więźniów następnych sal, podpalili je, ustawiając się dookoła i strzelając do ratujących się wszelkimi sposobami więźniów. Masakra trwała do wczesnych godzin porannych 18 stycznia. W następnych godzinach trwało poszukiwanie jeszcze żyjących i dobijanie ich. Masakry dokonała załoga więzienia pod wodzą jego komendanta – [[Walter Pelzhausen|Waltera Pelzhausena]], najprawdopodobniej wsparta bliżej nieustalonym zbrojnym oddziałem.
 
Masakrę przeżyło ok. 30 więźniów, którym udało się ukryć podczas [[ludobójstwo|ludobójczej]][[masakra|masakry]]<ref>Patrz film dokumentalny nakręcony prawdopodobnie na drugi dzień, 20 stycznia, pokazujący obraz jeszcze tlących się ruin więzienia radogoskiego w Polskiej Kronice Filmowej nr 4/45 [http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4460].</ref>.
Linia 93:
Jednym z wachmanów biorących udział w masakrze był zamieszkały w pobliżu więzienia Waldemar Norkwest. Po jej zakończeniu udał się do domu i tu popełnił wraz z żoną samobójstwo, pozostawiając list o treści:
 
''„FürˌˌFür ein Deutschland, das wehrlose Menschen mordet, kämpfe ich nicht mehrch habe ehrlich gekämpft und auch geblutet für Deutschland Sieg. Aber dies Deutschland, das ich heute im Gefängniss gesehen habe kann und darf nicht siegen. W. Norkwest, Hauptwachmeister der Schutzpolizei”Schutzpolizei.ˈˈ''
 
(„Dla''ˌˌDla Niemiec, które bezbronnych ludzi mordują, nie walczę dłużej. Walczyłem uczciwie, a również krwawiłem dla zwycięstwa Niemiec, Ale te Niemcy, które dzisiaj w więzieniu widziałem, nie mogą i nie powinny zwyciężyć. W. Norkwest, starszy wachmistrz policji”)policjiˈˈ'')<ref>Sprawozdanie Nadzwyczajnej Komisji dla zbadania zbrodni niemieckich w bozie śmierci na Radogoszczu; [w:] „Wolna Łódź”, 26.01.1945, nr 3, s. 1.</ref>.
 
== Upamiętnienie ==
=== mauzoleum i muzeum ===
Nieomal natychmiast po zakończeniu okupacji niemieckiej w Łodzi (19 stycznia 1945 r.) spontanicznie zostało postanowione w kręgu ówczesnych tymczasowych władz oraz mieszkańców miasta, że teren b. więzienia i ruiny spalonego więzienia radogoskiego stają się Miejscem Pamięci Narodowej. W II połowie 1945 r. Radogoszcz znalazł się pod opieką Wydziału Martyrologii Polskiej przy Ministerstwie Kultury i Sztuki<ref>[bez autora], ''Mauzoleum męczenników polskich'', [w:] „Dziennik"Dziennik Łódzki”Łódzki", 1 sierpnia 1945, nr 27, s. 4.</ref>, a poprzez niego Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi<ref>Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi [MTN-Łódź], sygn. A-8760 (korespondencja Wydziału Kultury i Sztuki w sprawie zabezpieczenia śladów martyrologii na terenie Łodzi, w tym terenu b. więzienia radogoskiego.</ref>.
 
Proces przekształcania terenu b. więzienia w mauzoleum był bardzo długi z powodu braku funduszy. Między innymi około 1948 r. został zorganizowany przez władze miasta konkurs architektoniczny na projekt mauzoleum radogoskiego<ref>W zbiorach [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi|MTN-Łódź]] znajdują się materiały jednego z projektów (sygn. A-3637).</ref>, a [[Związek Byłych Więźniów Politycznych|"Związek Byłych Więźniów Politycznych", Koło – Łódź]] oraz [["Społeczny Komitet Opieki Nad Grobami Bojowników o Niepodległość i Demokrację i Nad Radogoszczem]]" zorganizowały społeczną zbiórkę pieniędzy<ref>MTN-Łódź, sygn. A-5461 i A-3635 (cegiełki o nominale 100 zł).</ref>. We wrześniu 1948 r. teren b.byłego więzienia został nieco uporządkowany, jako wstęp do powstania mauzoleum<ref>(jb), ''Odgruzowanie b. więzienia w Radogoszczu'', [w:] „Dziennik"Dziennik Łódzki”Łódzki", 17 września 1948, nr 257, s. 5.</ref>. Powstały w listopadzie 1949 r. oddział łódzki [[Związek Bojowników o Wolność i Demokrację|Związku Bojowników o Wolność i Demokrację]] (ZBoWiD), skupił b. więźniów tego więzienia oraz objął w swojej uchwale założycielskiej patronat na terenem b.byłego więzienia<ref>[bez Autora], .........., [w:] „Głos"Głos Robotniczy”Robotniczy", 15 listopada 1949 r., nr 314, s. 7.</ref>. Przejawem realizacji tej uchwały były w latach późniejszych dyżury na terenie b. więzienia członków tej organizacji, którzy przekazywali zwiedzającym informacje o tym miejscu.
 
24 czerwca 1954 r., wobec przedłużającej się realizacji idei mauzoleum radogoskiego, we fragmencie parterowej hali, położonej obok spalonego budynku głównego, otwarto niewielką planszową wystawę prezentujących dzieje więzienia i jego spalenie<ref>[bez autora], ''Wystawa w Radogoszczu'', [w:] „Głos"Głos Robotniczy”Robotniczy", 28 kwietnia 1955, nr 100, s. 4 (fotofotografia z jej fragmentem).</ref>.
 
Przemiany społeczno-polityczne po wydarzeniach w czerwcu 1956 r., stworzyły podstawę finansową dla przekształcenia terenu b. więzienia w mauzoleum, między innymi z powodu reorganizacji funkcjonowania [[Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy|Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy]]. Od tego czasu część gromadzonych w nim środków pieniężnych mogła być przeznaczona na realizację m.in. takich projektów poza stolicą. Istotną rolę w podejmowaniu decyzji o budowie mauzoleum odegrała ówczesna I sekretarz Komitetu Łódzkiego [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR)]] – [[Michalina Tatarkówna-Majkowska]]<ref>[bez Autora], ''Łódź w latach 1959-19651959–1965. Z obrad Prezydium Rady Narodowej m. Łodzi'', [w:] „Głos"Głos Robotniczy”Robotniczy", wyd. A, 6 stycznia 1959 r., nr 4, s. 6.</ref>. Z tych samych środków powstało [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi|Muzeum Historii Ruchu Rewolucyjnego]], w którego statucie założycielskim teren b. więzienia radogoskiego i planowanego mauzoleum stał się jego oddziałem<ref>(ast), ''Z zebrania komitetu organizacyjnego budowy Muzeum Ruchu Robotniczego'', [w:] „Głos"Głos Robotniczy”Robotniczy", wyd. A, 17 lutego 1959 r., nr 40, s. 1 (''(…) W dniu wczorajszym odbyło się rozszerzone posiedzenie komitetu organizacyjnego budowy Muzeum Ruchu Robotniczego w Łodzi. (...) Muzeum to mieścić się będzie w gmachu b. więzienia przy ul. Gdańskiej [13] oraz częściowo (ekspozycja dotycząca okupacji) w budynku powięziennym na Radogoszczu. (...) Godzi się zauważyć, że przedstawiciel SFOS zapewnił uczestników zebrania, że część funduszów zebranych w Łodzi i województwie na SFOS będzie przeznaczona na cele budowy Muzeum [zgodnie z nowymi uregulowaniami dotyczącymi funduszy SFOS”SFOS'').</ref>.
 
Realizację przekształcania terenu b. więzienia w mauzoleum rozpoczęto w 1959 r., według planów przygotowanych przez najwybitniejszych łódzkich plastyków i architektów. Do dziś rozwiązania architektoniczno-plastyczne przy budowie tego mauzoleum stawiane są w rzędzie najlepszych realizacji w tym zakresie.
 
Mauzoleum, ale jeszcze bez części muzealnej, odsłonięto podczas wielkiej manifestacji mieszkańców Łodzi 9 września 1961 r.<ref>[bez autora], ''Wielka manifestacja mieszkańców Łodzi. Towarzysz Ignacy Loga-Sowiński dokonał odsłonięcia pomnika w Radogoszczu.'', [w:] „Trybuna"Trybuna Ludu”Ludu", 10 września 1961, nr 249, s. 4; R.G., ''Chwała poległym – pokój żywym. Wiec na Radogoszczu zgromadził 60 tysięcy łodzian. Ignacy Loga-Sowiński wziął udział w manifestacji.'', [w:] „Dziennik"Dziennik Łódzki”Łódzki", 11 września 1961, nr 214, s. 1 i 2).</ref> Mauzoleum tworzyły w tym czasie 30-metrowa iglica usytuowana poza terenem więzienia oraz tzw. „sarkofag” w środku zabezpieczonych ruin spalonego głównego budynku więzienia – z czołową inskrypcją o treści ''„Tu spoczywamy zamordowani w przeddzień wolności. Imiona i ciała zabrał nam ogień, żyjemy tylko w waszej pamięci. Niech śmierć tak nieludzka nie powtórzy się więcej”'' oraz bocznej, po prawej stronie, ''„W każdej grudce tej ziemi historia, historia, której zapomnieć nam nie wolno”'' – oraz fragment d. dziedzińca więziennego. Istotnym jego elementem była i jest metaloplastyka w ciągu dawnego muru więziennego od strony ul. gen. J. Sowińskiego oraz elementy rzeźbiarskie w ciągu muru od strony ul. Zgierskiej.
 
Muzeum, w parterowej hali b. fabryki i więzienia, położonej obok spalonego budynku głównego d. fabryki i więzienia, otwarto 19 stycznia 1976 r.<ref>[bez autora], ''Uroczyste obchody 31. rocznicy wyzwolenia. Otwarcie Muzeum Martyrologii i Walki na Radogoszczu. Hołd dla żołnierzy polskich i radzieckich. Odznaczenia dla zasłużonych łodzian. Koncert w Teatrze Wielkim [w Łodzi]'', [w:] „Głos"Głos Robotniczy”Robotniczy", 20 stycznia 1976 r., nr 15, s. 1 i 2.</ref> Głównym autorem scenariusza tej ekspozycji był pierwszy stały kierownik oddziału „Radogoszcz” – [[Tadeusz Czapliński]]<ref>Od 1 września 1974 do śmierci – 28 stycznia 1979 roku.</ref>.
 
Pierwotnie w powszechnym obiegu prasowym i publikacyjnym funkcjonowała nieprawidłowa nazwa tego obiektu jako „Muzeum Martyrologii i Walki”. Obecnie jest to już, zgodnie ze stanem faktycznym od lat, Oddział „Radogoszcz” [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi]]. Na ekspozycję muzealną składają się dwie wystawy stałe: „Radogoszcz, 1939-1945”1939–1945” oraz „Łódź i Ziemia Łódzka w okresielatach okupacjiwojny niemieckiej,i okupacji 1939-1945”1939–1945”.
 
Obok Mauzoleum przebiega [[Szlak pamięci ofiar hitlerowskiego ludobójstwa]].
 
W dawnym budynku mieszkalnym przedwojennych właścicieli fabryki oraz później przeznaczonym dla załogi więzienia, funkcjonuje Dział Okupacji 1939-19451939–1945 MTN-Łódź, który m.in. prowadzi „Kartotekę b. więźniów Radogoszcza”, dysponuje również skomputeryzowanym spisem osób pochowanych na jedynych dostępnych dla łodzian od połowy 1942 r. dwóch cmentarzach na „Kurczakach” i przy ul. Rzgowskiej na Chojnach (informacje w tym zakresie są udzielane pisemnie, telefonicznie lub pocztą elektroniczną).
 
=== mogiła ofiar styczniowej masakry (cm. św. Rocha) ===
Ciała ofiar styczniowej masakry zostały pochowane w dwóch długich na ..... metrów mogiłach, usytuowanych na prawo od wejścia głównego na cmentarz św. Rocha, przy ul. Zgierskiej 141, pomiędzy murem cmentarnym a kaplicą przedpogrzebową. Do przenoszenia szczątków ofiar użyto niemieckich mieszkańców Radogoszcza obojga płci<ref>Pozyskanie ich odpowiedniej liczby nie było trudne, ponieważ przedwojenny Radogoszcz był zamieszkały w przeważającej liczbie przez rolników tego pochodzenia.</ref>. Przed złożeniem szczątków w mogile podejmowano próby identyfikacji. Prace te były prowadzone pod nadzorem – prawdopodobnie nieformalnym, spontanicznym – Komitetu Dzielnicowego [[Polska Partia Robotnicza|PPR]]Łódź-Radogoszcz Łódź–Radogoszcz, a przede wszystkim jego I sekretarza, dziennikarza – [[Henryk Rudnicki|Henryka Rudnickiego]]. Między innymi zabierano z kieszeni wszelkie przedmioty osobiste, składając je następnie w pomieszczeniach wspomnianego komitetu<ref>Rudnicki Henryk, ''To, co zostało po spalonych w Radogoszczu. Listy zza grobu. Fotografie bliskich, szczątki rozmaitych przedmiotów, ocalałe strzępy listów są przechowywane w sekretariacie PPR w Radogoszczu'', [w:] „Głos"Głos Robotniczy”Robotniczy", 2.08.1945, nr 43, s. 8.</ref>. Wiele z tych przedmiotów trafiło do rodzin, natomiast te ciągle nie rozpoznane ostatecznie trafiły do depozytu w Archiwum Państwowym w Łodzi, a ostatecznie do zbiorów obecnego [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi]]<ref>(w), ''Pamiątki po straceńcach, ofiarach z Radogoszcza''; [w:] „Dziennik"Dziennik Łódzki”Łódzki", 26.11.1948, nr 326, s. 4.</ref>. Szczególnie przejmujący jest zestaw ponad osiemdziesięciu zdjęć najprawdopodobniej członków rodzin ofiar, znalezionych w ich ubraniach<ref>Rudnicki Henryk, ''To, co zostało po spalonych w Radogoszczu. Listy zza grobu. Fotografie bliskich, szczątki rozmaitych przedmiotów, ocalałe strzępy listów są przechowywane w sekretariacie PPR w Radogoszczu''; [w:] „Głos Robotniczy”, 2.08.1945, nr 43, s. 8. Zestaw w zbiorach MTN-Łódź, sygn. I-5448/1-88.</ref>. Obecnie ich powiększone kopie są stale eksponowane w muzeum radogoskim (w ruinach klatki schodowej głównego, spalonego budynku), z ciągle nie gasnącą nadzieją, że osoby na nich zostaną rozpoznane, a poprzez nie ustalone kolejne nazwiska ofiar.
 
=== inne formy upamiętnienia miejsca i ofiar ===
[[Plik:Żywcem spalonym na radogoszczu 1948 kościół Piotrkowska 2-2.jpg|240px|thumb|Tablica upamiętniająca zamordowanych oraz spalonych żywcem więźniów, na ścianie [[Kościół Zesłania Ducha Świętego w Łodzi|Kościoła Zesłania Ducha Świętego w Łodzi]], odsłonięta 29 lutego 1948 r.]]
 
Pierwszą tablicę pamiątkową poświęconą pamięci więźniów i ofiar Radogoszcza odsłonięto na ścianie (od strony pl. Wolności) [[Kościół Zesłania Ducha Świętego w Łodzi|kościoła pw. Zesłania Ducha Świętego w Łodzi]] 29 lutego 1948 roku. Jej fundatorem była organizacja społeczna pn. „Komitety Domowe m. Łodzi”<ref>(jb), ''Uroczystość Komitetów Domowych w Łodzi'', [w:] „Dziennik"Dziennik Łódzki”Łódzki", 2.03.1948, nr 61, s. 5.</ref>. Pierwotnie pod nią została umieszczona urna z prochami ofiar styczniowej masakry<ref>[bez autora], ''Urna z prochami więźniów wystawiona będzie przed kościołem garnizonowym'', [w:] „Express"Express Ilustrowany”Ilustrowany", 17.01.1948, nr 17, s. 3.</ref>.
 
{{Przypisy}}
 
== Bibliografia (wybór) ==
naNa podstronie Muzeum Tradycji Niepodległościowych dotyczącej oddziału „Radogoszcz” [http://www.muzeumtradycji.pl/noc-muzeow-2012/] znajduje się kolejna podstrona pt. „Bibliografia radogoska”, która zawiera NAJPEŁNIEJSZYnajpełniejszy zestaw bibliograficzny dotyczący więzienia radogoskiego i obecnego muzeum w tym miejscu, z lat 1939 – do chwili obecnej. Jej wyróżnikiem są adnotacje do wielu zapisów, czyli przytaczane ''in extenso'' najciekawsze fragmenty przede wszystkim z prasy i krótkich publikacji, również z krytycznymi lub korygującymi dopiskami prowadzącego ją bieżąco pracownika. W przypadku kłopotu z dostępem udzielane są szybko informacje poprzez podany adres mailowy muzeum, łącznie z jej przesłaniem na adres mailowy zapytującego.'''
'''Uwaga:
 
na podstronie Muzeum Tradycji Niepodległościowych dotyczącej oddziału „Radogoszcz” [http://www.muzeumtradycji.pl] znajduje się kolejna podstrona pt. „Bibliografia radogoska”, która zawiera NAJPEŁNIEJSZY zestaw bibliograficzny dotyczący więzienia radogoskiego i obecnego muzeum w tym miejscu, z lat 1939 – do chwili obecnej. Jej wyróżnikiem są adnotacje do wielu zapisów, czyli przytaczane ''in extenso'' najciekawsze fragmenty przede wszystkim z prasy i krótkich publikacji, również z krytycznymi lub korygującymi dopiskami prowadzącego ją bieżąco pracownika. W przypadku kłopotu z dostępem udzielane są szybko informacje poprzez podany adres mailowy muzeum, łącznie z jej przesłaniem na adres mailowy zapytującego.'''
 
=== materiały i opracowania źródłowe (w tym pamiętniki) ===
* Oddział łódzki Instytutu Pamięci Narodowej, akta śledztwa w sprawie Radogoszcza, sygn. Ds. 67/67.
* zbiory [[Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi]], którego oddziałem jest teren b. więzienia.
* Niesobski Edward, Pfeiferówna Jadwiga, ''Dziennik harcerza i „Szarotki”''. Oprac. red.: Andrzej Drzycimski. Gdańsk 1986, s. 189-238. <small>W książce opublikowany został jedyny aktualnie znany pamiętnik pisany na Radogoszczu przez E. Niesobskiego i szczęśliwie przemycony przez niego na wolność, kiedy został zwolniony. Był więźniem Radogoszcza od grudnia 1941 do 22 maja 1942. Po publikacji oryginał niestety zaginął.</small>
* Nowacka Maria, ''Radogoszcz'', Księgarnia „Czytaj”, Łódź 1948. <small>Do dziś podstawowa pozycja do dziejów tego więzienia, tyleż historyczna, co źródłowa, ponieważ zawiera wiele zeznań ''in extenso'' b. więźniów Radogoszcza zebranych przez Autorkęautorkę, która prowadziła śledztwo w tej sprawie i była oskarżycielem na procesie komendanta więzienia – [[Walter Pelzhausen|W. Pelzhausena]].</small>
 
* Rapalski Stanisław, ''Byłem w piekle. Wspomnienia z Radogoszcza'', Wyd. Łódzkie, Wyd. 1: Łódź 1960, Wyd. 2: Łódź 1963, Wyd. 3: Łódź 1969. <small>Wspomnienia przede wszystkim dotyczące obozu przejściowego w [[Radogoszcz (obóz przejściowy)|fabryce M. Glazera na Radogoszczu]], którego więźniem był Autorautor; UWAGAUwaga: w wyd. 2 i 3, w Aneksieaneksie, kilkaset nazwisk więźniów tego obozu.</small>
<small>W książce opublikowany został jedyny aktualnie znany pamiętnik pisany na Radogoszczu przez E. Niesobskiego i szczęśliwie przemycony przez niego na wolność, kiedy został zwolniony. Był więźniem Radogoszcza od grudnia 1941 do 22 maja 1942. Po publikacji oryginał niestety zaginął.</small>
* Zarachowicz Władysław, ''Nas nie pożarły płomienie. Radogoszcz – Gusen'', Warszawa 1991, Bellona, ISBN 8311078912 <samll>Jedyne tak obszerne i opublikowane wspomnienia z pobytu w więzieniu radogoskim (jako fragment wspomnień obozowych). W. Zarachowicz był więźniem Radogoszcza od 16 X 42 do 7 IV 1943, stąd wywieziony do KL Gusen (nr 15 345).</small>
* Nowacka Maria, ''Radogoszcz'', Księgarnia „Czytaj”, Łódź 1948.
* Źródlak Wojciech, ''Lista obywateli Związku Radzieckiego [Rosji] w więzieniu w Łodzi na Radogoszczu od 15 kwietnia 1944 r. do 11 stycznia 1945 roku, ''', [w:]''' „BiuletynˌˌBiuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w ŁodziŁodziˈˈ – Instytut Pamięci Narodowej. Tom III. Łódź 1994, s. 142-154142–154. <small>Jedyna tak obszerna publikacja na ten temat.</small>
 
<small>Do dziś podstawowa pozycja do dziejów tego więzienia, tyleż historyczna, co źródłowa, ponieważ zawiera wiele zeznań ''in extenso'' b. więźniów Radogoszcza zebranych przez Autorkę, która prowadziła śledztwo w tej sprawie i była oskarżycielem na procesie komendanta więzienia – [[Walter Pelzhausen|W. Pelzhausena]].</small>
* Rapalski Stanisław, Byłem w piekle. Wspomnienia z Radogoszcza, Wyd. Łódzkie, Wyd. 1: Łódź 1960, Wyd. 2: Łódź 1963, Wyd. 3: Łódź 1969.
 
<small>Wspomnienia przede wszystkim dotyczące obozu przejściowego w [[Radogoszcz (obóz przejściowy)|fabryce M. Glazera na Radogoszczu]], którego więźniem był Autor; UWAGA: w wyd. 2 i 3, w Aneksie, kilkaset nazwisk więźniów tego obozu.</small>
* Zarachowicz Władysław, ''Nas nie pożarły płomienie. Radogoszcz – Gusen'', s. ....-...; Warszawa 1991, Bellona.
 
<samll>Jedyne tak obszerne i opublikowane wspomnienia z pobytu w więzieniu radogoskim (jako fragment wspomnień obozowych). W. Zarachowicz był więźniem Radogoszcza od 16 X 42 do 7 IV 1943, stąd wywieziony do KL Gusen (nr 15 345).</small>
* Źródlak Wojciech, Lista obywateli Związku Radzieckiego [Rosji] w więzieniu w Łodzi na Radogoszczu od 15 kwietnia 1944 r. do 11 stycznia 1945 roku, '''[w:]''' „Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej. Tom III. Łódź 1994, s. 142-154.
 
<small>Jedyna tak obszerna publikacja na ten temat.<small>
 
=== opracowania historyczne ===
* Nowacka Maria, ''Radogoszcz'', Łódź 1948. Księgarnia „Czytaj”. <small>Podstawowa po dzień dzisiejszy pozycja do dziejów tego więzienia, oparta na aktach z procesu jego komendanta – Waltera Pelzhausena we wrześniu 1947 roku.</small>
* Lewicki Stanisław, ''Radogoszcz'', Warszawa 1971. Wyd. „Książka i Wiedza”. <small>Książka z popularnej serii „B-ka Pamięci Pokoleń” wydawanej pod nadzorem Rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, w znacznym stopniu kompilacja z książki M. Nowackiej, ''Radogoszcz'' z 1948 roku. Autor przytacza w niej kilka mitów i nieścisłości w tamtym czasie już skorygowanych.</small>
 
* ''Martyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej'', Łódź 2005, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, ISBN 83-907422-2-5.
<small>Podstawowa po dzień dzisiejszy pozycja do dziejów tego więzienia, oparta na aktach z procesu jego komendanta – Waltera Pelzhausena we wrześniu 1947 roku.</small>
* ''Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich, 1939–1945. Informator encyklopedyczny'', Warszawa 1979, s. 298-300, ISBN 8301000651 <small>Hasło „Bałuty – Radogoszcz”; nieco już miejscami wymagające drobnych korekt zgodne z najnowszymi ustaleniami dziejów tego więzienia, ale w sumie nadal bardzo dobredobry encyklopedyczny zestaw informacji o tym miejscu; jego autorem jest obecnie profesor – Mirosław Cygański, wybitny znawca tematyki okupacyjnej Łodzi w latach 1939-19451939–1945 – i nie tylko – ''Z dziejów okupacji hitlerowskiej w Łodzi'' z 1965 r.</small>
* Lewicki Stanisław, Radogoszcz, Warszawa 1971. Wyd. „Książka i Wiedza”.
* Sprawozdanie Nadzwyczajnej Komisji dla zbadania zbrodni niemieckich w obozie śmierci na Radogoszczu, [w:] „Wolna Łódź”, 26 I 1945, nr 3, s. 1. <small>Pierwsza powojenna notatka starająca się ująć całościowo opis funkcjonowania więzienia radogoskiego i styczniowej masakry, sporządzona przez ''ad hoc'' sformowaną komisję, złożoną m.in. z dwóch oficerów Armii Czerwonej, byłego więźnia (Franciszek Zarębski) i późniejszego znanego łódzkiego dziennikarza [[Henryk Rudnicki|Henryka Rudnickiego]]. Sprawozdania stało się pierwszym dokumentem i bazą dla rozpoczętego w kilka miesięcy później oficjalnego śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych w więzieniu radogoskim.</small>
 
<small>Książka z popularnej serii „B-ka Pamięci Pokoleń” wydawanej pod nadzorem Rady Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, w znacznym stopniu kompilacja z książki M. Nowackiej, ''Radogoszcz'' z 1948 roku. Autor przytacza w niej kilka mitów i nieścisłości w tamtym czasie już skorygowanych.</small>
* Martyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej, Łódź 2005, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, ISBN 83-907422-2-5.
* Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich, 1939-1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 298-300.
 
<small>Hasło „Bałuty – Radogoszcz”; nieco już miejscami wymagające drobnych korekt zgodne z najnowszymi ustaleniami dziejów tego więzienia, ale w sumie nadal bardzo dobre encyklopedyczny zestaw informacji o tym miejscu; jego autorem jest obecnie profesor – Mirosław Cygański, wybitny znawca tematyki okupacyjnej Łodzi w latach 1939-1945 – i nie tylko – Z dziejów okupacji hitlerowskiej w Łodzi z 1965 r.</small>
* Sprawozdanie Nadzwyczajnej Komisji dla zbadania zbrodni niemieckich w obozie śmierci na Radogoszczu, '''[w:]''' „Wolna Łódź”, 26 I 1945, nr 3, s. 1.
 
<small>Pierwsza powojenna notatka starająca się ująć całościowo opis funkcjonowania więzienia radogoskiego i styczniowej masakry, sporządzona przez ''ad hoc'' sformowaną komisję, złożoną m.in. z dwóch oficerów Armii Czerwonej, byłego więźnia (Franciszek Zarębski) i późniejszego znanego łódzkiego dziennikarza [[Henryk Rudnicki|Henryka Rudnickiego]]. Sprawozdania stało się pierwszym dokumentem i bazą dla rozpoczętego w kilka miesięcy później oficjalnego śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych w więzieniu radogoskim.<small>
 
== Linki zewnętrzne ==
#* [http://www.muzeumtradycji.pl/noc-muzeow-2012/ Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi],
#* [http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4460 Film dokumentalny nakręcony prawdopodobnie 20 stycznia 1945], z widokiem na jeszcze tlące się ruiny więzienia radogoskiego oraz nieprawidłową informacją o ''manifestacji'' na Radogoszczu, w rzeczywistości z mszy pod murem spalonego więzienia w dn. 28 stycznia 1945 r. w [[Polska Kronika Filmowa|Polskiej Kronice Filmowej]] nr 4/45,
#* [http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4465 Film z pogrzebu ofiar w dn. 28 lutego 1945] w Polskiej Kronice Filmowej nr 6/45,
#* [http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4372 Fragment PKF nr 22/46] dotyczący pogrzebu ofiar pogromu kieleckiego, w który wpleciono fragment filmu z pogrzebu ofiar masakry na Radogoszczu.
 
[[Kategoria:Pomniki w Łodzi]]