Su Song: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Su Song Star Map 1.JPG|thumb|[[Mapa nieba]] wykorzystująca [[odwzorowanie walcowe]], z dzieła Su Songa ''Xinyi Xiangfayao'', 1092<ref name="needham volume 3 208">{{Harvnbodn|Needham|1959|s=208}}</ref>]]

* Pierwsza opisuje budowę sfery armilarnej, ilustrując ją rycinami całego urządzenia, a także jego elementów<ref name{{odn|Needham|1959|s="needham volume 3 208" />}}.

* Druga zawiera [[atlas nieba]], składający się z pięciu map: po jednej dla północnej i południowej półkuli niebieskiej, w [[Odwzorowanie azymutalne równoodległościowe|odwzorowaniu azymutalnym równoodległościowym]]; dwóch dla obszarów wokół równika niebieskiego (ok. 50°N do 60°S) w [[Odwzorowanie walcowe|odwzorowaniu walcowym]] (zbliżonym do rzutu [[Gerard Merkator|Merkatora]]), w którym [[koło godzinne|koła godzinne]] między poszczególnymi ''domami lunarnymi'' (''xiu'') były [[koło wielkie|kołami wielkimi]], równoległymi do [[Południk niebieski|południka niebieskiego]]. Gwiazdy były zaznaczone na mapie w odległościach od równika odpowiadającym kątowym odległościom do bieguna niebieskiego<ref name="needham vol 4-3 569">{{Harvnbodn|Needham|1971|s=569}}</ref>. Ostatnia mapa to region wokół północnego bieguna niebieskiego (południowy obszar wokółbiegunowy jest pozostawiony pusty)<ref name="needham volume 3 278">{{Harvnbodn|Needham|1959|s=278}}</ref>. Tworząc atlas, Su wykorzystał wyniki obserwacji swego przyjaciela, [[Shen Kuo]], wprowadzając m.in. dokładniejszą pozycję [[Biegun północny#Północny biegun w astronomii|bieguna północnego]] względem [[Gwiazda Polarna|gwiazdy polarnej]]. Zakładając czas powstania map na okres druku dzieła, są to najstarsze, drukowane chińskie mapy nieba, jakie się zachowały<ref name{{odn|Needham|1959|s="needham volume 3 278" />}}.

* Trzecia część traktatu to opis mechanizmu napędzającego zegar wieży astronomicznej<ref name{{odn|Needham|1959|s="needham volume 3 208" />}}.

W 1086 roku cesarz [[Song Zhezong|Zhezong]] nakazał budowę zegara astronomicznego. Symboliczny związek między mechaniką nieba a mechaniką zegara (oraz między [[Mandat Niebios|Mandatem Niebios]] a władzą cesarską) był jednym z powodów, dla których cesarz zdecydował o budowie zegara. Symbolikę tę ukazywał też fakt, że obraz wodnego zegara astronomicznego umieszczany był na wozach biorących udział w wielkich procesjach podczas uroczystości państwowych, co widać na przykład w grafikach zebranych w ''Ilustracjach Wielkiej Procesji Cesarskich Powozów'' z 1053 roku<ref name="liu 578">{{Harvnbodn|Liu|2002|s=578}}</ref>.

Zbudowana w [[Kaifeng]]u dwunastometrowa wieża, zawierająca napędzany wodą mechaniczny zegar astronomiczny, była największym dziełem Su Songa. Wykorzystał on pomoc Han Gongliana, sekretarza w Ministerstwie Służby Państwowej, który dzięki swej rozległej wiedzy matematycznej, mógł przeprowadzić niezbędne obliczenia do konstrukcji mechanizmu wieży<ref name="needham volume 4 39">{{Harvnbodn|Needham|1965|s=39 i 448}}</ref>. Najpierw Su wykonał niewielki model drewniany w 1088 roku, testując jego budowę{{odn|Needham|1965|s=448}}. Po sprawdzeniu konstrukcji, na polecenie cesarskie wykonano pełnoskalową konstrukcję, do której w 1090 roku wykonano wieńczące ją elementy [[brązy|brązowe]]<ref name="needham volume 4 part 2 495">{{Harvnbodn|Needham|1965|s=495}}</ref>. Prezentując swą wieżę zegarową cesarzowi, Su Song zharmonizował przepływ wody napędzającej urządzenie z nieprzerwanym ruchem niebios, który to ruch symbolizował nieprzerwaną moc cesarza<ref name="liu 578 585">{{Harvnbodn|Liu|2002|s=578, 585}}</ref>. W 1094 roku Su Song wydał dzieło opisujące zegar (część wspomnianego ''Xinyi Xiangfayao''), w której użył do opisu mechanizmu zegara terminologii związanej z imperialną symboliką. Tak więc główny pionowy wał napędowy stał się "Filarem Nieba", jego dolne łożysko – "Biegunem Ziemskim", a skośne koło napędowe: "Kołem Niebiańskim"<ref name{{odn|Liu|2002|s="liu 578" />}}.

Ukończona konstrukcja mogła się poszczycić wieloma nowatorskimi rozwiązaniami. Na szczycie znajdowała się napędzana przez mechanizm wodny [[sfera armilarna]], ważąca 10 do 20 ton{{odn|Needham|1965|s=465}} oraz brązowy [[globus|globus nieba]] o średnicy ok. 1,3 metra{{odn|Needham|1965|s=465}}. Mechanizm zegarowy napędzał też figurki ubrane w typowe stroje chińskie, które o określonych porach wyłaniały się z miniaturowych drzwiczek i pokazywały plakietki z wypisaną godziną; upływ czasu sygnalizował dźwięk bębnów i dzwonów<ref name="needham volume 4 455">{{Harvnbodn|Needham|1965|s=455}}</ref>. Wymagało to zastosowania złożonego mechanizmu przekładni, zmieniającego ruch pionowy na poziomy, a przede wszystkim skutecznego [[Wychwyt|mechanizmu wychwytowego]], by umożliwić regularną pracę<ref name="needham volume 4 456">{{Harvnbodn|Needham|1965|s=456}}</ref>. Wszystko to zamknięte było w ozdobnej chińskiej [[pagoda|pagodzie]]. Po ukończeniu, wieżę nazwano ''Shui Yun Yi Xiang Tai'' czyli „Wieżą Napędzanych Wodą Sfery i Globusa”.

J. Needham zaznacza, że po wynalezieniu mechanizmu wychwytowego ok. 725 roku (czasy [[dynastia Tang|dynastii Tang]]), bardzo rozwinęło się wytwarzanie kół zębatych i mechanizmów sprzęgłowych z żelaza i brązu, aczkolwiek kontynuowano też budowanie mechanizmów drewnianych, które m.in. nie wymagały tak intensywnego smarowania. Arcymistrzowskie dzieło Su Songa było więc ukoronowaniem procesu długiego rozwoju myśli technicznej<ref name="needham volume 4 89">{{Harvnbodn|Needham|1965|s=89}}</ref>.

Całkowitą nowością było zastosowanie napędu łańcuchowego, którego najstarszy zachowany opis znajduje się w ''Xinyi Xiangfayao''. Aczkolwiek maszyny wykorzystujące zamknięte pętle znane były już wcześniej (choćby chińskie pompy łańcuchowe znane od II w. n.e.), był to pierwszy znany wypadek, gdy zamkniętą pętlę wykorzystano wyłącznie do przenoszenia energii między częściami urządzenia<ref name="needham volume 4 457">{{Harvnbodn|Needham|1965|s=547}}</ref>.

Kilkadziesiąt lat po śmierci konstruktora, stołeczny Kaifeng został oblężony i zdobyty w 1126 roku przez [[Dżurdżeni|Dżurdżenów]], armię wywodzącą się z [[Mandżuria|Mandżurii]] [[Dynastia Jin (1115-1234)|Dynastii Jin]]{{odn|Morton|Lewis|2007|s=118}}</ref>{{odn|Ceccarelli|2004|s=58}}. Najeźdźcy rozebrali wieżę zegarową i w częściach przewieźli do własnej stolicy (współcześnie [[Pekin]]), gdzie ją odtworzyli, jednak ze względu na wielką złożoność mechanizmu, nie byli w stanie poprawnie jej reperować; ponadto, ze względu na różnicę [[szerokość geograficzna|szerokości geograficznej]] między Kaifengiem a Pekinem, [[montaż paralaktyczny]] sfery armilarnej nie był prawidłowo zorientowany na biegun niebieski i konieczne były poprawki. W 1195 roku wieżę zniszczył piorun. Mechanizm nie został już odtworzony, odrestaurowano jedynie sferę armilarną, która ostatecznie, między rokiem 1214 a 1216 wpadła w ręce następnych najeźdźców – Mongołów. Istniała, aczkolwiek uszkodzona, jeszcze w 1264 roku<ref name="needham volume 4 498">{{Harvnbodn|Needham|1965|s=498}}</ref>.

Po przenosinach dynastii Song na południe, uczeni, w tym dawni współpracownicy Su Songa, starali się odtworzyć jego dzieło. Yuan Weizhi próbował bez powodzenia zbudować sferę armilarną. Syn Su Songa, Su Xi, dostał w 1144 roku polecenie zbudowania nowego zegara astronomicznego. Su Xi przestudiował pisma ojca, ale nie zdołał sporządzić planów, na podstawie których można było zbudować zegar. Jedynie Shao E odlał dwie brązowe sfery, które choć proste i bez mechanizmu napędowego, umożliwiały jednak prowadzenie obserwacji<ref name="needham volume 4 503">{{Harvnbodn|Needham|1965|ss=502-503}}</ref>. [[Zhu Xi]], sławny filozof południowosongowski, usiłował odtworzyć zegar Su Songa, ale także nie odniósł sukcesu{{odn|Needham|1959|ss=193-194}}.

Jak zaznaczył [[sinologia|sinolog]] i historyk [[Derk Bodde]], zegar astronomiczny Su Songa nie spowodował powstania licznych zegarów, masowo produkowanych do powszechnego użytku; było to bowiem przedsięwzięcie sponsorowane przez państwo i przeznaczone do użytku cesarskich astronomów i [[astrologia|astrologów]]<ref name="bodde 362">{{Harvnbodn|Bodde|1991|s=362}}</ref>. Niemniej wiedza o sporządzaniu takich maszyn nie umarła wraz z Su Songiem. Około 1150 roku pisarz Xue Jixuan zanotował istnienie czterech podstawowych typów zegarów: podstawowej [[klepsydra|klepsydry]] wodnej, zegara ogniowego, [[zegar słoneczny|zegara słonecznego]] i zegara "z obracającymi się i przeskakującymi sprężynami" (''gun tan'')<ref name="needham volume 4 part 2 462">{{Harvnbodn|Needham|1965|s=462}}</ref>. Następcy Songów z [[Dynastia Yuan|dynastii Yuan]] (1279–1368) także byli zainteresowani konstrukcją zegarów mechanicznych<ref name="fry 12">{{Harvnbodn|Fry|2001|s=12}}</ref>. Astronom [[Guo Shoujing]], który od 1276 roku pracował nad odbudową [[Cesarskie Obserwatorium Astronomiczne w Pekinie|obserwatorium w Pekinie]], wzniósł tam napędzaną wodą sferę armilarną i zegar wyposażony w mechanizm wybijający godziny<ref name="needham volume 4 part 2 504 505">{{Harvnbodn|Needham|1965|ss=504–505}}</ref>. Za czasów [[dynastia Ming|mingowskich]] konstruowano mechanizmy redukcyjne dla chińskich zegarów, z których część wykorzystywała do napędu nie siłę spadającej wody, lecz zsypującego się piasku; niektóre z zegarów mingowskich wykorzystywały prawdopodobnie redukcję obrotów na przekładniach w miejsce mechanizmu wychwytowego Su Songa{{odn|Needham|1965|ss=509–512}}. Najwcześniejszy schemat takiego zegara został sporządzony ok. 1370 roku przez Zhan Xiyuana; wykorzystywał on nie tylko koło z pojemnikami pochodzące z konstrukcji Su Songa, lecz także nowość, jaką była tarcza zegarowa, po której krążyła wskazówka, tak jak na ówczesnych zegarach europejskich{{odn|Needham|1965|s=511}}.

*{{Anchor|CITEREFBodde1991}}{{Cytuj książkę | nazwisko = Bodde | imię = Derk | tytuł = Chinese Thought, Society, and Science | wydawca = University of Hawaii Press | miejsce = Honolulu | rok = 1991| isbn = 0824813340| język=en}}

* {{Anchor|CITEREFCeccarelli2004}}{{Cytuj książkę | nazwisko = Ceccarelli | imię = Marco | tytuł = International Symposium on History of Machines and Mechanisms | wydawca = Kluwer Academic Publishers | miejsce = New York | rok = 2004 | isbn =9048166136| język=en}}

* {{Anchor|CITEREFHarrist2002}}{{Cytuj pismo|nazwisko=Harrist, Jr. |imię=Robert E. |rok=1995 |tytuł=The Artist as Antiquarian: Li Gonglin and His Study of Early Chinese Art |czasopismo=Artibus Asiae |wolumin=55 |numer=3/4 |strony=237–280 |url= |issn= |doi=|język=en}}

* {{Anchor|CITEREFLiu2002}}{{Cytuj pismo|nazwisko=Liu |imię=Heping |rok=2002 |tytuł="The Water Mill" and Northern Song Imperial Patronage of Art, Commerce, and Science |czasopismo=The Art Bulletin |wolumin=84 |numer=4 |strony=566–595 |url= |issn= |doi=|język=en}}

* {{Anchor|CITEREFMortonLewis2007}}{{cytuj książkę| nazwisko=Morton| imię=W. Scott| tytuł=Chiny: historia i kultura| wydawca=Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego| miejsce=Kraków| data=2007 |seria=Ex Oriente| isbn=978-83-233-2329-7| nazwisko2=Lewis| imię2=Charlton M.}}

* {{Anchor|CITEREFNeedham1959}}{{Cytuj książkę | nazwisko = Needham | imię = Joseph | tytuł = Science and Civilization in China: Volume 3, Mathematics and the Sciences of the Heavens and the Earth | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge | rok = 1959 | isbn =|język=en}}

* {{Anchor|CITEREFNeedham1965}}{{Cytuj książkę | nazwisko = Needham | imię = Joseph | tytuł = Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 2: Mechanical Engineering | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge| rok = 1965 | isbn =|język=en}}

* {{Anchor|CITEREFNeedham1971}}{{Cytuj książkę | nazwisko = Needham | imię = Joseph | tytuł = Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 3: Civil Engineering and Nautics | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge | rok = 1971 |isbn =|język=en}}

* {{Anchor|CITEREFNeedham1986}}{{Cytuj książkę | nazwisko3 = Gwei-Djen | imię3 = Lu | nazwisko2 = Wang | imię2 = Ling | nazwisko = Needham | imię = Joseph | nazwisko4 = Hsing-Tsung | imię4 = Huang | tytuł = Science and civilisation in China: Volume 6, Part 1 - Botany | data = 1986 | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = | isbn = 0521087317 | strony = |język=en}}

* {{Anchor|CITEREFRoth1993}}{{Cytuj pismo|nazwisko=Roth |imię=Harold W. |rok=1993 |tytuł=Text and Edition in Early Chinese Philosophical Literature |czasopismo=Journal of the American Oriental Society |wolumin=113 |numer=2 |strony=214–227 |url= |issn= |doi=|język=en}}

* {{Anchor|CITEREFSchafer1955}}{{Cytuj pismo|nazwisko=Schafer |imię=Edward H. |rok=1955 |tytuł=Orpiment and Realgar in Chinese Technology and Tradition |czasopismo=Journal of the American Oriental Society |wolumin=75 |numer=2 |strony=73–89 |url= |issn= |doi=|język=en}}

* {{Anchor|CITEREFUnschuld2003}}{{Cytuj książkę | nazwisko = Unschuld | imię = Paul Ulrich | tytuł = Huang Di nei jing su wen : nature, knowledge, imagery in an ancient Chinese medical text, with an appendix, The doctrine of the five periods and six qi in the Huang Di nei jing su we | data = 2003 | wydawca = University of California Press | miejsce = Berkeley | isbn = 9780520233225 | strony = |język=en}}

* {{Anchor|CITEREFWest1987}}{{Cytuj pismo|nazwisko=West |imię=Stephen H. |rok=1987 |tytuł=Cilia, Scale and Bristle: The Consumption of Fish and Shellfish in The Eastern Capital of The Northern Song |czasopismo=Harvard Journal of Asiatic Studies |wolumin=47 |numer=2 |strony=595–634 |url= |issn= |doi=|język=en}}

* {{Anchor|CITEREFWright2005}}{{Cytuj książkę | nazwisko = Wright| imię = David Curtis| tytuł = From War to Diplomatic Parity in Eleventh-Century China: Sung's Foreign Relations With Kitan Liao | wydawca = Brill Academic Publishers | miejsce = Leiden| rok = 2005|isbn =9789004144569|język=en}}