Historia Bydgoskiego Węzła Wodnego: Różnice pomiędzy wersjami

Układ węzłowy sieci wodnej w okolicy Bydgoszczy powstał w okresie [[Zlodowacenie północnopolskie|zlodowacenia północnopolskiego]]. Funkcjonował w tym czasie równoleżnikowy szlak odpływu wód roztopowych i rzecznych na zachód w kierunku [[Morze Północne|Morza Północnego]]. Wskutek [[Erozja wgłębna|erozji wód płynących]] ukształtowała się [[Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka]]. 12 tysięcy lat temu, gdy Pra-Wisła dokonała [[Fordoński Przełom Wisły|przełomu pod Fordonem]], ustał przepływ wód na zachód, wobec czego pradolina na tym odcinku uległa zabagnieniu i zatorfieniu. W pobliżu zachodnich granic miasta utworzył się [[dział wód]] między dorzeczami [[Odra|Odry]] i [[Wisła|Wisły]]. Dwie główne rzeki regionu: [[Brda]] i [[Noteć]], należące do różnych dorzeczy, zbliżyły się w okolicy Bydgoszczy na odległość około 10 km, wykazując jednocześnie przeciwne kierunki odpływu. [[Noteć]] płynęła na północny-zachód południowym szlakiem pradolinnym, wyróżniającym się rozległym, zatorfionym dnem. Natomiast [[Brda]] spływała z północy wcinając się ok. 35 m w dawną [[Dolina Sandrowa Brdy|dolinę sandrową]], zaś po dotarciu do [[Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka|Pradoliny Toruńsko Eberswaldzkiej]], wcięła się w jej dno na głębokość ok. 20 m, spływając na wschód ku [[Wisła|Wiśle]]. W miejscu, gdzie Brda zmieniła kierunek z północnego na wschodni istniał [[bród]], przy którym w [[XI wiek]]u powstał [[gród bydgoski]], przekształcony później w miasto, którego egzystencja opierała się w dużym stopniu na [[Flis|handlu spławnym]]. Położenie Bydgoszczy w pobliżu [[dział wód|wododziału]] Wisły i Odry predestynowało to miejsce do budowy zwornika obu dorzeczy, które zostało zrealizowane, gdy tylko pojawiły się możliwości techniczne<ref name="JAT">Jankowski A.T.: Stosunki hydrograficzne Bydgoskiego Węzła Wodnego i ich zmiany spowodowane gospodarczą działalnością człowieka, Stud. Soc. Scient. Tor. Toruń-Polonia, Supl. VII, Warszawa-Poznań-Toruń 1975</ref>.

[[Wisła]] w zakolu, w pobliżu [[Bydgoszcz]]y od czasów prehistorycznych, aż do połowy [[XIX wiek]]u miała charakter [[Rzeka roztokowa|roztokowy]], częściowo [[ Rzeka anastomozująca|anastomozujący]]. Wędrujące z nurtem ławice piasku powodowały zmiany głębokości koryta, powstawały [[Odnoga rzeki|odnogi]] rzeki, [[kępa (wyspa)|kępy]] i piaszczyste [[ławica (geomorfologia)|odsypy]]<ref name=autonazwa3>Gorączko Marcin. Zbiorniki wodne na obszarze Bydgoszczy w ujęciu historycznym. [w:] Kronika Bydgoska XXV (2003). Bydgoszcz 2004</ref>. Najmniej różniła się rzeka od stanu obecnego na kilkukilometrowym odcinku od ujścia [[Brda|Brdy]] do [[Wyszogród (Bydgoszcz)|Wyszogrodu]], natomiast poniżej [[Fordon (dzielnica Bydgoszczy)|Fordonu]] [[Wisła]] rozdzielała się na dwa koryta rzeczne, oddzielone kępami wiślanymi. Główny nurt przebiegał odnogą zachodnią (obecnie nieistniejacą)<ref>Gorączko Marcin, Gorączko Aleksandra. Zarys antropogenicznych przekształceń rzeźby terenu w Bydgoszczy. [w.] Kronika Bydgoska XXV (2003). Bydgoszcz 2004</ref>. Szerokość rzeki na dzisiejszym odcinku bydgoskim wynosiła od 500 m do 1350 m w strefie największego rozszerzenia poniżej [[Fordon (dzielnica Bydgoszczy)|Fordonu]].

Kolonizacja olęderska objęła lewy brzeg [[Wisła|Wisły]] od [[Przyłubie (województwo kujawsko-pomorskie)|Przyłubia]] ([[1594]]), poprzez [[Województwo kujawsko-pomorskie|Otorowo]] ([[1604]]), [[Łęgnowo]] ([[1603]]), [[Makowiska (powiat bydgoski)|Makowska]] ([[1661]]), [[Czersko Polskie (osiedle w Bydgoszczy)|Czersk Niemiecki]], po [[Brdyujście|Fordonek]] ([[1603]]). [[Mennonici]] tutejsi byli związani z gminą wyznaniową w [[Mała Nieszawka|Małej]] i [[Wielka Nieszawka|Wielkiej Nieszawie]]<ref>Mikulski Krzysztof. Zarys dziejów osadnictwa olęderskiego w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem terenu obecnego województwa bydgoskiego). Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu Zeszyt 1, Bydgoszcz 1996</ref>. Na prawie olęderskim założono też wsie szlacheckie na północ od [[Fordon (dzielnica Bydgoszczy)|Fordonu]]: [[Pałcz (osiedle w Bydgoszczy)|Pałcz]], [[Strzelce Dolne]] (d. Strzeleckie Holendry), [[Gądecz]] i inne. Kolejny obszar kolonizacji przypada na prawy brzeg [[Wisła|Wisły]] w dzisiejszej gminie [[Gmina Dąbrowa Chełmińska (gmina)|Dąbrowa Chełmińska]] i [[Gmina Unisław|Unisław]].

Od czasu budowy, przez cały [[XIX wiek]] dokonywano wielokrotnej przebudowy urządzeń hydrotechnicznych Kanału. Początkowo prace wynikały z konieczności usuwania wad technicznych, wymiany nietrwałych materiałów (drewno) oraz ustabilizowania cieku i urządzeń hydrotechnicznych w środowisku naturalnym. Pierwszą generalną przebudowę urządzeń Kanału przeprowadzono w latach [[1792]]-[[1806]]. Przebudowano wówczas wszystkie śluzy<ref>z wyjątkiem śluzy miejskiej</ref> na murowane z cegły palonej<ref>były to pierwsze w Niemczech śluzy zbudowane z cegły palonej, a nie tylko z piaskowca </ref>. W celu stabilizacji podłoża przy brzegach Kanału (od [[Śluza II Św. Trójcy|śluzy II]] do [[Śluza VI Bronikowskiego|VI]]) powstał '''park''', który dzisiaj istnieje pod nazwą „[[Planty nad Kanałem Bydgoskim|Planty nad Kanałem Bydgoskim]]”.

Równocześnie z kanalizacją dolnej [[Brda|Brdy]] oraz regulacją [[Wisła|Wisły]] powstał projekt kanalizacji górnej [[Noteć|Noteci]] od jeziora [[Gopło]] do [[Kanał Bydgoski|Kanału Bydgoskiego]]. Prace regulacyjne przeprowadzono w latach [[1878]]-[[1882]]<ref>Woźniak-Hlebionek Agnieszka. Kanał bydgoski, Brda i Noteć w pruskich planach inwestycyjnych w latach 1773-1915. [w.] Kronika Bydgoska XXIII (2001). Bydgoszcz 2002</ref>.

[[Kanał Bydgoski]] użytkowano w miarę intensywnie do [[1978]] r. Jeszcze wówczas częstym widokiem były „pociągi wodne” z barek, którymi transportowano węgiel, materiały budowlane oraz zboże. W latach 80. XX w. tylko sporadycznie, kilka razy na miesiąc można było zobaczyć na kanale pojedyncze jednostki<ref>Badtke Marek: Kanał Bydgoski: Bydgoszcz, 2006. ISBN-83-923761-0-2</ref>. Nieco lepiej wyglądała sytuacja na [[Brda|Brdzie]] i [[Wisła|Wiśle]], gdzie w latach 70. XX w. zanotowano wzrost przewozów. Wiązało się to pośrednio z modernizacją w latach [[1970]]-[[1971]] r. [[Port rzeczny w Bydgoszczy|portu rzecznego Żeglugi Bydgoskiej]] oraz budową na nabrzeżu [[Wisła|Wisły]] nieopodal [[Fordon (dzielnica Bydgoszczy)|Fordonu]] słodowni i elewatora zbożowego wraz z portem przeładunkowym. W [[1979]] r. [[Żegluga Bydgoska]] przewiozła na obszarze całego kraju 3,372 mln ton towarów<ref name="ŻB">Turowski Stefan. Żegluga śródlądowa w Bydgoszczy w latach 1945-82. [w.] Kronika Bydgoska IX (1982-85). Bydgoszcz 1988</ref>, a w [[Port rzeczny w Bydgoszczy|porcie bydgoskim]] przeładowano 2 mln ton towarów<ref name="ŻB"/>. Przedsiębiorstwo prowadziło również fracht do krajów Europy Zachodniej oraz obsługiwało rejsy turystyczne w [[Bydgoszcz]]y, [[Poznań|Poznaniu]], [[Toruń|Toruniu]] i [[Grudziądz]]u.

Bydgoski Węzeł Wodny oraz jego zielona otulina miała kluczowe znaczenie w systemie przyrodniczym miasta. Do połowy lat 60. XX w. rolę głównego miejskiego parku rozrywki pełniły [[Planty nad Kanałem Bydgoskim|planty nad Kanałem Bydgoskim]]. Od lat 70. tereny nadrzeczne straciły rolę kluczowego obszaru parkowego w [[Bydgoszcz]]y na rzecz [[Leśny Park Kultury i Wypoczynku|Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku]], jednak tereny parkowe nad rzeką nadal rozwijano, m.in. w [[1972]] r. wytyczono [[Park Centralny w Bydgoszczy|park Centralny]] nad [[Brda|Brdą]] oraz przebudowano [[Planty nad Brdą|bulwary nad Brdą]] na odcinku 5 km od [[Mosty kolejowe w Bydgoszczy|mostów kolejowych]] do [[Most Pomorski w Bydgoszczy|mostu Pomorskiego]]<ref>Badtke Marek. Zielone miasto Bydgoszcz. Bydgoszcz 2007. ISBN 978-83-923761-0-1</ref>. W latach [[1982]]-[[1996]] wybudowano nad [[Wisła|Wisłą]] [[Wał przeciwpowodziowy|wały przeciwpowodziowe]] o długości 5,6 km, które są zarazem szlakiem spacerowym dla mieszkańców [[Fordon (dzielnica Bydgoszczy)|Wschodniej Dzielnicy Mieszkaniowej]] (Nowego Fordonu).