Jakub Mortkowicz: Różnice pomiędzy wersjami

|imię i nazwisko = JakubJakób Mortkowicz

[[Plik:Grob Jakuba i Janiny Mortkowiczow-Grave of Jakub and Janina Mortkowicz.JPG|thumb|250px|Grób JakubaJakóba Mortkowicza i jego żony Janiny na cmentarzu żydowskim w Warszawie]]

'''JakubJakób Mortkowicz''', także '''JakóbJakub Mortkowicz''' (ur. [[25 marca]] [[1876]] w [[Opoczno|Opocznie]], zm. [[9 sierpnia]] [[1931]] w [[Warszawa|Warszawie]]) – polski księgarz i wydawca książek.

Pochodził z rodziny [[Żydzi|żydowskiej]], jego ojcem był Eliasz Mortkowicz. Ukończył gimnazjum w [[Radom]]iu. Studiował w [[Monachium]], [[Bruksela|Brukseli]] i [[Antwerpia|Antwerpii]]. W Antwerpii ukończył Akademię Handlową i działał w Stowarzyszeniu Studentów Polaków i Związku Młodzieży Socjalistycznej. Powróciwszy do kraju podjął pracę w banku [[Hipolit Wawelberg|Hipolita Wawelberga]]. Kontynuował działalność socjalistyczną i związał się z [[Polska Partia Socjalistyczna|PPS]]. Za działalność socjalistyczną polegającą m.in. na kolportażu nielegalnej prasy został aresztowany w 1899. Przebywał w X pawilonie Cytadeli Warszawskiej i został na kilka miesięcy zesłany na Kaukaz. Po powrocie z zesłania, w [[1903]] został z Henrykiem Lindenfeldem współwłaścicielem wydawnictwa ''G. Centnerszwer i Ska''. Wkrótce spłacił wspólnika i z [[Teodor Toeplitz (1875-1937)|Teodorem Toeplitzem]] założył przedsiębiorstwo wydawniczo-księgarskie ''Mortkowicz Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie Sp. Akc.'', które w kolejnych latach kilkakrotnie zmieniało nazwęfirmę (''Wydawnictwo JakubaJakóba Mortkowicza'', ''Księgarnia Mortkowicza'', ''Drukarnia Naukowa Towarzystwa Wydawniczego''). FirmaSpółka działała w Warszawie i [[Kraków|Krakowie]], zakończyła działalność w [[1950]]. Tylko pomiędzy rokiem 1903 a 1931 nakładem wydawnictwa ukazało się 705 pozycji. Był współzałożycielem firmyprzedsiębiorstwa ''[[Ruch (przedsiębiorstwo)|Ruch]]'', któraktóre w połowie lat 30. dysponowaładysponowało jako jedynajedyne w Polsce ogólnokrajową siecią kolportażu prasy. Popełnił samobójstwo, ponieważ jego firmaprzedsiębiorstwo zbankrutowałazbankrutowało i był ścigany przez wierzycieli{{fakt|data=2010-12}}. W pozostawionym liście pożegnalnym napisał m.in.: "Nie byłem kupcem i nie umieram jako kupiec".

Pochowany jest obok żony Janiny (1875-1960) na [[cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)|cmentarzu żydowskim]] przy [[Ulica Okopowa w Warszawie|ulicy Okopowej]] w [[Warszawa|Warszawie]] (kwatera 31, uliczka 7)<ref>[http://cemetery.jewish.org.pl/id_79837/info/_Jakób_Mortkowicz.html Grób JakubaJakóba Mortkowicza] w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie</ref><ref>{{cytuj książkę |nazwisko = | imię = | autor link = | tytuł = Cmentarze m. st. Warszawy. Cmentarze żydowskie| wydawca = Rokart| miejsce = Warszawa| rok = 2003| strony = | isbn = 83-916419-3-7}}</ref>. Jego nagrobek jest dziełem [[Mieczysław Lubelski|Mieczysława Lubelskiego]].

Żoną JakubaJakóba Mortkowicza była pisarka i tłumaczka [[Janina Mortkowiczowa|Janina Horwitz]], córka Gustawa i Julii z domu Kleinmann oraz siostra [[Maksymilian Horwitz|Maksymiliana Horwitza]] (1877-1937) i [[Kamilla Kancewicz|Kamilli Kancewicz]] (1879-1952). Ich jedyna córka [[Hanna Mortkowicz-Olczakowa]] (1905-1968) była poetką i pisarką. Wnuczka [[Joanna Olczak-Ronikier]] (ur. 1934) jest pisarką i scenarzystką, a prawnuczka [[Katarzyna Zimmerer]] (ur. 1961) jest dziennikarką i pisarką.

== Dzieje firmyprzedsiębiorstwa i jejjego organizacja ==

Początek działalności księgarskiej i wydawniczej Mortkowicza przypada na rok 1903. Ze względów politycznych sam nie mógł uzyskać koncesji na prowadzenie działalności księgarskiej, więc przystąpił do spółki z Henrykiem Lindenfeldem i Gabrielem Centnerszwerem – dotychczasowym właścicielem księgarni. W rzeczywistości tylko Linenfeld i Mortkowicz prowadzili spółkę.<br />

Z powodu trudności spowodowanych brakiem papieru, własnej drukarni i cenzury drukował swoje dzieła w drukarniach krakowskich. Ogłaszał katalogi nakładowe i sortymentowe, początkowo opracowywane wg systemu dziesiętnego ([[KDD]]). W rewolucyjnym 1905 r. Mortkowicz rozwinął ożywioną działalność społeczną, co oderwało go od pracy zawodowej. Razem z Bolesławem Antonim Jędrzejowskim i Ksawerym Praussem należał do [[Towarzystwo Wydawnictw Ludowych w Warszawie|Towarzystwa Wydawnictw Ludowych w Warszawie]], brał udział zakładaniu [[Towarzystwo Kultury Polskiej|Towarzystwa Kultury Polskiej]] i [[Uniwersytet dla Wszystkich|Uniwersytetu dla Wszystkich]]. Po stłumieniu przez władze rosyjskie rewolucji Mortkowicz został wydalony za granicę, gdzie zapoznał się z przemysłem wydawniczym i nawiązał zawodowe kontakty. W 1908 uzyskał zgodę na powrót do kraju i wznowił działalność wydawniczą.<br />

Jednak wybuch wojny w 1914 roku spowodował stopniowy zanik ruchu w księgarstwie, toteż, aby realizować nadal swoje zamierzenia wydawnicze Mortkowicz poszukiwał dodatkowych kapitałów.<br />

W 1915 r. w porozumieniu z kilkoma osobami przekształcił przedsiębiorstwo w spółkę akcyjną pod firmą Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie. Kapitał zakładowy został podzielony między założyciela a wspólników, do których należeli działacze społeczni i gospodarczy, dziennikarze, księgarze, inteligenci i przemysłowcy. Towarzystwo zostało założone w celu zwiększenia kapitału. <br />

Lata kryzysu (1929-1933) przyniosły załamanie na rynku. FirmaSpółka Mortkowicza jako średnie przedsiębiorstwo prawie upadła. Duże zadłużenie zarówno u różnych osób oraz w instytucjach w kraju i za granicą przyczyniło się do załamania psychicznego właściciela. Popełnił samobójstwo 9 sierpnia 1931 r. <br />

Jego żona, Janina wraz z córką Hanną starały się nie dopuścić do upadku firmyspółki. Po kapitulacji wrześniowej Mortkowiczowa z racji niearyjskiego pochodzenia była narażona na represje niemieckiego okupanta i nie mogła swobodnie kierować firmąprzedsiębiorstwem. Pomagała jej Anna Żeromska i to ona ostatecznie przejęła przedsiębiorstwo w 1939 r. FirmaPrzedsiębiorstwo zmieniłazmieniło nazwęfirmę na ''A. Żeromska. Księgarnia i Antykwarnia. Spółka Akcyjna.'' Żona i córka Mortkowicz musiały szukać schronienia poza granicami Warszawy. Otrzymywały jednak wsparcie finansowe z dochodów księgarni. W czasie wojny firmaspółka prosperowała. Dopiero rok 1944 przyniósł jej likwidację.<br />

Po wojnie Janina i Hanna Mortkowiczowe chciały reaktywować działalność wydawniczą i w 1945 roku w Krakowie wznowiły działalność opartą na prawach autorskich sprzed wojny. Wydawnictwo J. Mortkowicza podejmowało jednak tylko wspólne wydawanie książek z innymi nakładcami, pobierając opłatę procentową za udostępnione prawa autorskie.<br />

Lata 1948-1950 przyniosły ograniczenie działalności wydawców prywatnych, a produkcja wydawnicza całkowicie przeszła w ręce instytucji państwowych i spółdzielczych. W roku 1950 Wydawnictwo JakubaJakóba Mortkowicza zakończyło swą działalność.

Mortkowicz od 1911 posiadał niewielką Drukarnię Naukową. W 1915 r. przeniósł ją do zakupionego przez siebie domu. Kierownikiem drukarni był jej pierwotny właściciel – Władysław Danielewicz, aż do swojej śmierci w 1924 roku. Praca została wtedy zawieszona na około dwa lata.<br />

Za życia Mortkowicza w Drukarni Naukowej skład był wyłącznie ręczny. W latach 1928-1936 pracowało w niej ośmiu zecerów, którzy dysponowali dużym zestawem pism różnych krojów i czcionek. Maszynę do składania, czyli intertyp zakupiono dopiero w 1936 r. Drukarnia nastawiona była przede wszystkim na zaspokajanie potrzeb drukarskich własnego wydawnictwa. <br />

Po śmierci Mortkowicza zakończyła się ostatecznie dobra passa drukarni. Zaczęto wtedy poszukiwać klienta z poważnym zamówieniem do druku. W 1931 roku drukarnia otrzymała zamówienie na tygodnik „Wiarus”, ilustrowane czasopismo dla podoficerów. Drukowano go do końca 1938 r. Do wybuchu [[II wojna światowa|II wojny światowej]] i likwidacji drukarni przez władze hitlerowskie wychodziło tam jeszcze czasopismo „[[Ateneum]]”.<br />

Mortkowicz posiadał dwie księgarnie w dwóch różnych miejscach Warszawy, jednak tylko przez kilka lat pracowały one jednocześnie. Będąc księgarzem – wydawcą, posiadał księgarnie sortymentowe i nakładowe jednocześnie, tzn. rozprzedając druki różnych nakładców obok tych wydanych nakładem własnym. Nawiązywał on liczne kontakty z firmamiprzedsiębiorstwami księgarskimi i wydawniczymi, od których nabywał za gotówkę albo przejmował w komis różne wydawnictwa, ale także starał się rozprowadzać swoje wydawnictwa za pośrednictwem innych księgarń i hurtowni. Zajmował się też pośrednictwem w rozprowadzaniu książek na prowincję.<br />

Początek jego działalności księgarskiej owocują stosunkami handlowymi z firmamiprzedsiębiorstwami zagranicznymi z Niemiec, Francji i Anglii. Przed [[I wojna światowa|I wojną światową]] był członkiem Związku Księgarzy Niemieckich, skupiającym księgarzy i wydawców z różnych krajów. Zagraniczne wydawnictwa sprowadzał m. in. z Lipska, Londynu, czy Paryża.<br />

Księgarnie Mortkowicza miały określoną politykę wydawniczą, która wpływała także na profil sortymentu. Przed I wojną światową specjalnośćasortyment firmyprzedsiębiorstwa w zakresie asortymentu byłabył bardzo szerokaszeroki i obejmowałaobejmował m.in. wydawnictwa z zakresu architektury, nauki o handlu, historii i polityki, medycyny, nauk ścisłych, filozofii, ekonomii i nauk społecznych oraz literatury pięknej, podręczników, czy przewodników kolejowych.<br />

Księgarnia Mortkowicza prowadziła, jak większość jej podobnych, również sprzedaż antykwaryczną, szczególnie w pierwszych latach swej działalności. Duże znaczenie w jego księgarni miała literatura dla dzieci i młodzieży. Z biegiem czasu literatura naukowa w większości była reprezentowana przez nauki humanistyczne i społeczne. Tematyka reprezentowana w księgarni była odzwierciedleniem zainteresowań jej właściciela, toteż dział artystyczny był tam bardzo rozbudowany. Właśnie taki, ściśle artystyczny charakter Mortkowicz planował w swojej drugiej księgarni otwartej w 1915 r. Miała ona propagować reprodukcje artystyczne i wydawnictwa z zakresu sztuki. Odzyskanie niepodległości umożliwiło mu zaopatrywanie się w wydawnictwa artystyczne krajowe i zagraniczne. Organizowana tam również wystawy malarskie młodych artystów. Księgarnia ta odgrywała więc pewną rolę w kształtowaniu gustów literackich i artystycznych postępowej inteligencji warszawskiej, szczególnie młodzieży. Jednak oprócz literatury artystycznej ważne miejsce w księgarni zajmowały nielegalne wydawnictwa organizacji lewicowych. Mając powiązania z [[PPS]], Towarzystwem Wydawnictw Ludowych i organizacjami niepodległościowymi z okresu I wojny światowej na składzie swojej księgarni Mortkowicz posiadał literaturę socjalistyczną o postępowej lub wolnościowej ideologii, oraz pośredniczył w jej kolportażu.<br />

W ciągu całej działalności edytorskiej Jakuba Mortkowicza i jego następców wyszło 897 tytułów. Większość z nich oznaczona charakterystycznym kłoskiem. Główne miejsce w dorobku Mortkowicza zajęły beletrystyka dla dorosłych, beletrystyka dla dzieci i młodzieży, a także wydawnictwa popularnonaukowe. W tej ostatniej grupie dominowała literatura z zakresu nauk humanistycznych, społecznych oraz sztuk plastycznych. <br />

Ważnym elementem działalności wydawniczej Mortkowicza były serie wydawnicze. W l. 1910-1939 ukazało się ich dziewiętnaście. Pierwszą i najważniejszą z nich pod względem była seria „Pod Znakiem Poetów”, która składała się z trzech części. Pierwsza ukazywała się w latach 1910-22 i zapoczątkowana została dziełami polskich romantyków. Druga część wychodziła w l. 1927-39 jako Seria Nowa. Składały się na nią głównie utwory Młodej Polski i Skamandra. Z kolei część trzecia była wydawniczą efemerydą wydawaną l.1945-46.<br />

Po podjęciu kilku serii, które okazały się efemerydami (Panteon, Plutarch Polski, Żywoty Ludzi Znakomitych, Arcydzieła Literatur Obcych w Wyborze i Układzie dla Użytku Szkolnego, Współczesna Powieść Francuska), Jakub Mortkowicz zaczął wydawać równolegle trzy serie przeznaczone dla szerokiego kręgu odbiorców: Bibliotekę Beletrystyczną Towarzystwa Wydawniczego (wyszło 11 powieści w 22 tomikach, autorów polskich i obcych), Bibliotekę Humoru (literatura rozrywkowa francuska, angielska, amerykańska, rosyjska i polska, 10 tomików), a także Dobre Książki dla Młodzieży (obejmowała twórczość pisarzy obcych, głównie skandynawskich i angielskich, ale też rodzimych — [[Janusz Korczak]], [[Ewa Szelburg-Zarembina]], [[Maria Konopnicka]], [[Jan Brzechwa]], [[Janina Mortkowiczowa]] i in.).<br />

W trosce o dostępność książki dla każdego powstała inicjatywa edycji tanich serii wydawniczych takich jak: Żeromski dla Całej Polski, zeszytowe Dzieje Sztuki w Polsce, Malarstwo Polskie dla Wszystkich. U Mortkowicza ukazały się też cenne wydania zbiorowe Żeromskiego 10-tomowe ''Pisma'' i 30-tomowe ''Dzieła'', a także ''Popioły''.<br />

=== Inne obszary działalności JakubaJakóba Mortkowicza ===

JakubJakób Mortkowicz nie ograniczał się tylko do drukowania i wydawania książek i czasopism. Popularyzował czytelnictwo, był aktywnym działaczem społecznym. Należał do Zarządu Związku Księgarzy Polskich, działał w Polskim Towarzystwie Wydawców Książek. W 1918 założył wraz z innymi księgarzami Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych „Ruch”, które rozpowszechniało w całym kraju pisma i książki. Wielokrotnie był polskim delegatem na międzynarodowe kongresy wydawnicze i Targi Książki. Pełnił rolę stałego reprezentanta II RP we Florencji, Wiedniu, Lipsku i Paryżu. Organizował prezentacje rodzimej książki. Pierwsza z nich odbyła się w 1922 r. we florenckiej Fiera di Libro i zakończyła się sukcesem. Podobnie było w roku 1927 w Lipsku na Wystawie Zdobnictwa Książkowego, która zaowocowała zaproszeniem na członka-korespondenta elitarnej organizacji zrzeszającej tylko artystów, Związku Niemieckich Artystów Książki.

*[http://www.bj.uj.edu.pl/akt/wys/2_inf.htm#1 wystawa poświęcona Mortkowiczowi i jego firmiedziałalności gospodarczej]

{{DEFAULTSORT:Mortkowicz, JakubJakób}}