Kosmologia: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Problemy |
techniczne |
||
Linia 4:
{{Dopracować|W takim artykule nie może braknąć rzetelnego opisu kosmologii nowożytnej, będącą jedną z najważniejszych nauk fizycznych}}
'''Kosmologia''' (z gr. ''kósmo''s: porządek, wszechświat oraz ''lógos'': słowo, nauka) jest to nauka, opierająca się mocno na filozofii, wiedzy i wierzeniach różnych ludów. Nie należy jej mylić z [[Kosmogonia|kosmogonią]], dotyczącą powstania świata, mimo, iż mają one wiele punktów wspólnych (to, jak został stworzony świat, rzutuje na poglądy na jego temat i odwrotnie, mity o stworzeniu świata są uwarunkowane sposobem jego widzenia).
Kosmologia zajmuje się tym, z czego się składa [[Wszechświat]], jak się zmienia oraz jak będzie wyglądał w przyszłości.
==
Początki kosmologii sięgają prawdopodobnie początków abstrakcyjnego myślenia u pierwszych ludzi. Nieraz zapewne zastanawiali się, czym jest naprawdę to, co znajduje się wokół nich, skąd się bierze, jaka jest natura różnych zjawisk.
Pierwotnie kosmologia była mocno powiązana z religią, a wiedzę, z nią związaną, czerpano z [[mit|mitów]] i podań oraz od kapłanów, którzy często byli autorytetem w tej dziedzinie. Była ona generalnie oparta na domysłach, [[magii sympatycznej]] i niezgodna z dogmatami współczesnej nauki. Do społeczeństw, które posiadały największą wiedzę kosmologiczną, należeli [[Egipcjanie]] i [[Aztekowie]] – tworzący najbardziej rozwinięte znane nam cywilizacje. Do dzisiaj nie potrafimy dociec źródeł wielu aspektów ich wiedzy – przykładem jest tutaj wiedza o położeniu [[Syriusz|Syriusza]], którą posiadali starożytni [[Egipcjanie]], a dysponują nią do dzisiaj [[Dogonowie]]<ref>[http://infra.org.pl/historia-/paleoastronautyka/554-zagadkowa-wiedza-dogonow Zagadkowa wiedza Dogonów]</ref>.
==
Początki kosmologii były mocno związane z religią, często należała ona do jej elementów. Każdy system wierzeń jest powiązany z odmienną, właściwą dla niego kosmologią. Nie zmienia to faktu, że koncepcje kosmologiczne w zbliżonych do siebie systemach mają wiele cech wspólnych. Jedną ze wspólnych cech poszczególnych religijnych kosmologii jest uznawana trójdzielność świata – podział na niebo, ziemię oraz świat podziemny. Występuje w tak odległych od siebie [[Mitologia|mitologiach]], jak [[Mitologia skandynawska|skandynawska]] i [[Mitologia japońska|japońska]], co świadczy o jego silnej [[archetypowość|archetypowości]]. Koncepcja trójdzielności przeniknęła także do chrześcijaństwa . Dalej jednak nie spotykamy tylu podobieństw a, im bardziej odlegli geograficznie od siebie są wyznawcy danych religii, tym ich kosmologiczne wizje świata bardziej różnią się od siebie.
Dla przykładu, w mitologiach ludów indoeuropejskich występuje drzewo (słowiański dąb, skandynawski jesion [[Yggdrasil]]), będące podstawą świata. Jego korzenie podgryza wąż ([[Żmij]], [[Nidhogg]]), a znajdują się one w świecie zmarłych ([[Nawie]], [[Niflheim]]). W koronie, w której znajduje się świat bogów (Niebo, [[Asgard]]), żyje ptak uznawany w danej kulturze za symbol siły i wspaniałości (orzeł, kur, kruk). Pień drzewa to między innymi świat ludzi ([[Midgard]], Ziemia). Podobieństwa te są zapewne spowodowane wzajemną bliskością obydwu kultur i wspólnym pochodzeniem. Jednakże na przykład w [[Mitologia|mitologiach]] [[Daleki Wschód|Dalekiego Wschodu]] nie występują już te elementy . Kosmologia danej kultury wpływa też na ogólnie pojęty pogląd świata – jeżeli np. wizja świata oparta jest na walce przeciwstawnych sobie istot (bogowie [[Asgard|Asgardu]] – [[Olbrzymy]]), wpływa to na sposób życia wyznającego ją ludu ([[Wikingowie]] z ich kultem walki i siły). Może być też odwrotnie – pierwsze było wojownicze nastawienie ludów, a oparcie modelu świata na walce było skutkiem ich nastawienia i niejako usprawiedliwieniem dla prowadzonych przez nie wojen (śmierć z mieczem w ręku jako warunek dostania się do Asgardu). Model świata, oparty na harmonii i spokoju mógł warunkować odmienne jego postrzeganie, jak i odwrotnie – ludy, nastawione pokojowo, żyjące w spokoju i harmonii, tworzyły oparty na tych zasadach model świata. Oczywiście, nic nie wyklucza współistnienia tych mechanizmów na zasadzie samonakręcającej się spirali
Chronologicznie rzecz ujmując, najstarsza znana nam wizja kosmologiczna pojawiła się w [[mitologie mezopotamskie|mitologiach mezopotamskich]] – [[Mitologia sumeryjska|sumeryjskiej]] i [[Mitologia babilońska|babilońskiej]].
===Niebo===
Linia 25 ⟶ 24:
===Ziemia ===
Świat śmiertelników, których rolą jest służyć bogom. Każde z miast, budowanych przez ludy Mezopotamii, było poświęcone jednemu bogu, który sprawował nad nim opiekę. Gdy któreś z nich obejmowało hegemonię nad pozostałymi, znajdowało to odbicie w mitologii – wtedy to bóg-patron owego miasta przejmował władzę nad swymi pobratymcami. Stąd wywodzą się też herosi, półbogowie, z których najsłynniejszym jest [[Gilgamesz]] – władca miasta [[Uruk]] (sum. Unug), bohater wielu [[Epos|eposów]] sumeryjskich i akadyjskich. Prawdopodobnie gdzieś na ziemi żył też [[Utnapisztim]] (sum. [[Ziusudra]])
===Kraina Ciemności (Cienia)===
Jest to ciemne, ponure miejsce, po którym snują się umarli, nie doświadczając żadnych przyjemności. Brak tam jedzenia, światła i wszystkiego, co wiązałoby się ze szczęśliwością ziemskiego życia. Światem tym rządzi para bóstw: [[Ereszkigal]] i [[Nergal (bóstwo)|Nergal]]. Żyjący składają zmarłym ofiary m. in. z jedzenia, aby urozmaicić im egzystencję. Wszystko tam jest szare i pozbawione barw. Nic więc dziwnego, że heros Gilgamesz wybrał się na poszukiwanie [[Ziele Nieśmiertelności|Ziela Nieśmiertelności]]. Ludzie w tamtych czasach musieli bać się przejścia po śmierci z barwnego ziemskiego świata do Krainy Cienia
=== Protoastronomia mezopotamska ===
Odpis babilońskiej tabliczki, zawierającej listę gwiazd.
Ważnym elementem kosmologii jest [[astronomia]] – zajmowano się nią na terenie [[Mezopotamia|Mezopotamii]] już w XVIII w. p.n.e. Najwcześniejsze zapisy na glinianych tabliczkach, pochodzących z biblioteki króla [[Asurbanipal|Asurbanipala]], są datowane na XVIII – XVII w. p.n.e. Najstarszym zachowanym na piśmie zabytkiem jest [[Enuma Amu Enlil]]
Współczesny [[horoskop]] opiera się na systemie, wywodzącym się z tej religii. Zmienił się on w małym stopniu, różni się niektórymi nazwami znaków Zodiaku. Także oni, jako pierwsi, zaczęli łączyć gwiazdy w [[gwiazdozbiory]]. Jednakże ich nazwy różniły się od znanych dzisiaj – dla przykładu, [[Orion (gwiazdozbiór)|Oriona]] nazywali Prawdziwym Pasterzem Niebios (SIPA.ZI.AN.NA). [[Syriusz]] miał wyobrażać strzałę (KAK.SI.SA / [[sukudu]]), a gwiazdy, z nim sąsiadujące – łuk (BAN / qastu). U [[Mezopotamczycy|Mezopotamczyków]] ważną rolę pełniła planeta [[Wenus]] a [[Księżyc]] był podstawą rachuby czasu. Miesiąc zaczynał się razem z pierwszym półksiężycem – dlatego ich dni zaczynały się po zachodzie słońca, które w tamtejszej rachubie nie pełniło aż tak znaczącej roli, jak współcześnie.
Podczas, gdy [[Babilończycy]] skupiali się głównie na Wenus, [[Asyryjczycy]] obserwowali wszystkie znane im planety<ref>[http://hufu5.republika.pl/strona5/zodiak4.htm Protoastronomia Mezopotamii]</ref>. Wielu badaczy uważa, że to właśnie w Mezopotamii rozpoczęła się „astronomia z prawdziwego zdarzenia”. Mezopotamczycy obserwowali niebo ze względów religijnych, jednakże nie sposób zaprzeczyć, iż zdobywali przy okazji pewną wiedzę o ruchach ciał niebieskich i Wszechświecie. Przenikała ona do ludów, z którymi utrzymywali kontakty, jak np. [[Chińczycy]] czy [[Egipcjanie]] i była rozwijana przez nie dalej, za pomocą coraz to bardziej skomplikowanych pojęć i aparatury, od [[astrolabium]] aż po dzisiejsze [[Teleskop|teleskopy]] i [[Prom kosmiczny|promy kosmiczne]]. Od „tańca bogów” aż po dzisiejszą wiedzę o ruchach planet.
=== Dogonowie ===
Oprócz Mezopotamii i [[Egipt|Egiptu]], znanych z ich osiągnięć w dziedzinie kosmologii i astronomii, wiedzę z tego zakresu posiadały także niektóre ludy [[Czarna Afryka|Czarnej Afryki,]] m.in. [[Dogonowie]], żyjący w okolicach uskoku [[Bandiagara]], w południowo-środkowym [[Mali]]. Do dzisiaj pozostaje tajemnicą, skąd w ich systemie wierzeń znajduje się wiedza kosmologiczna, której nie posiadali teoretycznie „bardziej rozwinięci cywilizacyjnie” Europejczycy. Dotyczy to szczególnie Syriusza, którego jeszcze w XIX wieku, czyli podczas pierwszych kontaktów z Dogonami, uważano za pojedynczą gwiazdę. Co więcej wiedzieli oni, że w tym układzie otaczają się wzajemnie [[biały karzeł]] (nie znali takiego terminu, ale opisali charakterystyczną jego cechę – ogromny ciężar w stosunku do wielkości) i gwiazda, podobna do Słońca. Znali też orbity, po których poruszają się [[Syriusz A]] i [[Syriusz B]]. Twierdzą także, że białego karła okrąża [[Emme-Ya]] – niewidoczna planeta z dużym satelitą, bądź też gwiazda, dookoła której krąży planeta. Wiedzą też, że okres obiegu Syriusza B wokół Syriusza A trwa 50 lat (według współczesnej nauki 50,4 lat – około 5 miesięcy to w tej skali niewielka różnica). Twierdzą, że wiedzę tą przekazali im [[Nommowie]] – istoty, podobne do gadów, pochodzące właśnie z tego systemu.
== „Współczesne wierzenia” – kosmologia naukowa ==
Współczesna kosmologia odeszła daleko od jej początków. Dzisiaj gwiazdy i planety nie są uważane za bogów, czy inne nadnaturalne istoty. Dzięki nauce wiemy więcej o budowie świata i Wszechświata, dysponując obliczeniami naukowymi i nowoczesną aparaturą, jesteśmy w stanie przewidzieć wiele zjawisk. Wiemy już, ze niebo nie jest siedzibą bogów, lecz przestrzenią dookoła Ziemi. Za pomocą teleskopów i innych nowoczesnych urządzeń odkryliśmy inne gwiazdy i planety. Dzisiaj obliczenia wykonują [[Komputer |komputery,]] a ciała niebieskie możemy obserwować we własnym domu. Zjawiskami w przyrodzie nie kierują już duchy i bogowie – wiele z nich możemy wytłumaczyć racjonalnie, naukowo. Wpłynęło to na nasz sposób widzenia rzeczywistości. Świat stał się częściowo przewidywalny. Dawny, [[średniowieczny model Wszechświata]] z płaską Ziemią w centrum i sferami niebieskimi, rozpościerającymi się nad nią, dawno został obalony. Naukowcy dokładnie opisali większość zjawisk, występujących w przyrodzie. Wymyśliliśmy urządzenia, wykorzystujące te same mechanizmy, które funkcjonują we Wszechświecie: [[energia atomowa]], [[Zderzacz Hadronów|zderzacz hadronów]], [[mikrofale]], czy też [[fuzja jądrowa]].
Linia 51 ⟶ 50:
Inny spór to ten o znaczenie zjawisk kosmicznych, ich wpływ na ludzi i Ziemię. Podczas, gdy astrolodzy wciąż uważają go za oczywisty, naukowcy często odrzucają go całkowicie, z wyjątkiem rzeczy takich, jak np. [[wiatr słoneczny]] czy [[fazy Księżyca]] lub [[Pływy morskie|pływy]], powodowane przez niego w oceanach. Zdania są podzielone także, jeżeli chodzi o życie pozaziemskie. Niektórzy twierdzą, że Ziemia nie jest jedyną zamieszkałą planetą we Wszechświecie, inni to kwestionują. Wielu naukowców uważa, że zapewne możliwe jest życie na innych planetach, lecz jest mała szansa, by te istoty były inteligentne. Jeszcze inni uważają, iż istoty, tam żyjące, mogą w ogóle nie przypominać organizmów żywych, jakie znamy, funkcjonować w oparciu o inne mechanizmy biologiczne, a nawet, że podstawą tego życia nie musi być koniecznie [[DNA]].
== Współczesna mitologia ==
Polem do popisu dla współczesnej kosmologii jest gatunek [[Science fiction|science-fiction]]. Jego twórcami są zwykle ludzie wykształceni, posiadający pewną wiedzę naukową, jak np. [[Frank Herbert]], autor cyklu o planecie [[Diuna (powieść)|Diuna]], jednego z klasycznych już dzieł, napisanych w tym gatunku. Napisał on też inne książki o tematyce s-f, jednak dziełem jego życia pozostaje [[Diuna (powieść)|Diuna]] i jej kontynuacje. Innym, tym razem polskim autorem, tworzącym w tym gatunku, jest [[Stanisław Lem]] ([[Dzienniki gwiazdowe|Dzienniki Gwiazdowe]], [[Solaris]], [[Bajki robotów|Bajki Robotów]]). Nieraz owe dzieła zawierają też przesłanie moralne i filozoficzne, skłaniają do rozmyślań na temat naszego miejsca we wszechświecie. Pod ciekawą i wciągającą fabułą autorzy ukrywają rozważania na wiele tematów, dotyczących nie tylko kosmologii.
Linia 58 ⟶ 57:
Podobnie, jak one, fantastyka, a w największym stopniu science-fiction, opiera się na pewnych założeniach, dotyczących funkcjonowania wszechświata. Założeniach, które danemu autorowi wydają się wysoce prawdopodobne. O ile w gatunku fantasy nie zawsze są one istotne, o tyle w s-f grają bardzo ważną rolę. W czasach, gdy powstawały mity kosmologiczne, też kierowano się dostępną wtedy wiedzą, by opisać zjawiska, nie do końca znane.
== Nauka – religia ==
Współcześnie naukowcy próbują odpowiedzieć na pytania, podobne do tych, które dręczyły naszych przodków. Nadal nie wiemy do końca, czym jest Kosmos, jakim podlega prawom. Tworzone są teorie, oparte na naukowych podstawach, często sprzeczne ze sobą. Wiele z nich powstaje po to, by zostać obalone przez nowe odkrycia. Często wydają się spójne i oczywiste do momentu, gdy nie odkryje się zjawisk, które wykraczają poza ich ramy, są według nich niemożliwe, lecz mimo to mają miejsce. Wtedy okazuje się, że dana teoria ma jednak luki, nie opisuje świata dokładnie. W przyszłości zapewne wiele tych założeń będzie uznawanych za równie niedorzeczne jak to, że gdzieś w niebie siedzą bogowie i wpływają na funkcjonowanie świata. Nauka stała się dla wielu ludzi swoistą religią, systemem wierzeń. Wiele odkryć naukowych opiera się na interpretowaniu zjawisk, których natury nie jesteśmy do końca pewni. Mimo, że nasza wiedza kosmologiczna jest zdecydowanie większa niż tysiące lat temu, nadal nie znamy dokładnie wielu zasad, rządzących światem. Nawet naukowcy są często podzieleni na wyznawców różnych teorii, z których żadna nie jest bardziej ani mniej prawdopodobna, niż pozostałe.
== Współcześni „kapłani” ==
Współcześni „kapłani nauki” opierają swoje rozważania kosmologiczne na obliczeniach i prawach [[fizyka|fizyki]], oczywistych dla każdego. Są uznawani na całym świecie, ich dzieła publikuje się w wielu krajach, a artykuły są umieszczane w renomowanych czasopismach naukowych. Są to między innymi [[Stephen Hawking]], [[Michał Heller]] i [[Georg Raffelt]].
== Nagroda z Kosmologii ==
Jest to nagroda, przyznawana za wybitne osiągnięcia w dziedzinie kosmologii przez [[Fundacja Petera i Patricii Gruberów
== Zobacz też ==
{{wikisłownik|kosmologia}}
Linia 71:
* [[space opera]]
== Literatura ==
* [[Michał Heller]], ''Ewolucja kosmosu i kosmologii'', PWN 1985, ISBN 83-01-04618-X
* Andrew Liddle, ''Wprowadzenie do kosmologii współczesnej'', Prószyński i S-ka 2000, ISBN 83-7255-114-6
* Łyczkowska K.,
* Dick, Steven J., ''Życie w innych światach. Dwudziestowieczna debata nad życiem pozaziemskim'', Prószyński i S-ka, Warszawa: 2004
== Linki zewnętrzne ==
Linia 90 ⟶ 84:
* [http://www.wiw.pl/astronomia/1104-kosmologia.asp Modele kosmologiczne]
* [http://www.wiw.pl/astronomia/1105-kosmologia.asp Testy kosmologiczne]
[[Kategoria:Kosmologia| ]]
| |||