Bunt Żeligowskiego: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
uzupełnienia |
usunięcie zbędnych linków do dat, WP:SK, drobne redakcyjne |
||
Linia 1:
{{
|epoka = czasy najnowsze
|nazwa = Bunt Żeligowskiego
Linia 23:
== Geneza ==
[[Plik:Zeligowski LOC 31862u.jpg
[[Plik:Bitwa o granice 1920.png|thumb
Pod koniec [[wojna polsko-bolszewicka|wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku]], gdy wojska polskie przechodziły do kontrofensywy znad [[Niemen|Niemna]], do [[Polska|Polski]] powracały ziemie utracone uprzednio na rzecz [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]]. Stało się sprawą jasną, że możliwe jest to również w przypadku ziem zajętych w lipcu 1920 roku przez wojska litewskie, które złamały zasadę neutralności i we współdziałaniu z Rosjanami przekroczyły [[Linia Focha|Linię Focha]], atakując wojska polskie i zajmując [[Troki|Troki (Nowe Troki)]] i stację [[Landwarowo]]. Pomogło to odciąć północnej armii polskiej linię odwrotu ku Oranom i Grodnu. W związku z faktycznym sojuszem litewsko-bolszewickim w dniu 6 sierpnia 1920 roku, rząd litewski i sowieckie władze wojskowe podpisały konwencję w sprawie przekazania Litwinom rejonu [[Święciany|Święcian]] i zamieszkanego w większości przez Polaków [[Wilno|Wilna]]. Było to nagrodą za wsparcie bolszewików w walce z północną grupą wojsk polskich. Na mocy wspomnianej konwencji wojska litewskie wkroczyły do Wilna w dniu 26 sierpnia, czyli już po zwycięstwie wojsk polskich nad [[Wisła|Wisłą]]<ref>
W Polsce narastały głosy żądające przyłączenia Wileńszczyzny do Polski. Przedstawiciele niemal wszystkich partii politycznych byli w tej kwestii zgodni. Jak pisał krakowski
{{Cytat|''Ogółem więc Litwa środkowa''<ref>Treść przytaczana w oryginalnym brzmieniu.</ref> ''na terytorium około 38 000 klm. kw. Liczy 1 240 000 ludności, z czego na Polaków przypada 810 000, na Litwinów 115 000, na Białorusinów 120 000 i na innych (żydów) 190 000. Polacy stanowią zatem przeszło 66 proc., a z Białorusinami 76 proc., wobec 9 proc. Litwinów i 15 proc. żydów. Jest to kraj równie polski, jak Poznańskie. [...] Czyż można przyłączyć do państwa kowieńskiego [[Grodno]], w którem mieszka 23 Litwinów, albo powiat oszmiański, gdzie na 180 000 ludzi jest literalnie tylko 54 Litwinów? Nawet w Wilnie jest ich zaledwie 2000 na 128 000 ludności''<ref>''O federacyę Litwy z Polską'', [w:] ''Czas'' 28 października 1920 r., s. 3.</ref>}}
Szczególnie jasno wyraził to w późniejszym czasie sprzyjający Piłsudskiemu ''[[Kurier Poranny (1877)|Kurier Poranny]]'':
{{Cytat|''Należy stwierdzić w sposób kategoryczny, wbrew wszelkim odmiennym twierdzeniom, że nie było nikogo w Polsce, ktoby nie żywił pragnienia, aby Wilno mogło wejść organicznie w skład odrodzonego państwa polskiego.
Rozbieżności pojawiały się dopiero w planowaniu późniejszego kształtu tego terytorium, a także sposobu, w jakim miałby on zostać przyłączony do [[II Rzeczpospolita|Rzeczypospolitej]]. [[Prawica]] postulowała metodę inkorporacji zarówno Wileńszczyzny, jak i Grodzieńszczyzny. Dla prasy [[Narodowa Demokracja|endeckiej]] wszelkie wytwory federalizmu cechowały się ''nie tylko głupotą polityczną, ale i zaprzaństwem narodowym''<ref>''Federacya'', [w:] ''Gazeta Poranna'', 3 września 1920 r., s. 3.</ref>. Natomiast [[lewica|lewicowcy]] byli za koncepcją federacyjną.
{{cytat|''Kwestją sporną jest sprawa Wilna. Litwini miasto to, tak do głębi polskie, chcą gwałtem wbrew woli ludności wcielić do państwa litewskiego, polscy zaś nacjonaliści chcą Wilno po prostu wcielić do Polski, nie licząc się znowu z Litwinami, ani z [[Białorusini|Białorusinami]]. [...] Do zgody z Litwinami musimy dojść, tak jak musimy dojść do zgody z Ukraińcami''<ref>''Spór o Wilno'', [w:] ''Robotnik'' 28 października 1920 r., s. 1.</ref>.}}
Jednak wszelkie działania dążące do wyzwolenia i opanowania Wilna oficjalną drogą wojskową, w ramach kontrofensywy antybolszewickiej były niemożliwe ze względu na międzynarodowe zobowiązania rządu polskiego. Chodzi tutaj m.in. o [[Konferencja w Spa|układ w Spa]], a także naciski ministerstwa spraw zagranicznych [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]], przewidującego możliwość ataku polskiego. W tym momencie marszałek Józef Piłsudski zaczął rozpatrywać konieczność przeprowadzenia
Rozkaz Naczelnego Dowództwa z dnia
W rozkazie tym zawarta była też wskazówka o podziale wojsk na jednostki
Do nieregularnych zaliczono:
Linia 45:
* 211 pułk ułanów;
* [[Dywizja Ochotnicza (II RP)|Dywizję Ochotniczą]];
* [[1 Dywizja Litewsko-Białoruska|1 Dywizję Litewsko-Białoruską]] gen. Żeligowskiego<ref name=Łukomski1>
Podano też informację, że powyższy podział ''uwarunkowany jest trudnościami natury politycznej, związanej z dalszą akcją poza tzw.
Większość historyków twierdzi, że Piłsudski już w połowie września 1920 roku rozważał upozorowanie
Dowództwo nad całą akcją marszałek postanowił powierzyć jednemu ze swoich zaufanych współpracowników, generałowi Lucjanowi Żeligowskiemu.
Linia 55:
=== Sylwetka Żeligowskiego ===
{{osobny artykuł|Lucjan Żeligowski}}
Lucjan Żeligowski urodził się w
== Pierwsze plany ==
Piłsudski miał zaufanie do Żeligowskiego, ponieważ pochodził on, podobnie jak sam marszałek, właśnie z Wilna.
Wódz Naczelny chciał sprowadzić generała już
Piłsudski przedstawił również generałowi konieczność powołania osoby, która wzięłaby na siebie całą odpowiedzialność za takie działania. Tej postaci marszałek upatrywał w osobie samego Żeligowskiego, któremu zaproponował dowództwo nad planowaną akcją. Generał nie odpowiedział od razu. Jako zdecydowany zwolennik Piłsudskiego, nie widział żadnych przeciwwskazań co do wykonania nieoficjalnego rozkazu Marszałka. Jednak wątpliwości jego budziły możliwości wykonania dosyć skomplikowanego zadania tak niewielką liczbą żołnierzy, jaką zaoferował mu – nie chcąc sprowadzać podejrzeń ze strony zagranicy – Józef Piłsudski (1,5 tys. ochotników). Żeligowski postulował przydzielenie mu dużo większych sił. Kolejne rozmowy odbyły się
Pod wpływem nalegań Żeligowskiego, siły bezpośrednio mu podległe zwiększono. Teraz miały liczyć one około 14 tys. żołnierzy pochodzących z 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej i ochotników dowodzonych przez majora [[Marian Zyndram-Kościałkowski|Mariana Kościałkowskiego]].
Wraz z działaniami militarnymi, rozpoczęto również akcje dyplomatyczne i polityczne. W czasie narady w Grodnie, w której wzięli udział przedstawiciele Polaków w Wilnie, ustalono, że przyłączenie Litwy do Polski odbędzie się na zasadach sugerowanej przez Piłsudskiego koncepcji federacyjnej. Ustalono również kwestię powołania władz cywilnych po opanowaniu miasta przez wojska Żeligowskiego.
Linia 71:
Kiedy przygotowania do akcji wileńskiej ruszyły już w pełnym zakresie, w [[Suwałki|Suwałkach]] doszło do podpisania układu polsko-litewskiego, wyznaczającego linię demarkacyjną pomiędzy siłami zbrojnymi obu krajów, a także wprowadzającego rozejm na tej części frontu. Rokowania w Suwałkach zakończyły się 8 października o 2 w nocy. Polska nie przywiązywała dużej wagi do tego układu, który z jej punktu widzenia nie decydował o statusie Wilna. Jednak dla Litwinów dokument ten był niezwykle ważny, a powołując się na niego często wskazywali, że – zgodnie z ich interpretacją – przyznawał on Wilno Litwie.
Wieczorem
== Początek
Rankiem
Tymczasem pewne rozterki zaczął odczuwać sam Żeligowski. Spowodowane to zostało tym, że wielu oficerów nie kryło swoich wątpliwości, a także tym, że [[alianci]] zauważyli już ruch dywizji w kierunku Wilna. Generał wspominał później, że to właśnie
Żeligowski zmienił jednak zdanie. Górę wzięła ambicja i strach przed kompromitacją. Postanowił nie czekać na przybycie Sikorskiego i ponowił odwołany uprzednio rozkaz o wymarszu.
Rankiem
Marsz oddziałów gen. Lucjana Żeligowskiego na Wilno rozpoczęło się o 6 rano
Siły litewskie wciąż wycofywały się, a straty polskie były niewielkie. Generał chciał podejść pod same miasto i zdobyć je jeszcze tego samego dnia z marszu. Siły polskie rozciągnęły się jednak zbyt mocno. Mjr Kościałkowski musiał spowolnić marsz z powodu złego stanu dróg w Puszczy Rudnickiej. W efekcie zatrzymano się na noc ok. 20 km od Wilna.
Należy zaznaczyć, że podczas marszu Żeligowski starał się nie okazywać Litwinom wrogości, wierząc wciąż w możliwość utworzenia federacji. Widać to było na przykładzie zwalniania wziętych do niewoli żołnierzy litewskich, których kazał odsyłać z powrotem do Wilna. Jak pisano w prasie:
{{Cytat|''Obie strony mają po kilku zabitych i rannych, przytem Polacy wzięli kilkunastu jeńców, których następnie z bronią w ręku wypuszczono''<ref name=wypadki>''Wypadki wileńskie'', [w:] ''Robotnik'' 20 października 1920 r., s. 3.</ref>.}} Żeligowski nie chciał natomiast rozmawiać z litewskimi parlamentariuszami.
== Zajęcie Wilna ==
[[Plik:Zeligowski 1920 wilno.JPG|thumb
[[Plik:Mapa rozsiedlenia ludności polskiej na terenie Litwy w 1929.jpg|thumb|300px|Mapa zamieszkania ludności polskiej na terenie Wileńszczyzny w 1929 r.]]
Tymczasem w Wilnie władze litewskie zaczęły już planować ewakuację miasta. Zdawano sobie sprawę, że przewaga Żeligowskiego była przygniatająca. Dwa bataliony piechoty z 9 pułku nie były w stanie stawić czoła nadciągającym siłom polskim.
Po rozpoczęciu przez Żeligowskiego ponownego marszu
Żeligowski, nie wiedząc o ewakuacji Wilna, spodziewał się silnego oporu, zwłaszcza że miasto (ze względu na ścisłą zabudowę i dużą ilość wzniesień) nadawało się do prowadzenia długich i skutecznych działań obronnych. Podczas trwających jeszcze potyczek na przedmieściach, prowadzonych głównie przez litewski 4 batalion i 9 pułk oraz grupę mjra Kościałkowskiego i Wileński Pułk Piechoty, uaktywnili się w mieście polscy powstańcy, na których działalność tak liczył Piłsudski. Zaatakowali oni m.in. 1 kompanię 9 pułku niedaleko mostu kolejowego, opanowali [[Zespół zamkowy w Wilnie|Górę Zamkową]] i okolice Zielonego Mostu. W krótkim czasie powstańcom udało się zająć dużą część miasta, jeszcze przed wkroczeniem tam wojsk polskich. Działalność partyzancka polskiej ludności Wilna nie była później eksponowana, np. w prasie można było znaleźć następujące informacje:
{{Cytat|''Jenerał Żeligowski tak zorganizował akcyję zajęcia Wilna, aby się odbyła bez rozlewu krwi. Istotnie też Wilno zajęte zostało bez walk. Przed wkroczeniem wojsk jenerała Żeligowskiego do Wilna, młodzież polska usiłowała rozbroić litewską załogę Wilna, jednak jej się to nie powiodło''<ref name=czas1310>''Po zajęciu Wilna'', [w:] ''Czas'' 13 października 1920 r., s. 1.</ref>.}}
Wejście do miasta swoich oddziałów Żeligowski zaplanował w taki sposób, aby najpierw wkroczył do niego Pułk Wileński. Jednak oddziały nawzajem się prześcigały, nie mogąc się powstrzymać od dążenia do jak najszybszego znalezienia się w Wilnie. W związku z tym do miasta wkroczyły najpierw Miński Pułk Piechoty i szwadron strzelców konnych, nie czekający na wspomniany pułk. Ten ostatni przedefilował ulicami dopiero wieczorem. Jak wspominał później Żeligowski, wkraczające oddziały spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem miejscowej ludności polskiej. Jej postawę tak oceniał [[socjalizm|socjalistyczny]] ''
{{Cytat|''Ludność polska z niekłamaną radością witała swoich oswobodzicieli. Zapał i radość były tak powszechne, że nawet organ p. Birżyszki ‘Echo Litwy’ wyraźnie to podkreślił. Nastrój ludności litewskiej cywilnej na ogół niechętny i wyczekujący. [...] Co do Żydów, to z nich bardzo wielu wycofało się razem z wojskami litewskiemi (podobno koło 10 000). Pozostali pochowali wszystkie towary. Żadnych ekscesów antyżydowskich, dzięki żelaznej dyscyplinie i akcji miejscowego Komitetu Polskiego, nie było''<ref>''Wypadki wileńskie'', [w:] ''Robotnik'' 20 października 1920 r., s. 4.</ref>.}}
Jak już wspomniano, wyjeżdżające władze litewskie przekazały uprawnienia przedstawicielowi Ententy. W związku z tym nieunikniona była konfrontacja pomiędzy nim, a Żeligowskim. Spotkanie pomiędzy generałem a wszystkimi przedstawicielami państw obcych przy rządzie litewskim odbyło się w gmachu [[Taryba|Taryby]] (parlamentu litewskiego). Sztab Żeligowskiego był przeciwny uczestnictwu w spotkaniu, jednak generał zrobił to mimo wszystko. Zadano mu tam pytanie, jakim prawem zajął Wilno. Odpowiedział, że aby bronić praw ludności i dać jej możność powiedzenia czego chce. Przedstawiciele Ententy stwierdzili, że to oni są od tego w Wilnie, czemu Żeligowski zdecydowanie zaprzeczył. Rozmowa w gmachu Taryby do niczego nie doprowadziła i stała się wstępem do dalszych konfliktów i późniejszych rokowań.
Sposób, w jaki polski generał
Wieść o zajęciu Wilna rozniosła się lotem błyskawicy, stając się, obok negocjacji pokojowych z bolszewikami, najważniejszą wiadomością, goszczącą na pierwszych stronach najpoczytniejszych gazet. Już
Ta sama gazeta opisuje również szereg demonstracji poparcia dla akcji zajęcia Wilna, m.in. pisząc: {{Cytat|''Zgromadzeni na wiecach d.
Typowe stanowisko wobec akcji Żeligowskiego prezentował też ''Kurier Poranny'', w którym
== Litwa Środkowa ==
[[Plik:Rzeczpospolita Lithuania claims.png
{{osobny artykuł|Litwa Środkowa}}
Utworzenie państewka Litwy Środkowej miało być tylko stadium przejściowym przed zamierzonym przyłączeniem jego ziem do Rzeczypospolitej, które zatwierdzić miał Sejm Litwy Środkowej. I tak rzeczywiście się stało.
Linia 123:
Działania gen. Żeligowskiego spotkały się z gwałtownymi protestami Litwy, popartymi przez władze brytyjskie. Po niepowodzeniu ofensywy dyplomatycznej, Litwini podjęli decyzję o próbie odzyskania miasta siłą. Rozkaz operacyjny nr 4 litewskiej 3. Armii informował, że praktycznie całość wojsk litewskich była koncentrowana na zachód od Wilna. Władze polskie, pomimo pozornej neutralności, postawiły w stan gotowości [[2 Armia (II RP)|2]] i [[3 Armia (II RP)|3 Armię]] WP.
W drugiej połowie października wojska Litwy Środkowej podjęły ofensywę do [[Szyrwinty|Szyrwint]] i [[Giedrojcie|Giedrojć]]. Gen. Żeligowski zaproponował Litwie rozmowy pokojowe, te zostały jednak odrzucone. Kolejna ofensywa polska zaczęła się w połowie listopada i miała ambitny cel zdobycia Kowna.
== Traktat w Kownie ==
{{osobny artykuł|Traktat w Kownie}}
Negocjacje pokojowe pod nadzorem Ligi Narodów podjęto w Kownie
== Reakcje w Polsce ==
[[Plik:Zeligowski 1920 karykatura.JPG
Pozorowany
{{Cytat|''Wilno w ręku polskiem. Podczas gdy w Warszawie broniła się dogorywająca doktryna federalizmu przeciw zwycięskiej woli narodu połączenia wszystkich ziem polskich w obrębie żelaznych granic jednolitego państwa, dywizja generała Żeligowskiego przekroczyła Rubikon. Krok litewsko-białoruskiej dywizji, który z punktu widzenia wojskowego każdy trzeźwy i rozsądny Polak uważać musi za objaw smutny i niepożądany, jest odruchem zdrowego instynktu narodowego, który w rozpaczliwym wysiłku buntu postanowił rozciąć ten węzeł gordyjski, jaki około sprawy Wilna i ziem wileńsko-grodzieńskich naplątały dwa lata bałamutnej i szkodliwej polityki wschodniej''<ref>''Wilno'', [w:] ''Rzeczpospolita'' 11 października 1920 r., s. 3.</ref>.}}
Jednocześnie w wielu gazetach prawicowych pojawiły się informacje, jakoby gen. Żeligowski miał po opanowaniu Wilna wyruszyć na [[Kowno]]. Porównywano polskiego generała do postaci [[Gabriele d'Annunzio|Gabriela d’Annunzio]], włoskiego poety i polityka, który w
Snuto jednocześnie przypuszczenia co do celu, w jakim Żeligowski powołał do życia Litwę Środkową, a nie od razu przyłączył ziemie wileńskie do Polski: {{Cytat|''Widocznie rozwija się tu akcja, zakrojona na szerszą skalę, a przytem dość skomplikowana. Bo nie przyłączenie wileńszczyzny do Polski ruch ten ma na widoku, lecz
Gazety lewicowe, pomimo raczej przychylnego stanowiska wobec poczynań generała, snuły plany wykorzystania tego wydarzenia w celu realizacji doktryny federacyjnej. Szczególnie widoczne jest to w cytowanym już artykule ''
Nieco bardziej umiarkowany był konserwatywny ''Czas'': {{Cytat|''Pułki ochotnicze litewsko-białoruskie [...] zerwały więzy posłuszeństwa i ruszyły ku Wilnu. Poprowadził je jeden z najlepszych naszych dowódców, jenerał Żeligowski. Jakkolwiekbyśmy krok ten oceniali z punktu widzenia karności wojskowej, jakkolwiek nie zamykamy oczu na jego ujemne strony tak ze względu na naszą armię, jak i za granicę, to jednakże musimy go rozumieć''<ref name=czas1310 />.}} Osądy tej gazety brały się z uważnego przyjrzenia się całej sprawie i ocenieniu jej z punktu widzenia wielu aspektów, nie tylko wewnętrznej polityki rządu polskiego, ale także reputacji Polski na scenie międzynarodowej: {{Cytat|''[...] Posunięcie polityczne, dokonane przez jen. Żeligowskiego, kryje w sobie dla Polski wielkie niebezpieczeństwa na arenie dyplomatycznej. Krok polityczny, dokonany przez jen. Żeligowskiego, stoi w sprzeczności z oficyalną polityką rządu polskiego, której wyrazem było poddanie sporu polsko-litewskiego pod orzecznictwo Ligi narodów''<ref name=Litwa1>''Litwa środkowa'', ''Czas'', 15 października 1920 r., s. 1.</ref>.}} Publicyści ''Czasu'' zastanawiali się również nad tym, w jaki sposób na postępek Żeligowskiego powinien zareagować sam rząd. Nic nie wiedzieli o tym, że był to bunt upozorowany i dziejący się za wiedzą Piłsudskiego i Sikorskiego. Numer z
W dość podobnym tonie wypowiadają się publicyści zbliżonego programowo do endecji ''Kuriera Warszawskiego'': {{Cytat|''Czyn jen. Żeligowskiego jest sprzeczny z interesami polskiemi. W Warszawie, jak można sądzić, zdają sobie z tego sprawę. Czyn ten bowiem może obudzić przypuszczenia, że Polacy sami wątpią o swem prawie do Wilna, skoro nie zawahali się przed postawieniem [[Europa|Europy]] wobec faktu dokonanego zajęcia tego miasta przemocą. Gdyby więc jen. Żeligowski upornie odmawiał opuszczenia Wilna, dostarczyłby niebezpiecznego argumentu tym, którzy chętnie i systematycznie pomawiają Polskę o rzekome dążenia imperialistyczne, a także wyrzucają aljantom popieranie sprawy narodu, który nie szanuje praw cudzych w sposób jak najbardziej skrupulatny''<ref>''Głosy w sprawie Wilna'', [w:] ''Kurjer Warszawski'' 13 października 1920 r., s. 8.</ref>.}}
== Inkorporacja Litwy Środkowej ==
Po słynnym
Dzisiaj kojarzony jest przede wszystkim z wydarzeniami z początku października
Podczas operacji pozorowanego
== Upamiętnienie ==
Walki o Wilno
{{Przypisy|2}}
Linia 169 ⟶ 160:
== Bibliografia ==
* Gumowska Barbara, ''Opowieść o gen. broni Lucjanie Żeligowskim, Cz. 1, Lata 1865-1920'', Bydgoszcz 1994
* Kolarz Beata, ''Ustrój Litwy Środkowej w latach 1920-1922'', Gdańsk 2004, ISBN 83-7326-230-X.
* Krajewski Zenon, ''Geneza i dzieje wewnętrzne Litwy Środkowej (1920–1922)'', Lublin 1996, ISBN 83-906321-0-1.
* Żeligowski Lucjan, ''Wojna w roku 1920 : wspomnienia i rozważania'', Warszawa 1990, ISBN 83-11-07841-6.
* Grzegorz Łukomski, ''Wojna domowa. Z dziejów konfliktu polsko-litewskiego 1918-1920'', Oficyna Wydawnicza Adiutor, Warszawa 1997, ISBN 83-86100-27-3.
* Piotr Łossowski, ''Konflikt polsko-litewski 1918-1920'', Warszawa 1996
* Lech Wyszczelski ''Wilno 1919-1920'', wyd. Bellona SA, Warszawa, 2008
|