Lublana (powieść): Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Lestek.PNG|thumb|180px|''Leniwy kneź...poczuł się znowu wojakiem i wodzem'' ("Kneź Lestek" – rys. W.Walery Eljasz -Radzikowski]]

„Na całość powieści składają się legendy przedhistoryczne połączone z wątkami czysto baśniowymi, co w sumie tworzy jeszcze jeden – obok ''[[Stara baśń (powieść)|Starej baśni]]'' – obraz czasów przedpiastowskich”<ref>Nota wydawnicza do edycji z 1986 r., s. 215.</ref>. Fabuła tej opowieści charakteryzuje się jednak większym dynamizmem niż w przypadku ''[[Stara baśń|Starej baśni]]'': przy mniejszej objętości tekstowej utworu, wartka i trzymająca w napięciu akcja obfituje w liczne zwroty i zaskoczenia. Dodatkowym ożywieniem szczuplejszego utworu jest wielość i różnorodność postaci, wśród nich licznych drugo- i trzecioplanowych zarysowanych wyraziście i przedstawionych barwnie (wiedźma "baba" Rusa, kneziowy zausznik Berzda, tajemniczy wróżbita Znosek, parobek Czomber, demoniczny stryj Lublany – Czerniak, jej towarzyszka Mucha, Mirkowi towarzysze Czapla i Dryja itd.)

Stanowi to pośredni efekt tego, że zarys zdarzeń Kraszewski oparł w znacznej części na ahistorycznej relacji kronikarskiej [[Kronika Wincentego Kadłubka|Wincentego Kadłubka]]<ref>Prof. W. Danek widzi w tym typowy dla Kraszewskiego przykład umiejętnego wykorzystywania niewielkich kronikarskich wzmianek dla komponowania większych całości beletrystycznych (W. Danek, dz. cyt. poniżej, s. 123).</ref>i utrwalonej przez niego postaci drugiego z kolei knezia [[Lestek|Leszka]] ([[Leszko II]]). Temu na wpół legendarnemu źródłu należy też zawdzięczać swoisty komizm niektórych sytuacji i zdarzeń, jak np. pomysł, by o powierzeniu naczelnej godności w państwie rozstrzygały zawody sportowe (wyścigi konnne). Trudno również wykluczyć wpływ innych źródeł literackich: np. przedstawienie wojsk kmieci otaczających gród Leszka nieodparcie przypomina scenę z kroczącym Lasem Birnamskim z [[William Shakespeare|szekspirowskiego]] ''[[Makbet]]a''.

== Porównania ze ''[[Stara baśń (powieść)|Starą baśnią]]'' ==

Powstała już po ''Starej baśni'' (1876) powieść ta (oprócz tła tej samej epoki) wykazuje z nią niemało podobieństw. Główny wątek miłosny w istocie powtarza trudną miłość Domana i Dziwy, identyczny też jest narastający konflikt kmiecej gromady z samowolnym kneziem, zakończony jego usunięciem. Więcej różnic zawarł autor w charakterystyce postaci. O ile Mirek zbliżony jest do postaci Domana, to postać gnuśnego, rozwiązłego i brutalnego, ale mężnego knezia [[Lestek|Leszka]] wykazuje cechy pozytywne w porównaniu z tchórzliwym samochwałą Chwostkiem. Jeśli "baba" Rusa może być odpowiednikiem Jaruhy, to niepokojąca i poczwarna postać Znoska jako [[wróżbita|wróżbity]] wrogiego złu – także dodatnio różni się od jego imiennika ze ''Starej baśni''. Podobne są nikczemne postacie kneziowych zauszników – Berzdy i Smerdy, lecz odmienne ojców – prymitywnego, popędliwego Ryżca i rozważnego, szanowanego Wisza.

Wierny swym uprzedzeniom i antygermańskiemu uczuleniu, autor i tu sygnalizuje (choć nieznacznie w porównaniu ze ''Starą baśnią'') odwieczne zagrożenie przez niemczyznę, częstokroć działającą na rzecz wroga wewnętrznego. Próżno jednak w ''Lublanie'' szukać dydaktycznego historyzmu cechującego wcześniejszy utwór wraz z jego obszernym epilogiem"dopiskiem" (''Dziejowe legendy'') poświęconym krytyczno-historycznemu omówieniu czasów przedpiastowskich.

* Wincenty Danek, ''Powieści historyczne J. I. Kraszewskiego'', Ludowa Spółdzielnia Wyd.Wydawnicza, Warszawa 1966