Dziady (wędrowni żebracy): Różnice pomiędzy wersjami

[wersja nieprzejrzana][wersja nieprzejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
drobne redakcyjne
poprawki edycyjne i uzupełnienia merytoryczne
Linia 1:
== '''Dziady''' - określenie używane powszechnie w wielu rejonach Polski (a także w innych krajach słowiańskich) w stosunku do wędrownych żebraków. Nazywanie żebraków dziadami związane było z wyobrażeniem, iż posiadają oni cechy mediacyjne, są swego rodzaju łącznikami z "tamtym światem" oraz przedstawicielami zmarłych (dziadów-przodków).==
[[File:Żebracy w okolicach Kamieńca Podolskiego JPG.jpg|thumb|Dziadowie-żebracy w okolicach Kamieńca Podolskiego (Ukraina), koniec XIX w.]]
== Działalność wędrownych żebraków ==
 
== Działalność wędrownych żebraków ==
W tradycyjnych społecznościach wiejskich wędrowni dziadowie pełnili ważne funkcje społeczne. Nie byli oni postrzegani i traktowani jak "zwykli" żebracy, lecz jako pośrednicy między światem żywych i zmarłych. Dzięki nim można było w pewnym sensie nawiązać kontakt z przodkami i wypełnić wobec nich nakazane tradycją obowiązki (np. nakarmić). Wierzono też, że modlitwa dziadów ma szczególną moc, dlatego zwłaszcza w okresach [[Zaduszki|świąt zadusznych]] ([[Dziady (zwyczaj)|dziadów]]) zwracano się do nich z prośbą o wspominanie dusz przodków, wynagradzając jedzeniem lub datkami pieniężnymi. W niektórych rejonach dziadowie odgrywali też istotną rolę w obrzędach pogrzebowych - wynajmowano ich do "pilnowania" zwłok zmarłego albo zapraszano na specjalny rodzaj stypy (tzw. dziadowski obiad) <ref>K. Michajłowa, ''Dziad wędrowny w kulturze ludowej Słowian'', przeł. H. Karpińska, Warszawa 2010.</ref>.
 
Dziadowie bardzo często byli również śpiewakami. Wykonywali w miejscach publicznych (zwłaszcza pod kościołami) rozmaite pieśni, głownie o tematyce religijnej i zabarwieniu moralizatorskim (np. o świętych, cudownych objawieniach, końcu świata, śmierci, upadku obyczajów), które powszechnie określa się mianem pieśni dziadowskich<ref name=":0">P. Grochowski, ''Dziady. Rzecz o wędrownych żebrakach i ich pieśniach'', Toruń 2009.</ref>. Na terenach wschodnich podobny repertuar wykonywali z towarzyszeniem [[Lira korbowa|liry korbowej]] ukraińscy i białoruscy [[Lirnik|lirnicy]], których często również nazywano dziadami, choć mimo pewnych podobieństw zasadniczo tworzyli oni osobną grupę o specyficznej, odmiennej kulturze i sposobach działania<ref>N. Kononenko, ''Ukrainian Minstrels'', Armonk-New York-London, 1998.</ref>.
 
W osiadłych i mało mobilnych dawnych społecznościach wiejskich wędrowny dziad stanowił również jedno z niewielu źródeł informacji o świecie. Przynosił nowiny z bliższych i dalszych okolic, opowiadał o miejscach świętych, o życiu w innych stronach, a także o różnych niecodziennych wydarzeniach (np. objawieniach, wojnach, kataklizmach, morderstwach itp.). Niektórzy z dziadów zajmowali się też niekiedy drobnym handlem, sprzedając głównie różnego rodzaju dewocjonalia, choć nie należy mylić ich z wędrownymi kramarzami, którzy tworzyli odrębną grupę handlującą na jarmarkach i odpustach różnego rodzaju towarami<ref name=":1">E. Kozieł, ''Wspomnienia wędrownego kramarza'', Poznań 1971.</ref>.
 
== Społeczna pozycja dziadów ==
Dziadowie wywodzili się głównie ze społeczności wiejskich, spośród ludzi, którzy z różnych powodów (choroby, starość, brak pracy) nie mogli pracować na roli i w "dziadowskim rzemiośle" znajdowaliposzukiwali źródłoźródła utrzymania. Niekiedy znajdowali się jednak między nimi także ludzie z pewnym wykształceniem, których rozmaite koleje życiowe (udział w wojnach, utrata majątku, konflikty z prawem) zmusiły do podjęcia takiej działalności. Pozycja dziadów w tradycyjnych społecznościach wiejskich była zasadniczo bardzo wysoka. Z jednej strony szanowano ich jako pielgrzymów, "bożych wędrowców", ludzi niemalże świętych, a przy tym posiadających szeroką wiedzę o sprawach "tego" i "tamtego" świata. Z tego powodu oczekiwano ich przybycia, chętnie przyjmowano do domów i hojnie obdarowywano. Z drugiej strony, obawiano się, że urażony dziad może być niebezpieczny i np. rzucić klątwę na mało gościnnego gospodarza. Dlatego też na wsi panowało dawniej powszechne przekonanie, że wędrownym dziadom nie można odmówić wsparcia<ref name=":0" />.
 
W społecznościach miejskich i nowoczesnych dziadów traktowano z kolei bardzo często jako oszustów, którzy pod "płaszczykiem nędzy" szukają łatwego zarobku, w różny, często wyrafinowany sposób wykorzystując naiwność ludzką. Posądzano ich o rozmaitego rodzaju oszustwa (głównie symulowanie kalectwa), niecne występki (kradzieże, rozboje, czarownictwo) oraz o to, że prowadząc dobrze zorganizowaną działalność korporacyjną (cechy dziadowskie, królowie dziadowscy), dochodzą do znacznego bogactwa<ref>B. Geremek, ''Świat „opery żebraczej”: obraz włóczęgów i nędzarzy w literaturach europejskich XV-XVII wieku,'' Warszawa 1989.</ref>.
 
Kres działalności wędrownych dziadów położyła II wojna światowa oraz wywołane przez nią zmiany społeczno-polityczne. Wraz ze stopniowym rozpadem tradycyjnej kultury ludowej oraz zmianami technicznymi i światopoglądowymi wywołanymi modernizacją dziadowie przestali być postrzegani jako reprezentanci świata zmarłych lub pieśniarze i dostarczyciele nowin, a tym samym przestali pełnić ważne funkcje społeczne. Dodatkowo wprowadzony w Polsce ustrój socjalistyczny zakładał planową likwidację "procederu żebractwa", co znacząco utrudniało życie ostatnim reprezentantom tej profesji<ref name=":1" />.
 
== Postać dziada w literaturze ==
== Dziady-żebracy w literaturze ==
Postać wędrownego dziada-żebraka była częstym motywem literackim. Już w okresie staropolskim pojawiają się pierwsze satyryczne dialogi ukazujące środowisko dziadowskie w sposób parodystyczny (''Peregrynacja dziadowska'', ''Tragedia żebracza''). W późniejszych okresach spotkać można wiele utworów, w których wędrowni żebracy odgrywają większą lub mniejszą rolę; do najbardziej znanych należą powieści [[Józef Dzierzkowski|Józefa Dzierzkowskiego]] (''Król dziadów''), [[Józef Ignacy Kraszewski|Ignacego Kraszewskiego]] (''Zygmuntowskie czasy''), [[Edward Redliński|Edwarda Redlińskiego]] (''Konopielka'') i [[Tadeusz Nowak (pisarz)|Tadeusza Nowaka]] (''Wniebogłosy'').
 
== Bibliografia ==
Linia 20 ⟶ 24:
* Katia Michajłowa, ''Dziad wędrowny w kulturze ludowej Słowian'', przeł. H. Karpińska, Warszawa 2010.
* Edward Kozieł, ''Wspomnienia wędrownego kramarza'', Poznań 1971.
* Bronisław Geremek, ''Świat „opery żebraczej”: obraz włóczęgów i nędzarzy w literaturach europejskich XV-XVII wieku,'' Warszawa 1989.
 
== Przypisy ==