'''Kampania w Tonkinie''' [[1883]]-[[1886]] to konflikt pomiędzy [[Francja|Francuzami]] a siłami Czarnych Flag, [[Wietnam]]u i [[Chiny|Chin]] o przejęcie władzy w [[Tonkin]]ie w okresie od czerwca [[1883]] do kwietnia [[1886]] r.
W wyniku wybuchu [[Wojna chińsko-francuska|wojny chińsko-francuskiej]] w latach [[1884]]-[[1885]] r. oraz powstania w [[Annam]]ie w lipcu [[1885]] r., sytuacja Francuzów w regionie znacznie się pogorszyła. Po zaangażowaniu się do walk Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego oraz floty francuskiej walki przybrały na sile. Koniec kampanii datowany jest na rok [[1886]], jednak jeszcze aż do roku [[1896]] w Tonkinie miały miejsce liczne zrywy miejscowej ludności.
==Hanoi, Nam Định i Cầu Giấy (kwiecień 1882-lipiec 1883 r.)==
Dziewieć lat po nieudanej próbie zdobycia Tonkinu przez Francisa Garniera ([[1873]]), w prowincji doszło do kolejnych zatargów, po tym gdy oficer francuski [[Henri Rivière]] na czele niewielkiego oddziału marynarzy zdobył cytadelę w [[Hanoi]] ([[25 kwietnia]] [[1882]] r.). Co prawda Francuzi wycofali się szybko ze zdobytego bastionu, przepraszając nawet za ten czyn, jednak Rivière obawiając się reakcji [[Wietnam]]czyków zwrócił się do rządu francuskiego o przysłanie posiłków, które gwarantowałyby utworzenie w Tonkinie francuskiego protektoratu, podobnie jak to miało miejsce w [[Annam]]ie w roku [[1874]].
Po dotarciu oczekiwanych posiłków w lutym [[1883]] r. Rivière rozpoczął przygotowania do zajęcia miasta [[Nam Định]] i przejęcia kontroli nad liniami komunikacyjnymi w rejonie nadmorskim. Francuzom udało się zrealizować zamierzone cele po zdobyciu cytadeli w Nam Định w dniu [[27 marca]] [[1883]] r.
[[Image:Campagne du Tonkin Le commandant Riviere entre dans Nam Dinh.jpg|250px]]
*Atak francuski na Nam Định
Starając się wykorzystać nieobecność sił Rivière'a, armia wietnamska na czele której stał generał Hoàng Kế Viêm, podjęła próby zdobycia pozycji francuskich pod Hanoi. W dniach 27-[[28 marca]] doszło do bitwy pod Gia Cuc, w wyniku której Francuzi odparli atak wietnamski, zadając przeciwnikowi znaczne straty.
W czerwcu 1883 r. rząd francuski zatwierdził wysłanie kolejnych oddziałów do [[Tonkin]]u. Stało się to po porażce Francuzów i śmierci Rivière'a dnia [[19 maja]] w bitwie pod Cầu Giấy (na Papierowym moście) z oddziałami Czarnych Flag dowodzonych przez Liu Yongfu. Ze stacjonujących w Tonkinie wojsk, wzmocnionych nowymi oddziałami sformowano wkrótce Korpus Ekspedycyjny, na czele którego stanął generał brygady Alexandre-Eugène Bouët - najwyższy rangą oficer stacjonujący w [[Kochinchina|Kochinchinie]].
[[Image:Riviere pushing the cannon forward at Sontay.jpg|250px]]
*Bitwa pod Cầu Giấy
==Potyczka pod Nam Định (19 lipca 1883 r.)==
Do momentu przybycia generała, sytuacja Francuzów w Tonkinie była bardzo trudna. Posiadali oni niewielkie garnizony w [[Hanoi]], [[Hajfong]] i w Nam Định oraz odizolowane placówki w Hon Gai i [[Quy Nhơn]] w Annamie, jednak ich załogi nie były w stanie przeprowadzić skutecznej ofensywy przeciwko siłom Liu Yongfu i Wietnamczykom. Pierwszą decyzją Bouët'a było opuszczenie stanowisk w [[Quy Nhơn]] i Hon Gai oraz wzmocnienie garnizonu w [[Nam Định]]. W czerwcu Francuzi wzmocnili obronę garnizonów, odpierając bez problemu wietnamskie ataki skierowane na posterunki w Hanoi i Nam Định. W połowie lipca siły francuskie wzmocnione posiłkami z Francji i [[Nowa Kaledonia|Nowej Kaledonii]] oraz sprzymierzonych oddziałów z Kochinchiny i Tonkinu przeszły do ofensywy. [[19 lipca]] żołnierze z garnizonu Nam Định przypuścili atak na stacjonujące w rejonie oddziały wietnamskie, rozbijając je i rozpraszając.
[[Image:Combat of Nam Dinh 19 July 1883.jpg|250px]]
*Potyczka pod Nam Định
==Utworzenie francuskiego protektoratu (sierpień 1883 r.)==
Przybycie posiłków francuskich pod dowództwem admirała Amédée-Anatole Courbet'a w lipcu [[1883]] r. poważnie wzmocniło pozycję Francuzów w Tonkinie. Głównym celem nowego dowódcy stało się ustanowienie francuskiego [[protektorat]]u w Tonkinie i porozumienie się z dworem wietnamskim w [[Huế]] w celu wspólnej walki z Czarnymi Flagami.
[[Image:Thuan An Landing.jpg|250px]]
*Desant pod Thuận An
Dnia [[30 lipca]] doszło do spotkania admirała Courbet'a z generałem Bouëtem i nowo mianowanym cywilnym komisarzem w Tonkinie François-Julesem Harmandem w celu omówienia dalszego postępowania w [[Hajfong]]u. Na spotkaniu uzgodniono, że Bouët tak szybko jak to tylko możliwe przypuści atak na pozycje Czarnych Flag w Phủ Hoài. Ponieważ dwór wietnamski w dalszym ciągu popierał Czarne Flagi, dowódcy uprawnili Harmanda do zabiegania u rządu francuskiego o pozwolenie na zaatakowanie lini obronnych Wietnamczyków pod Huế. Francuzi zamierzali okrążyć miasto, a następnie wysłać ultimatum, w którym mieli się domagać uznania protektoratu w Tonkinie. Dnia [[11 sierpnia]] rząd wydał zgodę na propozycję oficerów, wobec czego dnia [[18 sierpnia]] eskadra admirała Courbet'a rozpoczęła ostrzał fortu Thuận An broniącego wejścia do Huế. [[20 sierpnia]] dwie kompanie francuskiej piechoty wspierane przez marynarzy trzech okrętów wojennych, dokonały desantu, staczając zwycięską bitwę o twierdzę. Po południu tego samego dnia kanonierki Lynx oraz Vipère wpłynęły do delty [[Rzeka Perfumowa|Rzeki Perfumowej]] celem osłony oddziałów piechoty zmierzających do Huế.
[[Image:Capture of Thuan An Forts.jpg|190px]]
*Zdobycie Fortu Thuận An
==Porozumienie w Huế (25 sierpnia 1883 r.)==
[[Wietnam]]czycy nie posiadając wystarczających sił do obrony miasta, zwrócili się z prośbą o zawarcie zawieszenia broni. Dnia [[25 sierpnia]] dwór wietnamski uznał francuską załogę [[Kochinchina|Kochinchiny]] oraz francuski protektorat w Annamie i Tonkinie, zobowiązując się wycofać własne wojska. Mimo to, Wietnamczycy utrzymali formalną władzę na tym terenie. Francuzi wyznaczyli za to swojego rezydenta, który spełniał rolę doradcy cesarskiego w Huế. W celu zabezpieczenia się przed kolejnymi atakami powstańców, wojska francuskie zajęły Fort w Thuận An. Także [[Prowincja Bình Thuận|prowincja Bình Thuận]] przeszła pod zarząd francuski w Kochinchinie. Ostatni punkt porozumienia gwarantował obu stronom wolny handel nad [[Rzeka Czerwona|Rzeką Czerwoną]]. Francuzi zobowiązali się przy tym wypędzić z regionu bandy Czarnych Flag oraz zapewnić wewnętrzną integralność kraju.
[[Image:Signature of 1883 Treaty of Hue.jpg|250px]]
*Porozumienie w Huế
==Phủ Hoài, Palan i Hải Dương (sierpień-listopad 1883 r.)==
W międzyczasie generał Bouët, w myśl postanowień konferencji z [[Hajfong]] rozpoczął ofensywę przeciwko Czarnym Flagom Liu Yongfu. W dniach [[15 sierpnia]] i [[1 września]] zaatakował on linie obronne przecinika nad [[Đáy (rzeka)|rzeką Đáy]], staczając nierozstrzygnięte bitwy pod Phủ Hoài oraz pod Palan. [[13 sierpnia]] Francuzi wsparci jednostkami piechoty morskiej oraz oddziałami pomocniczymi z Kochinchiny podjęli atak na wietnamskie pozycje obronne pod Hải Dương. Potyczka znana jest przede wszystkim z okrucieństw jakich dopuszczały się obie strony. W trakcie szturmu Francuzi natknęli się na zwłoki wielu zaginionych wcześniej francuskich żołnierzy oraz ich sojuszników z Kochinchiny, które nosiły ślady tortur. W akcie zemsty po bitwie Francuzi zakłuli bagnetami wszystkich wietnamskich jeńców. Po zdobyciu miasta Francuzi zajęli miejscową cytadelę, po czym skierowali się kilka kilometrów na północ na Górę Słoni, gdzie utworzyli posterunek zabezpieczający linie komunikacyjną miedzy Hajfong i Hanoi. W listopadzie 1883 r. Francuzi zajęli Ninh Bình, [[Hưng Yên]] oraz Quảng Yên, umacniając pozycje w delcie Rzeki Czerwonej.
[[Image:Combat at Palan.jpeg|180px]]
*Bitwa pod Palan
Walki potwierdziły, że porozumienie z Huế w Tonkinie okazało się bezwartościowe. Wietnamscy urzędnicy, których wysłano do wspierania Francuzów okazywali się całkowicie nieprzydatni lub po prostu odmawiali współpracy. Na dodatek książę Hoàng, na pomoc którego liczyli Francuzi wystąpił do Czarnych Flag z apelem o aktywniejsze działania, co doprowadziło jesienią 1883 r. do kolejnej fali ataków na pozycje francuskie. Zaatakowano m.in. garnizony w Palan i Batang. Dnia [[17 listopada]] dwutysięczne siły zwolenników Czarnych Flag przy wsparciu wojsk księcia Hoàng uderzyły na [[Hải Dương]]. W ostatniej chwili z pomocą kanonierki Lynx Francuzom udało się odeprzeć atak.
==Sơn Tây (grudzień 1883)==
W grudniu 1883 r. dowództwo nad wojskami francuskimi przeszło w ręce admirała Courbet'a, który z miejsca przeszedł do ofensywy wydzielając 9000 żołnierzy do walki z Czarnymi Flagami w rejonie Sơn Tây. Decyzja miała także znaczenie polityczne, gdyż po raz pierwszy Francuzi mieli zmierzyć się w Tonkinie z chińskimi wojskami. [[Chiny]] od wielu miesięcy wspierały mniej lub bardziej oficjalnie bandy Czarnych Flag, celem powstrzymania ewentualnego marszu Francuzów na północ w kierunku granicy z Chinami. Rząd francuski obawiał się, że atak na Sơn Tây mógłby przerodzić się w niepewną wojnę z Chinami, mimo to miał nadzieję, że szybki marsz i zwycięstwo nad Chińczykami zmuszą przeciwnika do wycofania się z Wietnamu. Gdy dnia [[10 grudnia]] fiaskiem zakończyły się rozmowy z Chińczykami, Courbet podjął decyzję o zdobyciu Sơn Tây.
Walki o Sơn Tây zaliczane są do najcięższych jakie przyszło stoczyć Francuzom w Tonkinie. Pomimo niewielkiej aktywności oddziałów wietnamskich i chińskich, bardzo mocny opór sprawiły atakującym Czarne Flagi. Dnia [[14 grudnia]] niepowodzeniem zakończył się atak francuski na zewnętrzne linie obronne wroga pod Phù Sa. Po wycofaniu się Francuzów, następnej nocy Liu Yongfu przypuścił kontratak. Atak Czarnych Flag został odparty. Po dniu spokoju dnia [[16 grudnia]] Courbet zarządził kolejny atak, poprzedzony intensywnym ostrzałem artyleryjskim. Około godziny 17, batalion [[Legia Cudzoziemska|Legii Cudzioziemskiej]] i oddział piechoty morskiej uderzyły na zachodnią bramę Sơn Tây, przebijając się do miasta. Czarne Flagi wycofały się do cytadeli, a kilka godzin później pod osłoną nocy opuściły miasto. Straty francuskie wyniosły 83 zabitych oraz 320 rannych, straty Czarnych Flag w ludziach i wyposażeniu okazały się tak poważne, że w kolejnych miesiącach przestały one stanowić większe zagrożenie dla wojsk francuskich.
[[Image:Prise de Son Tay.jpg|220px]]
*Zdobycie Sơn Tây
==Bắc Ninh i Hưng Hóa (styczeń-lipiec 1884 r.)==
Tego samego dnia, w którym Francuzi zdobyli Sơn Tây, stanowisko dowódcy Korpusu Ekspedycyjnego objął generał dywizji Charles-Théodore Millot, który zastąpił admirała Courbet'a. Powodem zmiany było zwiększenie liczby wojsk francuskich w Tonkinie a Millot lepiej radził sobie z tak znacznymi siłami. Pierwszym celem generała było zabezpieczenie się przed chińską interwencją w Tonkinie. Po zakończonych niepowodzeniem zabiegach dyplomatycznych, rząd francuski udzielił Millotowi zezwolenia na militarną akcję przeciwko zajętej w [[1882]] r. przez Chińczyków twierdzy [[Bắc Ninh]]. [[12 marca]] [[1884]] r. 11 000 francuskich, [[Algieria|algierskich]] i wietnamskich żołnierzy przypuściło decydujący atak, w wyniku którego siły chińskie zostały wyparte z Bắc Ninh.
[[Image:Prise de Bac-Ninh.jpg|250px]]
*Zdobycie Bắc Ninh
Po tym zwycięstwie Millot skierował się przeciwko pozostałym chińskim garnizonom w Tonkinie. Na początku kwietnia stanął przed silnie umocnioną twierdzą Czarnych Flag w Hưng Hóa. [[11 kwietnia]] flankujący atak Francuzów przyczynił się do wyparcia Czarnych Flag z Hưng Hóa. Sukces był znaczny, na dodatek Francuzi nie stracili w bitwie ani jednego żołnierza.
[[Image:Taking-of-bac-ninh.jpg|250px]]
*Bitwa o Bắc Ninh
==Bắc Lệ (23 czerwca 1884 r.)==
Po klęsce pod Hưng Hóa, resztki oddziałów Czarnych Flag wycofały się na zachód w kierunku Quản Thành, natomiast oddziały wietnamskie ruszyły w kierunku południowej prowincji [[Prowincja Thanh Hóa|Thanh Hóa]] przy granicy Tonkinu z Annamem.
W pogoni za wycofującym się przeciwnikiem, generał Millot podzielił swoje oddziały na kilka części. Dwa bataliony piechoty pod dowództwem porucznika Letelliera podjęły pościg za Czarnymi Flagami. Reszta oddziałów 1 Brygady pod dowództwem generała Brière de l’Isle ruszyła za uchodzącym księciem wietnamskim. Do połowy maja oddziałom tym udało się okrążyć nieprzyjaciela pod Phu Ngô. Do ataku jednak nie doszło, gdyż w tym czasie Chiny zadeklarowały polityczne rozwiązanie problemu przyszłości Tonkinu.
[[11 maja]] siły francuskie zaatakowały chiński garnizon w [[Thái Nguyên]], wypierając jego obrońców. W tym samym czasie piechota morska admirała Courbet'a likwidowała bazy piratów w rejonie [[Zatoka Tonkińska|Zatoce Tonkińskiej]]. W czasie gdy Francuzi atakowali Thái Nguyên, przedstawiciele Francji i Chin: François-Ernest Fournier oraz [[Li Hongzhang]] zawarli ugodę w [[Tiencin]]ie. Przewidywała ona natychmiastowe wycofanie się chińskich oddziałów z Tonkinu i uznanie przez Chińczyków wszystkich punktów traktatu z Huế. Oznaczało to w praktyce uznanie przez Chiny francuskiej władzy w Tonkinie. Po zawarciu umowy z Chinami, Francuzi umocnili i rozbudowali szereg garnizonów w całym regionie. Zajmowanie chińskich pozycji zakłócił incydent w Bắc Lệ w dniu [[23 czerwca]]. Stoczona tu batalia zakończyła sie zwycięstwem Chińczyków. Straty francuskie wyniosły ok. 90 zabitych i rannych. Incydent ten jak i odmowa Chin wypłaty odszkodowania za zerwanie umowy, były jedną z przyczyn wybuchu [[Wojna chińsko-francuska|wojny francusko-chińskiej]] dwa miesiące później.
[[Image:Bac Le Ambush.jpeg|250px]]
*Bitwa pod Bắc Lệ
==Kép, Lạng Sơn i Hòa Mộc (październik 1884-marzec 1885 r.)==
W październiku [[1884]] r. oddziały francuskie pod dowództwem Oscara de Négriera rozbiły Chińczyków pod Kép a po nowym roku zdobyły Fort Núi Bop ([[4 stycznia]] [[1885]]), rozpoczynając przygotowania do kampanii w [[Lạng Sơn]]. Kampania trwająca od 3 do [[13 lutego]] 1885 r. zakończyła się sukcesem francuskim. Kolejnym było rozbicie Czarnych Flag pod Hòa Mộc ([[2 marca]]) i [[Tuyên Quang]] ([[3 marca]]).
Mimo że wojna francusko-chińska nie wyłoniła zwycięzcy, dnia [[9 czerwca]] 1885 r. Chiny ostatecznie zaakceptowały postanowienia porozumienia z Tiencinu, uznając francuski protektorat. Nie oznaczało to jeszcze jednak zakończenia walk. Latem 1885 r. liczba żołnierzy francuskich w Tonkinie wzrosła do 35 000 ludzi. Oznaczało to utworzenie kolejnej dywizji i podział dowództwa. Podczas gdy generał Brière de l’Isle stał na czele pierwszej dywizji francuskiej, dowództwo nad Korpusem Ekspedycyjnym przejął dnia [[1 czerwca]] generał Philippe-Marie-Henri Roussel de Courcy. Na czele drugiej dywizji stał generał Négrier. W tym czasie wrósł opór ludności cywilnej skierowany przeciwko władzy francuskiej w Annamie i Tonkinie. Latem i jesienią 1885 r. miał miejsce wybuch epidemii [[Cholera|cholery]], który pociągnał za sobą wiele ofiar wsród żołnierzy Korpusu.
[[Image:Combat de Lang-Kep.jpg|250px]]
*Bitwa pod Kép
Dnia [[2 lipca]] 1885 miał miejsce atak wietnamski na wojska francuskie pod Huế. W odpowiedzi, Courcy przeprowadził skierowaną przeciwko powstańcom, operację lądową wzdłuż wybrzeża, celem utrzymania ważnych strategicznie pozycji nadmorskich. Siły powstańcze zasilili w tym czasie liczni dezerterzy chińscy, którzy wcześniej opuścili Tonkin. Dostarczając broń i przyłączając się do miejscowych band, Chińczycy przyczynili się do odzyskania kilku pozycji w regionie. Z drugiej strony, Courcy nie miał żadnego interesu w tym, aby zająć opanowane przez bandy tereny. Jedynym większym sukcesem francuskim było wyparcie większej grupy powstańców ze wzgórz Tam Đảo i zajęcie garnizonu w Liên Sơn przez oddziały [[Algieria|Algierczyków]]. Wietnamczycy wycofali się do prowincji [[Thái Nguyên]], gdzie dokonali przegrupowania.
Z nastaniem jesieni 1885 r., po minięciu fali upałów, Courcy na czele kilku kolumn wojska wyruszył w kierunku Thanh Máy, gdzie natknął się na silny opór powstańców. 7000 Francuzów otoczyło miasto, przygotowując atak. Obrońcy nie kwapili się jednak do walki, opuszczając twierdzę i uciekając do Thành Quản.
W lutym [[1886]] r. dwie kolumny wojska dowodzone przez generała Jamota wyruszyły w kierunku Thành Quản, gdzie schroniły się resztki oddziałów powstańczych. Wietnamczycy nie podjęli walki, wycofując się do niedostępnych lasów. [[17 lutego]] Francuzi zajęli Văn bản Châu a [[29 marca]] położone w pobliżu granicy [[Lào Cai]]. Dowództwo nad wojskami operujacymi na terenach północno-wschodnich objął generał de Maussion.
Na północnym-wschodzie operował tymczasem generał Sevière, który nie napotkał tu większego oporu ze strony powstańców. W tej sytuacji Francuzi przejęli kontrolę na granicznym regionem z chińską prowincją [[Kuangsi]]. W kwietniu [[1886]] r. generał Wernet zastąpił generała Courcy na stanowisku głównodowodzącego. Mimo trwającej jeszcze kilka miesięcy kampanii, Francja formalnie przejęła kontrolę w Tonkinie, zajmując wszystkie ważniejsze miejscowości.
[[14 lipca]] [[1886]] r. w [[Paryż]]u miała miejsce parada wojskowa w której udział wzięły oddziały francuskie walczące w wojnie francusko-chińskiej.
'''Bibliografia:'''
*Jean Louis Armengaud: Lang-Son: journal des opérations qui ont précédé et suivi la prise de cette citadelle. R. Chapelot, Paris 1901.
*Auguste Bonifacy: A propos d’une collection de peintures chinoises représentant divers épisodes de la guerre franco-chinoise de 1884–1885. Imprimerie d’Extrême-Orient, Hanoi 1931.
*Lewis M. Chere: The Hong Kong Riots of October 1884: Evidence for Chinese Nationalism?. in Hong Kong Branch of the Royal Asiatic Society. Nr. 20, Royal Asiatic Society Hong Kong Branch, 1980.
*Lewis M. Chere: The Diplomacy of the Sino-French War (1883–1885): Global Complications of an Undeclared War. Cross Cultural Publications, 1988, ISBN 0-940121-06-9.
*E. Duboc: Trente-cinq mois de campagne en Chine, au Tonkin. Paris 1899.
*Pierre Dukay: Les héros de Tuyen-Quan. Paris 1933.
*Loyd E. Eastman: Throne and Mandarins: China’s Search for a Policy during the Sino-French Controversy. Harvard University Press, 1967, ISBN 0-674-89115-5.
*Bruce A. Elleman: Modern Chinese Warfare, 1795–1989. Routledge, 2001, ISBN 0-415-21474-2.
*Charles Fourniau: Annam–Tonkin 1885–1896: lettrés et paysans vietnamiens face à la conquête coloniale. l’Harmattan, Paris 1989, ISBN 2-7384-0138-4.
*Eugène Germain Garnot: L*edpédition francaise de Formose, 1884–1885: Avec 30 gravures. Libraire C. Delgrave, Paris 1894.
*Jacques Harmant: La vérité sur la retraite de Lang-Son: Mémoires d’un combattant. A Savine, Paris 1892.
*Lucian Huard: La guerre du Tonkin. Paris 1887.
*Louis Huguet: En colonne: souvenirs de l’Extrême-Orient. Paris 1888.
*Jean-François-Alphonse Lecomte: Guet-Apens de Bac-Lé. Berger-Levrault et Cie, Paris 1890.
*Jean-François-Alphonse Lecomte: Lang-Son: Combats retratie et négociations. H. Charles-Lavauzelle, Paris 1895.
*Maurice Loir: L'escadre de l’amiral Courbet: notes et souvenirs par Maurice Loir. Berger-Levrault et Cie, Paris 1886.
*Louis Roger Gérard de Marolles: La dernière Campagne du Commandant Rivière 1881–1883. Plon, Paris 1932.
*Jean Randier: La Royale : l’histoire illustrée de la Marine nationale française. La Falaise, 2006, ISBN 2-35261-022-2.
*Hervé Bernard: Amiral Henri Rieunier, ministre de la Marine : La vie extraordinaire d’un grand marin 1833–1918. H. Bernard, Biarritz 2005.
*Richard Sims: French Policy towards the Bakufu and Meiji Japan 1854–1895. Routledge, 1998, ISBN 1-873410-61-1.
*Auguste Thomazi: La conquête de l’Indochine: Avec vingt-deux croquis. Payot, Paris 1934.
