Fryzowie: Różnice pomiędzy wersjami

Wśród Fryzów działają dwie [[partia polityczna|partie polityczne]]: Fryzyjska Partia Narodowa i Fryzyjska Partia Narodowa Ljouwert ([[Leeuwarden]]), a od [[1954]] roku działa w Holandii ogólnonarodowa Rada Fryzyjska. Fryzowie w Holandii mają autonomię kulturalną i językową, a tożsamość i kultura fryzyjska przeżywają aktualnie odrodzenie.

 

[[Plik:Frisian flag.svg|thumb|Flaga fryzyjska]]

 

Stolicą holenderskiej Fryzji jest liczące ok. 90 tys. mieszkańców [[Leeuwarden]]. Największym portem jest [[Harlingen]], wyróżniające się wspaniałymi domami kupców. Hindeloopen słynie z malowanych mebli, a [[Makkum]] z wytwórni kafli. Miasteczko [[Sneek]] to jeden z najpopularniejszych w kraju ośrodków sportów wodnych. Wyjątkową atrakcją są tu spacery po "dnie morza" tzn. mieliznach, które wyłaniają się w czasie odpływu. Przy sprzyjających warunkach można w ten sposób dotrzeć ze stałego lądu, nawet na jedną z wysp.

 

Od [[II wiek]]u p.n.e. zamieszkiwał tu germański lud Fryzów, ale już w [[V wiek|V]] i [[VI wiek]]u rozeszli się oni ze swych pierwotnych siedzib u ujścia rzeki Ems do ujścia Wezery i na zachód do ujścia Renu. Ok. [[690]] r. zaczął na terenie Fryzji działać misjonarz anglosaski [[Wilibrord apostoł Fryzów|Wilibrord]], który zyskał później duże znaczenie dla Fryzów. Rok wcześniej Fryzję podbili [[Frankowie]] i król [[Radbod (król Fryzów)|Radbod]] musiał oddać [[Pepin z Herstalu|Pepinowi II]] znaczną część swego terytorium. W [[734]] roku [[Karol Młot]] rozgromił syna Radboda i tym samym zakończył proces podboju Fryzów. W okresie karolińskim [[Fryzja (kraina historyczna)|Fryzja]] zamieszkana była głównie przez chłopów, rybaków i żeglarzy fryzyjskiego pochodzenia, którzy w pewnym stopniu zachowali nawet ustrój i stosunki społeczne. Podstawową jednostką terytorialną była tu gmina zrzeszająca drobnych, wolnych posiadaczy.

 

W latach 20. [[XIX wiek]]u powstał [[Fryzyjski Ruch Narodowy]]. Walczył on o odrodzenie języka ojczystego i kultury narodowej, ale dopiero w [[1990]] r. język fryzyjski we Fryzji otrzymał status "oficjalnego języka regionalnego". Od [[1937]] r. został on wprowadzony do szkół, z których ok. ¼ jest dwujęzyczna; od [[1956]] używany w sądownictwie, a na początku lat 50. XX utworzono katedrę języka fryzyjskiego na uniwersytecie w Groningen. Teraz używany jest w urzędach, szkołach, uczelniach wyższych, rozprawach sądowych, kościołach, w miejscowym radiu i telewizji, a także na posiedzeniu sejmiku prowincjonalnego. Fryzowie w [[Niemcy|Niemczech]] również walczą o zachowanie swojej kultury i języka ojczystego, przed nacierającym ujednoliceniem ze strony mocnej kultury niemieckiej.

 

Naczynia gliniane – tzw. aardewerk, wyrabiane we Fryzji od ok. 1600 roku, początkowo zdobione w polichromowane wzory na białej glazurze z cyny, potem także w niebieskie rysunki. Najstarsze fabryki (tzw. glejbackerijen) istniały w Harlingen i należały do rodziny Feytama i Tjallingii.

 

W sztuce ludowej najważniejsze dziedziny to tkactwo i koronkarstwo, a najczęściej stosowane są motywy geometryczne, roślinne (zwłaszcza kwiatowe i drzew) oraz symbole ptaków i wiatraków.

 

Typowe fryzyjskie sporty to kaatsen (rodzaj gry w piłkę) albo [[fierljeppen]], czyli skoki w dal (zwykle przez kanały) przy pomocy kija. Jednak najbardziej Fryzja słynie z rozgrywanego tu już od [[1909]] r. maratonu łyżwiarskiego [[Elfstedentocht]] ("Wyscigu Jedenastu Miast") biegnącego zamarzniętymi kanałami. Trasa biegu ma długość 200 km, a punkty kontrolne są zlokalizowane w jedenastu miastach. Do startu w zawodach jest dopuszczanych około 17 tys. osób. Ukończenie biegu przed północą (start o 5.30) jest nagradzane honorowym krzyżem z godłem Fryzji. Pamiątki związane z biegiem można oglądać w Muzeum Biegów Łyżwiarskich w [[Hindeloopen]]. Najbardziej makabrycznym eksponatem jest odmrożony palec od nogi jednego z zawodników. Zawody te odbywają się mniej więcej raz na 10 lat, jednak dopiero od drugiej połowy XX wieku mają charakter narodowy.

 

Typowy ludowy instrument używany jeszcze ok. 1800 r. to tak zwany „bonge op ‘e stok” – mały kawałek drewna, na który naciągnięta była jedna struna, wprawiana w ruch dmuchaniem.

 

Typowym ludowym nakryciem głowy kobiet był czepiec pokryty białą koronką o wywiniętych do góry z każdej strony dolnych częściach. Od [[XVI wiek|XVI]] do [[XVIII wiek]]u kobiety nosiły ząbkowane białe czepki wiązane pod brodą, natomiast od [[XVIII wiek]]u wysokie strojne czepce lub czepki z czarnej krepy. Strój kobiet jest natomiast w czerwono- lub niebiesko-białą kratkę albo w motywy kwiatowe, na wierzch kobiety zakładały długi płaszcz z podobnego materiału. Charakterystyczna jest spora sakiewka zawieszona u boku oraz czerwone lub niebieskie chustki na szyi. Najbardziej reprezentatywny jest strój kobiet mieszkających w [[Hindeloopen]].

 

Mężczyźni nosili czerwony, średnio wysoki kapelusz z rondem, niebiesko-szare lub czerwone kamizelki ze srebrnymi guzikami i krótką, sięgającą bioder marynarkę. Koszule miały wystające kołnierze, a spodnie były krótkie i szerokie, zakończone na wysokości łydki. Do tego czarne pończochy i buty z klamrami.

 

Gdy urodzi się dziecko, rodzice wysyłają zawiadomienia na kartkach przyozdobionych niebieską (dla chłopca) lub różową wstążką. Każdy, kto odwiedza rodziców, dostaje biszkopty anyżowe przyozdobione w kolorach niebiesko-białym lub różowo-białym, a czasem także po prostu z samym cukrem. Toast za nowonarodzone dziecko wznosi się koniakiem z rodzynkami – między zgromadzonymi krąży srebrna miska wypełniona koniakiem i rodzynkami i każdy powinien zjeść łyżkę tego specyfiku. Srebrna miska jest często prezentem ślubnym. Po narodzinach przed domem ustawia się sztucznego bociana lub rozwiesza się na linie dziecięce ubranka. Tradycyjnie najstarszy syn otrzymywał imię po dziadku, zaś najstarsza córka po babci, jednak teraz nie zawsze się to stosuje. Dziadkowie zazwyczaj ofiarowywali swoim imiennikom srebrną, urodzinową łyżeczkę, na której uchwycie wygrawerowany był święty lub imię świętego patrona. Zwyczaj ten praktykowano w rodzinach [[protestanci|protestanckich]] do [[XIX wiek]]u. Współcześni na łyżeczce urodzinowej widnieje wizerunek konia, młyna lub drewnianej sowy, jaka często znajduje się na szczycie dachu stodoły. Z tyłu wygrawerowane jest imię dziecka i data urodzin. Inną tradycyjną praktyką stosowaną do dziś jest zawieszanie przy kołysce dzwoneczka, który ma chronić dziecko od zła i poprzez dzwonienie odstraszać różne złe duchy.

 

Oświadczając się dziewczynie, chłopak dawał jej kawałek tkaniny, z zawiązanym na niej luźnym węzłem, w którym znajdowała się moneta. Jeśli dziewczyna węzeł zacisnęła mocniej, oznaczało to, iż para jest zaręczona. W czasach późniejszych bogatsi młodzieńcy ofiarowywali swym wybrankom zamiast materiału srebrną skrzynkę wypełnioną monetami (skrzynki takie można zobaczyć w Friesch Museum). Niegdyś ślub cywilny i kościelny nie odbywały się tego samego dnia, tylko dzień ślubu kościelnego był określony – odbywał się on w niedzielę. Teraz oba śluby odbywają się w jednym terminie. Najbardziej popularny miesiąc do wzięcia ślubu we Fryzji to [[maj]]. Na wewnętrznej stronie obrączek graweruje się imię współmałżonka i datę ślubu. Jeśli młodzi państwo lub jedno z nich należy do jakiegoś klubu, członkowie tego klubu przychodzą na ślub ze swoimi atrybutami, np. klub tenisowy z rakietami tenisowymi, klub jeździecki przyjeżdża na koniach itd. W regionach rolniczych natomiast istnieje między sąsiadami obyczaj wywieszania w gospodarstwach flag. Jeśli żeni się syn, flagę holenderską wywiesza się przed flagą fryzyjską na grzbiecie dachu, gdy wychodzi za mąż córka, flagi wiesza się odwrotnie.

Tradycyjne fryzyjskie wesele można jeszcze zobaczyć w [[De Jouwer]] na południowym zachodzie Fryzji holenderskiej. Odbywa się ono zazwyczaj w ostatnią środę lipca.

 

Gdy umiera człowiek, opuszczane są wszystkie zasłony i zatrzymywane są zegary w pokoju, w którym nastąpił zgon. W wielu miejscowościach opłaca się także bicie w dzwony na znak czyjejś śmierci oraz w celu odgonienia złych duchów. Jeśli zmarła kobieta, bicie w dzwony jest wysokie, jeśli mężczyzna – tony są niższe. Często stosuje się trumny z okienkiem na wieku, przez które można zobaczyć twarz zmarłego. Tradycyjny fryzyjski pogrzeb rozpoczyna się od jedno- lub dwukrotnego marszu wokół cmentarza, podczas gdy biją dzwony. Kiedyś były one kojarzone z wiarą w demony. Przed [[chrystianizacja|chrystianizacją]] zmarłych chowano, podnosząc wzrok na [[Gwiazda Polarna|gwiazdę polarną]] – czubek drzewa kosmicznego. Grzebano ich w ten sposób, by nogi zwrócone były na wschód, aby o wschodzie zmarły wstał do życia wiecznego twarzą do słońca.

W [[XIX wiek]]u powszechne było zakopywanie trumny w obecności wszystkich żałobników, natomiast współcześnie nie robi się tego, dopóki wszyscy nie opuszczą cmentarza; trumna zostaje nad grobem. Typowe potrawy na stypie to specjalne bułeczki jadane na ciepło, ciasto jajeczne, ciasto migdałowe i kawa. W [[XIX wiek]]u głównym specjałem były bułeczki z rodzynkami.