Kapitalizm państwowy: Różnice pomiędzy wersjami

Po zerwaniu współpracy chińsko-radzieckiej również teoretycy [[maoizm]]u zaczęli określać ZSRR jako ''państwowy kapitalizm'', zwłaszcza od czasów przejęcia władzy przez [[Nikita Chruszczow|Nikitę Chruszczowa]] i powstania konfliktu między Chruszczowem, a [[Mao_Zedong|Mao Zedongiem]]. Uzasadnienie tego poglądu było w pewnych kwestiach zbliżone do rozumowania Tony'ego Cliffa, chociaż powstało niezależnie od niego, na bazie innych uwarunkowań historycznych i geopolitycznych. Stanowisko maoistów różniło się zasadniczo od Cliffa w ocenie okresu [[stalinizm|stalinizmu]], który ten - inaczej niż maoiści - oceniał także jednoznacznie jako ''kapitalizm państwowy''<ref>Krytyka Cliffa pod adresem ZSRR była wymierzona szczególnie w okres stalinowski.</ref>. Niektóre niezależne od Moskwy tzw. państwa socjalistyczne, jak [[Albania]] ([[hodżyzm]]) prezentowały stanowisko zbliżone do maoistowskich [[Chińska_Republika_Ludowa|Chin]]. Zachowawczy zwolennicy maoizmu uważają współczesną Chińską Republikę Ludową, budowaną i reformowaną od lat 70./80. XX w. w oparciu o eklektyczną ideologię [[dengizm|dengizmu]] (porównywalną do NEP), za ''państwowy kapitalizm''. Poza tym socjalistyczna [[Socjalistyczna_Federacyjna_Republika_Jugosławii|Jugosławia]] pod rządami [[Josip_Broz_Tito|Josipa Broz Tito]] ([[titoizm]]) wysuwała niekiedy z własnych pozycji zarzuty pod adresem Związku Radzieckiego dotyczące powstania w nim ''kapitalizmu państwowego'' i ''biurokratyzmu'', odwołując się do przyjętej w systemie jugosławiańskim zasady samorządności pracowniczej oraz [[socjalizm_rynkowy|socjalizmu rynkowego]]. Była to tendencja zauważalna zwłaszcza w okresie konfliktu z Rosją [[Józef_Stalin|Józefa Stalina]] (1948 - 1953/56 r.), później krytyka ZSRR ze strony Tity została ograniczona z uwagi na względną stabilizację stosunków dyplomatycznych między Moskwą, a Belgradem<ref>http://wyborcza.pl/magazyn/1,132517,13881303,Tito__Stalin_to_zbrodniarz_i_imperialista.html Josip Broz Tito, wstęp: Adam Michnik: ''Tito: Stalin to zbrodniarz i imperialista'', [dostęp: 10.07.2014]</ref>. Tym niemniej, także wymienione wyżej nurty i systemy były krytykowane z pozycji sowieckich i innych, jako alternatywne modele ''kapitalizmu państwowego'', nie zaś państwa rzeczywiście socjalistyczne, jakimi się określały. Np. Jugosławię krytkowano za przyjęcie zasady ''menedżeryzmu'' i ''rynkowości'' (maksymalizacji zysku) w procesie zarządzania oficjalnie usamorządowionymi przedsiębiorstwami produkcyjnymi.

Również [[Opozycja Robotnicza]] ([[Aleksandr Szlapnikow]], [[Aleksandra Kołłontaj]]), funkcjonująca w pierwszych latach Rosji Radzieckiej w ramach rządzącej partii [[Komunistyczna_Partia_Związku_Radzieckiego|RPK(b)]], uważała powstałe i uformowane po rewolucji państwo za ''państwowy kapitalizm'', nie zaś prawdziwy ustrój socjalistyczny i postulowała przekazanie uprawnień zarządczych w dziedzinie gospodarki w ręce autonomicznych, klasowo zorganizowanych związków zawodowych (tzw. związków przemysłowych), co miało oddawać postulaty i hasła rewolucyjne z 1917 r. (''"cała władza w ręce rad"''). Przedstawiciele tego nurtu uważali, że dominujący w radzieckiej gospodarce państwowo-biurokratyczny zarząd nad siłami wytwórczymi faktycznie nie znosił kapitalistycznych metod wyzysku pracowników, w związku z czym ich zdaniem należało go przekazać bezpośrednio, zrzeszonym w związkach zawodowych, pracownikom. Nurt ten określano niekiedy jako pół-[[syndykalizm|syndykalistyczny]], wykazywał podobieństwa do [[komunizm rad|komunizmu rad]] czy [[luksemburgizm|luksemburgizmu]]. Także inne opozycyjne i ultralewicowe frakcje w RPK(b) krytykowały ówczesny system społeczno-gospodarczy jako zbliżający się ich zdaniem do kapitalizmu, niejednokrotnie zarzucając centrali partyjnej ''oportunizm'' - [[Demokratyczni Centraliści]] ([[W.M. Smirnow]], [[T.W. Sapronow]]) czy [[Lewicowa Opozycja]] (Lew Trocki, [[Karol Radek]] po 1923 r.), zwłaszcza po wprowadzeniu w 1921 r. polityki NEP. Stanowisko i poglądy tych ''stricte'' [[Antykapitalizm|antykapitalistycznych]] frakcji nie było jednak jednolite, np. w początkach lat 20. Trocki zasadniczo różnił się od Opozycji Robotniczej w ocenie roli związków zawodowych - uważał, że nie powinny być one autonomiczne, ale upaństwowione i poddane władzy centralnej, wyznaczającej kierunki przemian gospodarczych i politycznych zgodnie z popularyzowaną przez niego koncepcją [[Permanentna_rewolucja|rewolucji permanentnej]]. Później poglądy Trockiego ulegały modyfikacjom. Przewodniczący RPK(b), Włodzimierz Lenin zajmował stanowisko pośrednie pomiędzy tymi oraz innymi, bliższymi aparatowi państwowo-biurokratycznemu frakcjami, uznając rolę częściowo autonomicznych związków zawodowych jako negocjatora i pośrednika pomiędzy pracownikami, a kierownictwami poszczególnych przedsiębiorstw oraz władzami państwowo-partyjnymi, a nie jako bezpośrednich zarządców w dziedzinie gospodarki (czego domagała się Opozycja Robotnicza). Przypisywał więc związkom zawodowym rolę podobną jaką pełniły w wielu państwach kapitalistycznych. Ta funkcja związków zawodowych i kontroli pracowniczej nad gospodarką stała się fasadowa w epoce stalinowskiej, a związki zawodowe zostały niemal całkowicie podporządkowane centrali partyjnej, wycofano się wówczas także z polityki NEP na rzecz całkowitego upaństwowienia gospodarki, natomiast większość przedstawicieli innych nurtów i frakcji wewnątrz RPK(b) spotkały represje. O ile Stalin początkowo należał do zwolenników polityki NEP, po 1929 r. uznał, że wyczerpała swoją formułę i stała się zbędna w dalszym tzw. budownictwie socjalistycznym, wybierając ściśle państwowo-biurokratyczny i centralistyczny model organizacji gospodarki. W okresie stalinowskim szczególnie zaznaczyły się w gospodarce ZSRR takie zasady jak [[Przodownik_pracy|przodownictwo pracy]] (nacisk na spełnienie i przekroczenie określonych norm wydajności i efektywności w miejscach pracy oraz współzawodnictwo między pracownikami, co miało przekładać się na ogólnie wysokie wyniki gospodarcze monopoli państwowych), upodabniające jąporównywalne - pomimomimo obowiązywania pełnego zarządu państwowego - do zasad charakterystycznychrządzących dlagospodarką gospodarkirynkową. rynkowej (poPo 1956 r., w ramach tzw. [[Odwilż_(historia)|odwilży]] zostałoNikity toChruszczowa przodownictwo pracy zostało częściowo ograniczone w związku z zadeklarowanym dążeniem do poprawy bytu ludności, niemniej jednak w późniejszych dekadach w gospodarce ZSRR pozostały jego elementy (przywracane zwłaszcza w epoce [[Leonid_Breżniew|Leonida Breżniewa]]). Pojawiały się także rozwiązania wprowadzające nastwienie na zysk i komercjalizację niektórych przedsiębiorstw państwowych.