Iliada: Różnice pomiędzy wersjami

'''Iliada''' ([[język grecki|gr.]] {{grc|Ἰλιάς}} ''Iliás'') – obok ''[[Odyseja|Odysei]]'' drugi z eposów, których autorstwo tradycja przypisuje [[Homer]]owi. Oba utwory datuje się na [[VIII wiek p.n.e.|VIII]] lub [[VII wiek p.n.e.]] – stanowią więc one najstarsze zabytki literatury greckiej i europejskiej w ogóle. Oba poematy są [[epos heroiczny|eposami heroicznymi]]. Powstały prawdopodobnie w [[Jonia|Jonii]] na wybrzeżu Azji Mniejszej – świadczy o tym przede wszystkim ich język, który można scharakteryzować jako archaiczny [[dialekt joński]] z elementami [[dialekt eolski|dialektu eolskiego]]. [[Metrum (poetyka)|Metrum]] stanowi [[heksametr daktyliczny]]. Tematem utworu jest gniew [[Achilles]]a i związane z nim epizody [[wojna trojańska|wojny trojańskiej]]. Tytuł utworu pochodzi od wyrażenia ''he Ilias poiesis'' – pieśń o [[Troja|Ilionie]] (Troi).

[[Plik:Homer British Museum.jpg|150px|thumb|150px|Homer, rzymska kopia rzeźby greckiej]]

Homer, któremu tradycja przypisuje autorstwo ''Iliady'' i ''Odysei'', jest postacią otoczoną legendami. Już Grecy okresu klasycznego i hellenistycznego nie mieli o nim pewnych wiadomości – istniało wiele poglądów, co do miejsca jego narodzin i życia, przy czym najczęściej wymieniano – zgodnie ze sławnym dystychem [[Antypater z Sydonu|Antypatra z Sydonu]] – Itakę, Smyrnę, Pylos, Argos, Kolofon, Ateny i Chios. Miejsc tych Grecy doszukiwali się prawdopodobnie na podstawie tego, że w wielu z tych miejscowości działały szkoły lub jakiegoś rodzaju zrzeszenia [[rapsodowie|rapsodów]], nazywających się "homerydami"„homerydami”, potomkami Homera; przemierzali oni Grecję recytując jego poematy. Najczęściej jako miejsce urodzenia Homera wymienia się miasta jońskie, zwłaszcza Chios i Smyrnę. Na jońskość Homera wskazuje fakt, że eposy homeryckie pisane są rodzajem dialektu jońskiego oraz to, że Jonia w okresie archaicznym znacznie wyprzedzała pod względem rozwoju gospodarczego i kulturowego pozostałe regiony Grecji.

Niezależnie od historyczności samego Homera, przypisywane mu utwory są dziełem [[aojda|aojdów]], wędrownych śpiewaków w rodzaju takich bohaterów homerowych jak [[Femios]] czy [[Demodokos]]. Imię Homera może być imieniem znaczącym (jak zazwyczaj imiona greckie, nie może to więc być silny argument przeciw jego historyczności) – utworzonym od przyrostka ''hom'' ("razem"„razem”) i czasownika ''aro, ararisko''; w całości oznacza więc ono składacza wierszy.

Jako jeden z pierwszych kwestię Homera podjął [[Giambattista Vico]]. Nowy okres w badaniach nad Homerem otworzyła praca ''Conjectures académiques'' [[François Hédelin]]a (1664, wyd. bezimiennie dopiero w 1715). Już dla Vica kluczowe znaczenie miał związek Homera z literaturą ludową: jego "odkrycie„odkrycie prawdziwego Homera"Homera” oznacza doszukiwanie się rzeczywistych źródeł dzieła literackiego nie w konkretnej osobie, ale w całej rzeczywistości historycznej danej epoki; ''Iliada'' jest więc tu przede wszystkim zbiorowym dziełem Greków, owocem określonego etapu ich historii. Vico był jednak autorem słabo znanym w swoich czasach, wiarą w historyczność Homera zachwiała przede wszystkim preromantyczna recepcja literatury ludowej w oświeceniowej Anglii. Już w 1723 ukazał się tam zbiór ballad staroangielskich, w których wydawca wyraża pogląd, że podobnego rodzaju utwory układał wędrowny śpiewak Homer, a dopiero później złączono je w obie epopeje. Podobnego rodzaju uwagi zawiera bardziej znany zbiór ballad [[Thomas Percy (1729-1811)|Thomasa Percy'egoPercy’ego]] ''Reliques of ancient English poetry'' (1765): Percy żałuje, że nie znalazł się angielski Homer, który z rozproszonych ballad stworzyłby wielkie dzieło epickie. Przełomem w kulturze oświeceniowej Anglii były ''[[Osjan (Macpherson)|Pieśni Osjana]]'' [[James Macpherson|Jamesa Macphersona]] (1765) -– ukazały się one jako rzekomy przekład pieśni celtyckich (dopiero później wykazano, że są one z całą pewnością nieautentyczne). [[Oisín|Osjan]] stał się postacią powszechnie znaną w Anglii i całej preromantycznej Europie, a na jego podobieństwo zaczęto wyobrażać sobie Homera. Przedstawiano go sobie odtąd jako poetę pierwotnego, naturalnego, ludowego. Uczynił tak [[John Brown]] w dziele ''History of the rise and progress of poetry'' (1764), dochodząc do takich wniosków przez zastosowanie metody porównawczej: zestawiając Homera z dziełami poezji ludowej wielu kultur, w tym nawet irokeskiej. [[Robert Wood]] w ''Essay on the oryginal genius of Homer'' (1769) na podstawie analizy rzekomej działalności Osjana, który miał nie znać pisma, wywodził, że tak jak pieśni Osjana przez całe wieki pieśni Homera przekazywano ustnie, a zebrali i spisali je dopiero Solon i Pizystrat, tak jak Macpherson spisał pieśni celtyckie.

Samo powstanie "kwestii„kwestii homeryckiej"homeryckiej” czy też "sporu„sporu o Homera"Homera” miało źródło w oświeceniowej niechęci do autorytetu i w jego ogólnym dążeniu do gruntownej rewizji dawnych twierdzeń, na dobre wybuchł on jednak dopiero w XIX wieku, kiedy stał się jednym z podstawowych zagadnień filologii klasycznej. Powstały wtedy dziesiątki teorii o pochodzeniu eposów homerowych, często deprecjonujących ich wartość artystyczną, postrzegających je jako prymitywne, przypadkowe zbitki archaicznych pieśni. Do najbardziej znanych należą ''Erweiterungstheorie'' (teoria rozszerzania) [[Gottfried Hermann|Gottfrieda Hermanna]] i ''Liedertheorie'' [[Karl Lachmann|Karla Lachmanna]]. Według Lachmanna ''Iliada'' powstała z połączenia krótkich pieśni ludowych tworzonych ustnie, co ma tłumaczyć istniejące w niej sprzeczności wewnętrzne. Według Hermanna poematy Homera uzyskały obecną postać na skutek długotrwałego dodawania do dawniejszej krótkiej pieśni nowych epizodów.

Współczesna nauka stoi na stanowisku, że "kwestii„kwestii homeryckiej"homeryckiej” nie da się rozstrzygnąć ostatecznie ze względu na brak wystarczającej ilości źródeł. Jest jednak pewne, że – inaczej niż to głosili badacze XIX-wieczni – oba utwory posiadają wyjątkowo spójną i nawet symetryczną konstrukcję. Uczonych, którzy przypisują obu poematom homeryckim jedność, nazywa się unitarystami; tych, którzy im odmawiają jedności i widzą w nich kompilacje, pluralistami – unitaryści stanowią obecnie znaczną większość. Różnice nastroju między ''Iliadą'' a ''Odyseją'' oraz szeroka zgoda, że ''Iliada'' jest utworem starszym, od czasów [[Pseudo-Longinos]]a dały pole przypuszczeniom, że ''Iliadę'' napisał Homer w młodości, zaś ''Odyseję'', gdy był już stary. [[Robert Graves]] przypuszczał, że ''Iliadę'' napisał mężczyzna, ''Odyseję'' kobieta. Panuje także zgoda, że jej źródłami muszą być ludowe podania i pieśni, przekazywane przez pieśniarzy ([[aojda|aojdów]]) i recytowane przez [[rapsodowie|rapsodów]]. Mimo że poematy homeryckie są pierwszymi zachowanymi greckimi tekstami literackimi, nie wydaje się, by rzeczywiście były najstarszymi – uczeni są zgodni, że ze względu na ich artystyczną kunsztowność musiały je poprzedzać długie lata rozwoju literatury niepisanej. Także sami Grecy nie widzieli w Homerze pierwszego poety – w mitach przechowały się informacje o poetach wcześniejszych, z których najbardziej znanym jest [[Orfeusz]]. Nie zachowały się natomiast żadne teksty literackie kultury mykeńskiej – tabliczki zapisane po grecku pismem linearnym to niemal wyłącznie rachunki gospodarcze.

''Iliada'' powstała jako tekst niepisany. Od dawna dziwiło, jak można tworzyć i zachowywać jedynie w pamięci tak długi utwór. Dlatego też duże uznanie zdobyły XX-wieczne badania nad [[tradycja oralna|literaturą oralną]] – według badań [[Milman Parry|Milmana Parry'egoParry’ego]] i [[Alfred Lord|Alfreda Lorda]] w wielu tradycjach literatury oralnej śpiewak przedstawiający utwór literacki nie ma w pamięci gotowej formy utworu, ale za każdym razem odtwarza go inaczej, korzystając z szeregu gotowych formuł. Tłumaczy to typowe cechy formalne ''Iliady'' i ''Odysei'', zwłaszcza retardacje, rozbudowane porównania i stałe epitety – są one, obok fragmentów wyuczonych na pamięć "klockami"„klockami”, z których śpiewak buduje epopeję w czasie śpiewania lub które dają mu czas na budowanie narracji w czasie występu. Zarazem badana przez Parry'egoParry’ego i Lorda epika ludowa odznacza się znaczną niezmiennością wielu podstawowych elementów nawet w ciągu wielu pokoleń.

W czasach, w których można lokować akcję ''Iliady'', kultura mykeńska chyli się już ku upadkowi. Świadczą o tym także mity, które o wiele większą potęgę niż bohaterom spod Troi przypisują wcześniejszym pokoleniom [[heros (mitologia)|herosów]]: [[Herakles]]owi, [[argonauci|argonautom]], [[Tezeusz]]owi. W samej ''Iliadzie'' znajduje to wyraz w wypowiedziach pamiętającego czasy Heraklesa [[Nestor (mitologia)|Nestora]]. Upadek rzeczywistej Troi nastąpił w XII wieku p.n.e., co zgadza się z obliczoną na podstawie ''Iliady'' i innych mitów przez starożytnych filologów datą 1183/1184 p.n.e. Wkrótce jednak cywilizacja mykeńska upadła – wkrótce po upadku Troi, w XII/XI wieku p.n.e. Zniszczyło je przybyłe prawdopodobnie z Bałkanów inne plemię greckie – [[Dorowie]]. W odróżnieniu od używających [[Brązy|brązu]] Achajów znali oni [[żelazo]]. Zajęli większość Peloponezu, Kretę i wiele wysp greckich. Jonowie, do których być może należał Homer, pozostali na kontynencie greckim jedynie w Attyce – większość emigrowała, tworząc kolonie w Azji Mniejszej, z których najważniejszą był [[Milet]]. Dawne plemiona achajskie przetrwały w rejonach oddalonych i zacofanych – w Arkadii i na Cyprze, a także w Beocji i Tesalii, gdzie jednak nie stanowiły warstw rządzących.

Po upadku kultury mykeńskiej rozpoczął się kilkuwiekowy okres nazwany "ciemnymi„ciemnymi wiekami Grecji"Grecji”. Pod koniec tego okresu powstały poematy homeryckie. W ''Iliadzie'' i ''Odysei'' mieszają się odziedziczone po dawnych pokoleniach informacje o czasach sprzed najazdu Dorów z przedstawieniem realiów czasów współczesnych ich twórcy. Szczególnie charakterystyczne są tutaj występujące w ''Iliadzie'' wzmianki o [[żelazo|żelazie]], które w czasie zdobywania Troi z pewnością nie było znane Achajom. Świat społeczny ''Iliady'' przejawia zarazem cechy kultury mykeńskiej i współczesnej Homerowi arystokracji jońskiej. Widoczne jest to w wyraźnym w ''Iliadzie'' silnym napięciu między królami a arystokracją, co jest świadectwem zachodzącego w czasach Homera zmierzchu monarchii. Także wiele scen rodzajowych to sceny z życia codziennego Greków VIII wieku p.n.e.

[[Fabuła]] ma charakter epizodyczny – da się wyodrębnić wyraźne, autonomiczne [[epizod]]y, co można traktować jako dowód oparcia utworu o samodzielne pieśni epickie. Epizody te są jednak starannie i kunsztownie przeplatane. W eposie homeryckim strukturę cechuje tzw. paralelizm fabularny – stałe przenikanie się i korespondencja dwóch płaszczyzn fabularnych, świata ludzi i świata bogów. Wydarzenia zachodzące w świecie bogów warunkują wydarzenia w świecie ludzi i odwrotnie – przeplatające się wydarzenia z obu światów wzajemnie się więc powielają. Bohaterowie świata ziemskiego związani są z bogami przez więzy rodzinne, a decyzje i nagłe interwencje bogów, bez których ingerencji nie odbywa się żadne ważniejsze zdarzenie, są jednym z głównych motywów ich działań.

[[Narracja]] jest powolna i rozlewna. [[Narrator]] jest wszechwiedzący, a przedstawiane wydarzenia relacjonuje obiektywnie. Szczególnie wyraziście ujawnia się w [[inwokacja|inwokacji]] oraz w zdarzających się bezpośrednich zwrotach do publiczności, czasem zapowiadających dalszy bieg akcji, czasem też przypominających wydarzenia przeszłe. Pozwala to na znaczne skróty w budowaniu fabuły, na unikanie suchej i nużącej relacji ze wszystkich faktów związanych z przedstawianymi wydarzeniami. Swoich myśli narrator nie wyraża zwięźle – sentencje, przysłowia i błyskotliwe gnomy zdarzają się wprawdzie, ale dość rzadko.

Charakterystyczne dla stylu utworu jest użycie powtarzających się w tekście wielokrotnie formuł złożonych oznaczających początek lub koniec wypowiedzi wymienianej osoby, która określana jest stałym [[epitet]]em – np. "rzekł„rzekł o szybkich nogach Achilles"Achilles”, "odpowiedział„odpowiedział Dzeus, co obłoki gromadzi"gromadzi”, "odpowiedział„odpowiedział potężny wódz Agamemnon"Agamemnon”. Podobne formuły występują zresztą nie tylko w celu zaznaczenia początku lub końca przemowy, ale też dla opisu pewnych stałych i typowych sytuacji – posiłków, ofiar, uczt, rozpoczęcia i zakończenia walki czy zjawisk przyrodniczych. Według badań Parry’ego i Lorda użycie takich stałych formuł wynika z faktu, że śpiewak przy tworzeniu utworu dysponuje już gotowym materiałem słownym.

Charakterystyczny styl poematów homeryckich budują także szczególnie rozbudowane porównania, "„[[Porównanie#Porównanie homeryckie|porównanie homeryckie]]"”. Jest ich w ''Iliadzie'' ponad 200. Stanowią one bardzo rozbudowane obrazy, w których sam moment porównania zaznaczony jest krótko, natomiast jego drugi człon szczegółowo i barwnie rozwija zarysowaną ideę, niekiedy przybierając postać samodzielnego epizodu. Porównanie homeryckie niejednokrotnie przedstawia ono zachowania ludzi lub – rzadziej – czynności przedmiotów, w zestawieniu z zachowaniami zwierząt lub zjawiskami przyrodniczymi. Widać to np. we fragmencie:

Tak rozpoczyna się ''Iliada'', której głównym motywem, zapowiedzianym w [[inwokacja|inwokacji]], jest opowieść o tym, jak największy grecki wojownik – [[Achilles]] (syn Tetydy i Peleusa, ojciec Neoptolemosa) – w gniewie porzuca walkę z Trojańczykami, po tym, jak [[Agamemnon (mitologia)|Agamemnon]] (brat Menelaosa, mąż Klitajmestry, ojciec Ifigenii) odbiera mu brankę [[Bryzejda|Bryzejdę]].

Rozgniewany Achilles prosi swoją matkę [[Tetyda (nereida)|Tetydę]], by ubłagała [[Zeus]]a, by ten pomógł Trojańczykom, a tym samym zaszkodził Achajom. Zeus zsyła Agamemnonowi sen mający go skłonić do szturmu na Troję. Jednak wódz chce to zrobić podstępem, udając wycofanie swoich wojsk. Dochodzi do bitwy, przerwanej, by mógł odbyć się pojedynek Menelaosa i [[Parys]]a: męża porwanej Heleny i tego, który ją porwał. W pojedynku zwyciężyłby Menelaos, gdyby nie interwencja bogini [[Afrodyta|Afrodyty]], ratującej Parysa i przenoszącej go do komnat Heleny.

Zawieszenie broni zrywa strzał z łuku raniący Menelaosa; łucznik został do tego czynu namówiony przez [[Atena|Atenę]]. Bitwa rozpoczyna się na nowo, męstwem odznacza się w niej [[Diomedes (syn Tydeusa)|Diomedes]]. Trojanie muszą przebłagać nieprzychylną im Atenę; [[Hektor (syn Priama)|Hektor]] udaje się do Troi, by prosić swoją matkę [[Hekabe]] i kobiety trojańskie o modły przed posągiem bogini. Spotyka swoją żoną [[Andromacha (mitologia)|Andromachę]] z synem [[Astyanaks]]em; następuje wzruszające pożegnanie bohatera z rodziną.

W słabnącej bitwie dochodzi do nierozstrzygniętego pojedynku między Hektorem i [[Ajas (syn Telamona)|Ajasem]]. Następuje zawieszenie broni w celu pogrzebania poległych. Zeus zakazuje bogom brania udziału w bitwie. Gdy walki znów wybuchają, Trojanie zyskują przewagę, spychając Achajów aż do obozu przy okrętach; nie wracają na noc do miasta. Zaniepokojeni obrotem spraw Achajowie proszą Achillesa o powrót w ich szeregi, ten jednak odmawia. Greckim zwiadowcom, [[Odyseusz]]owi i Diomedesowi, udaje się zaskoczyć we śnie i zabić sojuszników Trojan, Rezosa i jego drużynę.

Tymczasem Patroklos uprasza u Achillesa pożyczenie jego zbroi i wyruszenie na pomoc Grekom. Mimo obietnicy, że poprzestanie na wyparciu Trojan z obozu, upojony szeregiem zwycięstw Patroklos dociera aż do murów Troi i ginie z ręki Hektora.

W [[starożytna Grecja|starożytnej Grecji]] rola poematów Homera była podstawowa dla całej kultury, a ich znaczenie niepodważalne (choć, zwłaszcza w późniejszym okresie, poddawane były z różnych względów krytyce). Znajomość Homera była wśród Greków powszechna i stanowiła podstawę wykształcenia. Była też czynnikiem jednoczącym rozproszony świat grecki. Treść poematów Homera wpłynęła także znacząco na usystematyzowanie religii greckiej, zwłaszcza wierzeń dotyczących [[bogowie olimpijscy|bogów olimpijskich]].

Homer był szkołą literatury greckiej, szczególnie poezji, wywarł też wpływ na prozę, począwszy od dzieł [[Herodot]]a. [[Epika]] rozwijała historię wojny trojańskiej w tzw. ''cyklu epickim'', opowiadającym o wydarzeniach poprzedzających ''Iliadę'', dziejących się między Homerowymi eposami oraz równoległych z ''Odyseją'' i od nich późniejszych (do czasów współczesnych zachowały się jedynie streszczenia i krótkie urywki tych utworów). Także grecka [[liryka]] i [[dramat]] czerpały tematy z obu eposów ''jak okruchy Homerowych uczt'', jak miał powiedzieć [[Ajschylos]]. Wzorowanie na Homerze było widoczne także w formie; [[heksametr daktyliczny|heksametr]] stał się wierszem [[epos]]u aż do końca greckiej (a później i łacińskiej) starożytności.

Od Homera zaczyna się też krytyka literacka oraz nauka o literaturze, zwana przez starożytnych gramatyką, a następnie [[filologia|filologią]]. Jej podstawą były badania uczonych skupionych wokół [[Biblioteka Aleksandryjska|Biblioteki Aleksandryjskiej]]. Do najbardziej znaczących badaczy i komentatorów dzieł Homera należeli [[Zenodot z Efezu]], [[Arystofanes z Bizancjum]] oraz [[Arystarch z Samotraki]].

Bezpośrednim dowodem popularności Homera w starożytności są setki zachowanych [[papirus]]ów z tekstami z obu eposów, głównie ''Iliady''.

Dzieła Homera wywarły wielki wpływ także na literaturę i kulturę [[starożytny Rzym|starożytnego Rzymu]]. Pierwszym dziełem epickim literatury rzymskiej jest przekład ''Odysei'' autorstwa [[Liwiusz Andronikus|Liwiusza Andronikusa]], z pochodzenia Greka (połowa [[III wiek p.n.e.|III wieku p.n.e.]]) – jest to też pierwsze znane tłumaczenie utworu poetyckiego w całej literaturze europejskiej. ''Odusia'' była napisana [[wiersz saturnijski|wierszem saturnijskim]], w późniejszej epice rzymskiej wypartym przez [[heksametr daktyliczny]].

Istniały także łacińskie tłumaczenia ''Iliady'', o niewielkiej wartości poetyckiej, lecz wykształceni Rzymianie czytali Homera w oryginale. Był on natchnieniem epiki rzymskiej – [[Enniusz]] rozpoczyna swoje napisane heksametrem daktylicznym ''Roczniki'' (''Annales'') od sceny, w której poecie ukazuje się dusza Homera. Treścią ''Roczników'' są dzieje Rzymu, wywodzone od Trojańczyka [[Eneasz (syn Anchizesa)|Eneasza]]. Kontynuuje ten temat [[Wergiliusz]] w ''[[Eneida|Eneidzie]]'', utrwalając w tej epopei pochodzenie Rzymian z Troi. Uznana za rzymski epos narodowy ''Eneida'' jest po części rzymską ''Odyseją'', opisującą wędrówkę Eneasza, po części ''Iliadą'', traktującą o walkach w Italii. Tak więc Rzymianie uznali się za spadkobierców Troi.

Wraz z upadkiem cesarstwa zachodniego przypieczętowany został podział Europy na część łacińską i grecką. Znajomość greki w Europie Zachodniej zanikła, a wraz z nią znajomość oryginalnych tekstów Homera. Historia wojny trojańskiej nadal jednak oddziaływała na kulturę poprzez przeróbki i przekłady, a przede wszystkim przez bardzo cenioną w średniowieczu ''Eneidę''. Z Troi wywodzili swój ród [[Ostrogoci]], [[Frankowie]] i [[Brytowie]], a sympatia odbiorcy przesunęła się z niepohamowanego w czynach Achillesa na bliższego [[kodeks rycerski|rycerskim ideałom]] obrońcę ojczyzny, [[Hektor (syn Priama)|Hektora]].

W [[XII wiek]]u pojawiło się znów wzmożone zainteresowanie tematyką wojny trojańskiej. Powstaje oparty na ''Homerze łacińskim'' oraz utworach Diktysa i Daresa ''Romans trojański'' (''[[Le Roman de Troie]]'', ok. [[1160]]) autorstwa [[Benoît de Sainte-Maure|Benoît de Sainte-Maure'aMaure’a]]. Liczący 30 000 wersów opowiada historię od wyprawy [[Argonauci|Argonautów]] do śmieci [[Odyseusz|Ulissesa]], dostosowaną do ówczesnych czytelniczych gustów przez wprowadzenie rycerskiego obyczaju i dwornej miłości. Na jego podstawie [[Guido delle Colonne]] napisał łacińską ''Opowieść o zniszczeniu Troi'' (''[[Historia destructionis Troiae]]'', [[1287]]), popularniejszą od pierwowzoru i przetłumaczoną później na wiele języków. Inspiruje ona powstanie wielu innych utworów, nieraz już bardzo od Homera odległych. "Odzyskanie"„Odzyskanie” przez kulturę zachodnią autentycznych eposów spowoduje kres tego rodzaju twórczości, choć utwory te będą istnieć nadal jako literatura popularna wśród mniej wykształconych warstw społecznych.

Odmienna niż na zachodzie Europy sytuacja miała miejsce we wschodniej części cesarstwa, w [[Cesarstwo Bizantyńskie|Bizancjum]]. Homer miał tu nadal znaczącą pozycję w edukacji i w lekturze ludzi wykształconych, zarówno kleru, jak i kręgów dworskich (był np. czytany i cytowany przez [[Anna Komnena|Annę Komnenę]]). Uczeni bizantyjscy kontynuowali też pracę nad objaśnianiem obu poematów; autorem obszernych komentarzy, bazujących na źródłach starożytnych, był [[Eustacjusz z Tesaloniki|Eustathios]], biskup [[Saloniki|Thessaloniki]].

Bliższe kontakty miast włoskich z Bizancjum spowodowały wzrost zainteresowania Homerem. Proces ten rozpoczął się w połowie XIV wieku. Słabo znający grekę [[Francesco Petrarca|Petrarka]] pisał do osoby, która ofiarowała mu ok. 1354 roku manuskrypt Homera: "Twój„Twój Homer jest dla mnie niemy, ja dla niego głuchy. Cieszę się samym patrzeniem, często go obejmuję i wzdycham: wielki mężu, jakże chciwie bym cię słuchał!"”. Ostatecznie Petrarka poznał treść ''Iliady'' i ''Odysei'' z prozatorskiego przekładu na łacinę, sporządzonego dla [[Giovanni Boccaccio|Boccaccia]]. W większej liczbie greckie rękopisy zaczęły napływać do Włoch od połowy XV wieku, stając się obiektem wielkiego zainteresowania uczonych. Zaczęto domagać się też przekładów eposów na łacinę. Jedną z pierwszych bardziej udanych, choć niekompletnych prób był przekład prozą 16 ksiąg ''Iliady'' autorstwa [[Lorenzo Valla|Lorenza Valli]] (1442-1444), uzupełniony przez [[Francesco Aretino|Francesca Aretina]] w roku 1460 (Aretino przetłumaczył też całą ''Odyseję'') oraz heksametryczny ksiąg II-V pióra [[Angelo Poliziano|Angela Poliziana]] (ok. 1472). Łacina była językiem warstw wykształconych całej zachodniej Europy, mogli więc czytelnicy zapoznać się z treścią autentycznych poematów Homera. Pierwsze drukowane wydanie eposów w oryginale nastąpiło w roku 1488 we Florencji.

W XVI wieku zaczynają pojawiać się tłumaczenia ''Iliady'' na języki narodowe – przy czym długo są to utwory dość swobodne pod względem wierności przekładu, nieraz jednak będące wybitnymi dziełami własnej literatury. Pierwsze ukazało się tłumaczenie hiszpańskie (jeszcze w połowie XV wieku), potem prozatorskie francuskie (1530). Francuski przekład wierszem ukazał się w 1545 roku, ale obejmował tylko 10 pierwszych ksiąg (uzupełniony został w 1577 roku). Był on podstawą do wydania angielskiego z roku 1581. Angielski pełny przekład ''Iliady'', będący pierwszym poetyckim tłumaczeniem całości eposu na język nowożytny, ukazał się w latach 1598-1611 i był dziełem [[George Chapman|George'aGeorge’a Chapmana]]. W tym czasie ukazał się też wierszowany przekład niemiecki (jednak na "klasyczne"„klasyczne” tłumaczenie ''Iliady'', pióra [[Johann Heinrich Voss|Johanna Heinricha Vossa]], czekali Niemcy aż do roku 1793). Pierwszego polskiego tłumaczenia fragmentu eposu dokonał [[Jan Kochanowski]] ok. 1577 roku.

Mimo już dość dobrej w warstwach wykształconych znajomości Homera, poznawany był on przede wszystkim w przekładach, także licznych i często wznawianych łacińskich, a czytelnik epoki odrodzenia formował swój gust literacki przede wszystkim na literaturze rzymskiej. Wzorem epopei pozostawała wciąż ''Eneida'' – [[Julius Caesar Scaliger]], autor renesansowej ''Poetyki'' (1561) stawiał Wergiliusza ponad "prymitywnym"„prymitywnym” Homerem.

Ten osąd, przeniesiony już na grunt literatury nowożytnej, nasilił się z końcem XVII wieku, w trakcie "„[[spór starożytnych z nowoczesnymi|sporu starożytnych z nowoczesnymi]]"” (''Querelle des Anciens et des Modernes''). Przedstawiciele "nowoczesnych"„nowoczesnych”, którym przewodził [[Charles Perrault]], krytykowali twórców starożytnych, wynosząc ponad nich dzieła swojej epoki, obecnie już nieraz całkowicie zapomniane. Szczególnym celem ataków stał się Homer: ganiono ordynarnych i głupich bohaterów, wadliwą budowę poematów i nielogiczne porównania, a nade wszystko wulgaryzm poezji, w której pojawia się bydło, łajno i gnojówka, a bohater jest przyrównywany do osła. Krytyka ta, nie napotkawszy początkowo we Francji większego oporu, przeniosła się także do Anglii, gdzie spotkała się ze znaczącymi kontrargumentami znawców literatury starożytnej z ośrodków uniwersyteckich. Wkrótce odpowiedź dała także francuska uczona [[Anne Dacier]] we wstępie do swojego przekładu ''Iliady'' (1699), a potem w pracy ''O przyczynach zepsucia smaku literackiego'' (''Des causes de la corruption de goŭt'', 1714), kwestionującej gust literacki i artystyczny [[barok]]u. Drugim [[klasycyzm|klasycystycznym]] tłumaczeniem był przekład angielski autorstwa [[Alexander Pope|Alexandra Pope'aPope’a]] (1715-1720).

W XVIII wieku narodziła się też nowożytna "kwestia„kwestia homerowa"homerowa”, a spory i dyskusje nad autorstwem i pierwotnym kształtem poematów nie ograniczały się wyłącznie do kręgów filologicznych, powodując rosnące zainteresowanie oboma utworami. [[Thomas Blackwell]] (1735) oraz [[Robert Wood]] wydali obszerne studia o Homerze; Wood, w opublikowanym w 1769 roku ''Essay of the Original Genius and Writing of Homer'' dowodził, że Homer nie znał pisma, a jego utwory dłuższy czas przekazywane były ustnie. Te i inne poglądy rozwinął i uporządkował [[Friedrich August Wolf]] w ''Prologomena ad Homerum'' (1795), twierdząc, że zrąb eposów powstał w X wieku p.n.e., natomiast ich obecny kształt jest efektem trwających cztery wieki, aż do ich pierwszego spisania, zmian i deformacji. Praca Wolfa stała się początkiem zagorzałej dyskusji specjalistów, owocującej nie tylko rozwojem filologii klasycznej, ale i badań literackich w ogóle.

Współcześnie, mimo mnogości kulturowych nawiązań do bohaterów i zdarzeń wojny trojańskiej, pisarze i poeci częściej niż ''Iliadą'' inspirują się symbolem wędrówki, poszukiwań i powrotu z ''Odysei'' . W okresie najnowszym ''Iliada'' jest obecna w literaturze [[fantastyka|fantastycznej]], chętniej niż literatura głównego nurtu sięgającej do formy eposu – bezpośrednio nawiązują do niej takie utwory jak ''Troja'' [[David Gemmell|Davida Gemmella]] czy ''Ilion'' [[Dan Simmons|Dana Simmonsa]]. Wojna trojańska jest też tematem filmów (swobodną ekranizacją ''Iliady'' jest ''[[Troja (film)|Troja]]'') czy komiksów. Bohaterowie i sceny z ''Iliady'' są też, od czasów starożytnych, przedmiotem licznych wyobrażeń plastycznych.

W Polsce średniowiecznej, podobnie jak w całym kręgu europejskiej kultury zachodniej, ''Iliada'' była znana w łacińskich przekładach i przeróbkach. W początku [[XVI wiek|wieku XVI]] ([[1504]]) pojawił się Homer w spisie wykładów [[Uniwersytet Jagielloński|Akademii Krakowskiej]], w [[1527]] roku po raz pierwszy wymieniona jest w nim ''Iliada''. W [[1563]] roku została wydana w Krakowie ''Historia barzo piękna, ucieszna, u każdemu stanu iście pożyteczna... O zburzeniu a zniszczeniu onego sławnego a znamienitego miastha y państwa trojańskiego'' – polska wersja romansu rycerskiego ''Le Roman de Troie''.

Pierwszym polskim przekładem ''Iliady'', obejmującym część XIII księgi, jest pisana trzynastozgłoskowcem ''[[Monomachia Parysowa z Menelausem]]'' [[Jan Kochanowski|Jana Kochanowskiego]] (ok. [[1577]]). Nawiązania od ''Iliady'' są obecne także w ''[[Odprawa posłów greckich|Odprawie posłów greckich]]''. W roku [[1598]] we Lwowie ukazał się wzorowany na ''Iliadzie'', liczący półtora tysiąca wersów utwór [[Krzysztof Wolthazy|Krzysztofa Wolthazego]] ''Hipothezis Illiadi Xiąg Homerowich''.

W wiekach [[XVII wiek|XVII]] i [[XVIII wiek|XVIII]] w polskich szkołach dominowała łacina, a za mistrza epopei uważany był [[Wergiliusz]]. Polski czytelnik poznawał ''Iliadę'' poprzez przekłady wpierw łacińskie, a potem francuskie, rzadziej włoskie. Dopiero w [[1791]] roku zaczął się ukazywać częściami pierwszy polski przekład całości<ref group="uwaga" name=uwaga>Dmochowski pominął w swoim przekładzie wersy 484-877 księgi II, zawierające tzw. ''Katalog okrętów''.</ref> ''Iliady'' autorstwa [[pijarzy|pijara]] [[Franciszek Ksawery Dmochowski|Franciszka Ksawerego Dmochowskiego]], pisany trzynastozgłoskowcem (całość wydano w latach 1791-[[1801]]). Dmochowski wspomagał się w pracy francuskim przekładem [[Anne Dacier]] oraz angielskim [[Alexander Pope|Alexandra Pope'aPope’a]]. Przekład Dmochowskiego stał się klasyką literatury polskiej, przyczynił się też do utrwalenia roli [[trzynastozgłoskowiec|trzynastozgłoskowca]] jako polskiego wiersza epickiego.

W początku [[XIX wiek]]u, już na fali wywołanej teorią [[Friedrich August Wolf|Wolfa]] i modą wczesnego romantyzmu, wzrosło zainteresowanie ''Iliadą''. Grecysta [[Gotfryd Ernest Groddeck]] opublikował w "Dzienniku„Dzienniku Wileńskim"Wileńskim” artykuł ''O nowym mniemaniu względem poematów "Iliady"„Iliady” i "Odysei"„Odysei” Homerowi przypisywanych'' ([[1805]]). W gimnazjach klasycznych uczniowie poznawali duże fragmenty obu utworów Homera w oryginale. Student Groddecka, [[Adam Mickiewicz]], skonstruował fabułę ''[[Grażyna (poemat)|Grażyny]]'' na wzór ''Iliady'', wzorowany jest na niej także epicki styl ''[[Pan Tadeusz|Pana Tadeusza]]''. Brak było jednak znaczących przekładów, choć dość swobodnego tłumaczenia fragmentów księgi I, XVII i XXI dokonał w [[1846]] roku [[Juliusz Słowacki]].

Dopiero pod koniec XIX wieku ukazały się trzy pełne przekłady ''Iliady'', wszystkie napisane [[heksametr polski|heksametrem polskim]]: [[Paweł Popiel (1837-1910)|Pawła Popiela]] ([[1880]]), [[Augustyn Szmurło|Augustyna Szmurły]] ([[1887]]) i [[Stanisław Mleczko|Stanisława Mleczki]] ([[1894]]). Żaden tych przekładów nie znalazł trwałego miejsca w literaturze polskiej; jak pisze [[Jerzy Łanowski]]: ''zbyt skromny talent wszystkich trzech tłumaczy dał się tym przekładom szybko zestarzeć'', choć ''Iliada'' Popiela była ulubioną lekturą [[Henryk Sienkiewicz|Henryka Sienkiewicza]]<ref>Julian Krzyżanowski w ''Henryk Sienkiewicz. Kalendarz życia i twórczości'' (Warszawa 1956) cytuje świadczące o tym list pisarza z 1884 roku.</ref> – pisarza, którego twórczość miewa znamiona świadomej homeryckiej stylizacji.

[[Plik:Gniew Pelidę ponosi.jpg|right|thumb|200px|''Gniew Pelidę ponosi'', ilustracja do ''Iliady''; [[Stanisław Wyspiański]], [[1896]]]]

W [[1896]] roku opublikowane zostaje 8 ksiąg ''Iliady'' w tłumaczeniu [[Lucjan Rydel (poeta)|Lucjana Rydla]]. Poeta wraca do rymowanego trzynastozgłoskowca; modne wówczas przekonanie o "ludowości"„ludowości” ''Iliady'' zaowocowało stylizacją języka poematu na gwarę. Podobny zabieg zastosował w przekładzie urywków ''Iliady'' [[Michał Gwalbert Pawlikowski|Michał Pawlikowski]], używając [[gwara podhalańska|gwary góralskiej]] i, jak pisze Łanowski, ''do parodystycznego szczytu doprowadzając chłopomańską interpretację''. Fragmenty ''Iliady'' rymowanym trzynastozgłoskowcem opublikował w [[1918]] roku [[Kazimierz Przerwa-Tetmajer]].

''Iliadę'' Rydla miał ilustrować [[Stanisław Wyspiański]] (powstało 11 rysunków do księgi pierwszej), w którego twórczości Homer odgrywała znaczącą rolę: inspirowane ''Iliadą'' są wczesne utwory ''[[Meleager (dramat)|Meleager]]'' oraz ''[[Protesilas i Laodamia]]'', w całości jest na niej oparty dramat ''[[Achilleis. Sceny dramatyczne|Achilleis]]'', a jej echa można odnaleźć także w ''[[Akropolis (dramat)|Akropolis]]'' i ''[[Noc listopadowa (dramat)|Nocy listopadowej]]''.

* [[Maria Cytowska]], [[Hanna Szelest]], ''Literatura grecka i rzymska w zarysie''. PWN, Warszawa 1983, ISBN 83-01-02224-8.

* [[Jerzy Łanowski]], [[Marek Starowieyski]], ''Literatura Grecji starożytnej w zarysie. Od Homera do Justyniana''. PWN, Warszawa 1996, ISBN 83-01-11891-1.

* Jerzy Łanowski, ''Pieśń o gniewie'', w: Homer, ''Iliada''. Prószyński i S-ka, "Biblioteka„Biblioteka antyczna"antyczna”, Warszawa 1999, ISBN 83-7255-009-3.

* Jerzy Łanowski, ''Wstęp'', w: Homer, ''Iliada''. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, BN II, Wrocław 1981, ISBN 83-04-00628-6.

* [http://www.fh-augsburg.de/~harsch/graeca/Chronologia/S_ante08/Homeros/hom_il00.html Tekst ''Iliady'', ed. D. B. Monro i Th. W. Allen] {{lang|el}}

* [http://www.wiw.pl/kulturaantyczna/eseje/iliada_01.asp ''Iliada -– pieśń o gniewie'', esej Jerzego Łanowskiego]