Dynastia Song: Różnice pomiędzy wersjami

 

== Historia ==

=== Północna dynastia Song, 960–1127 ===

Założyciel dynastii Song, Zhao Kuangyin, (późniejszy cesarz [[Song Taizu|Taizu]] (960–976), był dowódcą gwardii ostatniej z [[Pięć Dynastii i Dziesięć Królestw|Pięciu Dynastii]], [[Późniejsza dynastia Zhou|Późniejszej dynastii Zhou]] (951–960), której udało się utworzyć w północnych Chinach silny i stabilny rząd. Mimo to po tym jak w roku 959 władza w Zhou znalazła się w rękach siedmioletniego dziecka żołnierze obwołali cesarzem Zhao Kuangyina. Wykorzystując potencjał odziedziczonego państwa Taizu przystąpił do jednoczenia Chin, podbijając państwa na jakie rozpadły się one po upadku dynastii Tang. Ustanowił silny centralny rząd z siedzibą w [[Kaifeng]]u, oparty o system [[Egzaminy urzędnicze w Chinach|egzaminów na stopnie urzędnicze]], co zapewniło stabilność administracji i dopływ kompetentnych urzędników. Proces jednoczenia Chin zakończył brat i następca Taizu, [[Song Taizong|Taizong]] (976–997), podbijając w roku 979 państwo [[Północna dynastia Han|Północnej dynastii Han]]. Podjęta jednak natychmiast po tym sukcesie wyprawa przeciwko [[Kitanowie|kitańskiej]] [[Dynastia Liao|dynastii Liao]], mająca na celu odbicie należących niegdyś do dynastii Tang tzw. Szesnastu Prefektur, zakończyła się klęską{{odn|Twitchett|Jakov Smith|2009|s=207-212, 216-233, 237-241, 248-249}}.

=== Sztuka i literatura ===

{{Osobny artykuł|Kultura dynastii Song}}

 

Nowe osiągnięcia w malarstwie pejzażowym i [[portret]]owym spowodowały, że sztuki piękne okresu Song są uważane za "złoty okres" w historii malarstwa chińskiego. Uprawianie sztuki było uznanym sposobem spędzania wolnego czasu wśród ''gentry'', a tworzenie [[malarstwo chińskie|malarstwa]], [[poezja chińska|poezji]] i [[Kaligrafia chińska|kaligrafii]] było wyróżnikiem urzędnika-uczonego{{odn|Ebrey|Walthall|Palais|2006|s=81–83}}. Modne było też zbieranie starożytności, zajmowali się nimi np. poeta i mąż stanu [[Su Shi]] i jego przyjaciel [[Mi Fei]] (1051–1107), nabywając i wypożyczając dzieła sztuki, by je studiować i kopiować{{odn|Ebrey|Walthall|Palais|2006|s=163}}. Na rozwój poezji i literatury wpłynęły pozytywnie rozwój i zainteresowanie nowym gatunkiem, jakim było [[ci]]. W okresie tm skompilowano też obszerne kompendia wiedzy, m.in. historiografie i wiele ksiąg technicznych. Wśród nich należy wymienić historię świata ''[[Zizhi Tongjian]]'', składającą się z 1000 tomów liczących łącznie 9,4 miliona znaków chińskich. Modna była też literatura opisująca podróże, którą upowszechnili geograf [[Fan Chengda]] (1126–1193) i Su Shi. Ten ostatni napisał esej, zapis z jednodniowej wycieczki, pt. ''Opis góry Kamiennego Dzwonu'', który w rzeczywistości wykorzystuje metody [[perswazja|perswazyjne]], by udowodnić rozważania filozoficzne{{odn|Hargett|1985|s=74–76}}. W opisach miejscowości, dotychczasowe proste biuletyny geograficzne ([[gazeter]]y), znane w Chinach od I w. n.e., zwane "przewodnikami po mapach" (''tujing''), zostały w czasach songowskich zastąpione znacznie bardziej rozwiniętymi formami, zwanymi "traktatami o lokalizacji (''fangzhi''){{odn|Bol|2001|s=44}}.

Kobiety za czasów dynastii Song nosiły długie suknie, kaftany sięgające kolan, spódnice i koszule z długimi i krótkimi rękawami, a damy z bogatych rodzin narzucały na ramiona [[Purpura (barwnik)|purpurowe]] szale{{odn|Gernet|1962|s=129}}. Główną różnicą między strojem męskim i damskim było zapięcie: męski zapinał się na prawo a damski na lewo{{odn|Gernet|1962|s=129}}.

 

 

== Gospodarka, przemysł i handel ==

[[Hutnictwo]] [[żelazo|żelaza]] było zarówno w rękach prywatnych, jak i państwowych, i obie strony posiadały własne huty{{odn|Wagner|2001|s=178–179, 181–183}}. Gospodarka songowska była wystarczająco stabilna i rozwinięta, by produkcja żelaza sięgnęła ponad 100 tysięcy ton rocznie{{odn|Ebrey|Walthall|Palais|2006|s=158}}. Spowodowałoby to postępującą [[Wylesianie|deforestację]] Chin, gdyby nie zastąpienie w XI w. [[węgiel drzewny|węgla drzewnego]] do wytopu [[Surówka hutnicza|surówki]] w [[wielki piec|wielkich piecach]] – [[węgiel kamienny|węglem kamiennym]]{{odn|Ebrey|Walthall|Palais|2006|s=158}}. Większość z tak wytopionego metalu była zarezerwowana na potrzeby wojska, do wyrobu broni i pancerzy, ale znaczna ilość trafiała też na rynek, w postaci żelaznych produktów codziennego użytku. Na rozwój handlu żelazem pozytywny wpływ miała rozbudowa sieci kanałów, które ułatwiały transport produktów z centrum ich wytwarzania na rynki w wielkich miastach, zwłaszcza stolicy{{odn|Embree|Gluck|1997|s=339}}.

 

Tylko w roku 1085 odlano około sześć miliardów monet miedzianych, co daje pojęcie o skali obrotu pieniężnego w kraju{{odn|Ebrey|Walthall|Palais|2006|s=156}}. Najznaczniejszym jednak osiągnięciem songowskiej ekonomii było ustanowienie pierwszej na świecie, państwowej [[Banknot|waluty papierowej]], znanej jako [[Jiaozi (pieniądz)|jiaozi]] (''zob. także [[Huizi (pieniądz)|huizi]]''){{odn|Ebrey|Walthall|Palais|2006|s=156}}. Rząd dynastii Song ustanowił kilka drukarni w takich miastach jak [[Huizhou]], [[Chengdu]], [[Hangzhou]] i [[Anqi]] zajmujących się wyłącznie wytwarzaniem [[banknot]]ów{{odn|Needham|1986|odn=e|s=48}}. Drukarnie pieniędzy zatrudniały wielu pracowników – według zapisów fabryka z Hangzhou w 1175 miała ponad tysiąc robotników{{odn|Needham|1986|odn=e|s=48}}.

 

 

== Technologia, nauka i inżynieria ==

 

=== Proch czarny i broń prochowa ===

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko = Wyatt | imię = Don J. | tytuł = Battlefronts real and imagined: war, border, and identity in the Chinese middle period | rok = 2008 | wydawca = Palgrave Macmillan | miejsce = New York | isbn = 978-1-4039-6084-9 | rozdział= 'Treacherous Factions': Shifting Frontier Alliances in the Breakdown of Sino-Vietnamese Relations on the Eve of the 1075 Border War|strony = 191–226| nazwisko r=Anderson |imię r= James A.}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko=Bai | imię=Shouyi | autor= Bai Shouyi | autor2 = Yang Zhao | tytuł = An outline history of China | data = 2002 | wydawca = Foreign Languages Press | miejsce = Pekin | isbn = 7-119-02347-0 | strony =}}

* {{Cytuj pismo | odn=tak | nazwisko=Bol |imię=Peter K. |rok=2001 |tytuł=The Rise of Local History: History, Geography, and Culture in Southern Song and Yuan Wuzhou |czasopismo=Harvard Journal of Asiatic Studies |wolumin=61 |wydanie=1 |strony=37–76 |url=http://www.jstor.org/stable/3558587 |issn= |doi=10.2307/3558587}}

* {{Cytuj książkę| odn=tak | nazwisko = Brook| imię = Timothy| tytuł = The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China| rok=1998 | wydawca = University of California Press| miejsce = Berkeley |isbn=9780520221543| język = en}}

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko = Hargett | imię = James M. | tytuł = Some Preliminary Remarks on the Travel Records of the Song Dynasty (960–1279) | rok = 1985 | strony = 67–93 | tom =}}

* {{Cytuj pismo | odn=tak | nazwisko = Hargett | imię = James M. | tytuł = Song Dynasty Local Gazetteers and Their Place in The History of Difangzhi Writing | url = http://jstor.org/stable/2719404 | czasopismo = Harvard Journal of Asiatic Studies | wolumin = 56 | wydanie = 2 | strony = 405–442 | rok = 1996 | issn = | doi = 10.2307/2719404}}

* {{Cytuj pismo | odn=tak | nazwisko = Hartwell | imię = Robert M. | tytuł = Demographic, Political, and Social Transformations of China, 750-1550 | url = http://jstor.org/stable/2718941 | czasopismo = Harvard Journal of Asiatic Studies | wolumin = 42 | wydanie = 2 | strony = 365–442 | rok = 1982 | issn = | doi = 10.2307/2718941}}

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko = Hymes | imię = Robert P. | tytuł = Statesmen and gentlemen: the elite of Fu-chou, Chiang-hsi, in northern and southern Sun | rok = 1986 | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge [Cambridgeshire]; New York | isbn = 0-521-30631-0 | strony =}}

* {{Cytuj pismo | odn=tak | nazwisko = Hsu | imię = Mei-ling | tytuł = The Qin Maps: A Clue to Later Chinese Cartographic Development | czasopismo = Imago Mundi | wolumin = 45 | wydanie = | strony = 90–100 | rok = 1993 | doi = 10.1080/03085699308592766}}

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko = Lorge | imię = Peter Allan | tytuł = War, politics and society in early modern China, 900-179 | rok = 2005 | wydawca = Routledge | miejsce = London ; New York | isbn = 9780415316910}}

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko = McKnight | imię = Brian E. | tytuł = Law and Order in Sung China | wydawca = [[Cambridge University Press]] | miejsce = Cambridge | rok = 1992 | isbn =}}

* {{Cytuj książkę | odn=e | nazwisko = Needham | imię = Joseph | tytuł = Science and Civilization in China: Volume 5, Chemistry and Chemical Technology, Part 7: Military Technology; The Gunpowder Epic | wydawca = Caves Books | miejsce = Taipei | rok = 1986 | isbn =}}

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko = Cheng | imię = Linsun | tytuł = Berkshire encyclopedia of China: modern and historic views of the world's newest and oldest global power | data = 2009 | wydawca = Berkshire Pub. Group | miejsce = Great Barrington, MA | isbn = 9780977015948 | rozdział =Porcelain|nazwisko r=Ooi|imię r= Giok Ling}}

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko = Paludan | imię = Ann | tytuł = Chronicle of the Chinese emperors: the reign-by-reign record of the rulers of Imperial Chin | rok = 1998 | wydawca = Thames and Hudson | miejsce = New York | isbn = 0-500-05090-2 | strony =}}

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko=Peers|imię=C.J.|tytuł=Soldiers of the Dragon: Chinese Armies 1500 BC-AD 1840|wydawca=Osprey Publishing|miejsce=Oxford|rok=2006|isbn=978-1846030987}}

* {{cytuj książkę | odn=tak | nazwisko=Sullivan|imię=Michael|tytuł=The Arts of China|wydawca=University of California Press|miejsce=Berkeley|data=1984|isbn=0-520-04918-7}}

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko=Sung | imię=Tz'u | autor= Sung Tzʻu | nazwisko2 = McKnight | imię2 = Brian E. | tytuł = The washing away of wrongs: forensic medicine in thirteenth-century China | data = 1981 | wydawca = Center for Chinese Studies | miejsce = Ann Arbor | isbn = 0-89264-800-7 | strony =}}

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko=Temple| imię=Robert| tytuł=Geniusz Chin: 3000 lat nauki, odkryć i wynalazków|wydawca=Ars Polona|miejsce=Warszawa |rok=1994|strony=241–4|id={{Błędny ISBN|83-85889-35-6}}}}

* {{Cytuj książkę | odn=tak | nazwisko = Twitchett | imię = Denis Crispin | nazwisko2 = Franke | imię2 = Herbert W. | tytuł = The Cambridge history of China | rok = 1994 | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge | isbn = 9780521243315 | tom = 6| tytuł tomu = Alien regimes and border states, 907—1368}}