Stała cena książki

Stała cena książki to rodzaj ujednolicenia ceny sprzedaży w odniesieniu do książek. Przybiera formę porozumienia branżowego między wydawcami a księgarzami albo ustawy państwowej, na mocy której wydawcy wyznaczają indywidualnie cenę końcową książki obowiązującą przez określony czas w sprzedaży detalicznej. Porozumienie określa czas obowiązywania stałej ceny, oraz przywileje rabatowe, dotyczące zazwyczaj zamówień dla szkół, bibliotek, oraz handlu podczas targów książki.

Podstawowym celem porozumień o stałej cenie książki jest promowanie konkurencji niecenowej pomiędzy dystrybutorami książek i wspieranie sprzedaży niskonakładowych publikacji wydawniczych o niemierzalnej rynkowo wartości. W argumentacji zwolenników porozumień o stałej książki podkreślana jest często kulturotwórcza specyfika rynku książki i edukacyjny wymiar działalności wydawniczej. Regulacje rynkowe uzasadnione są troską o rozwój czytelnictwa i wspieranie niezależnych księgarni - centrów kultury o ważnej misji społecznej.

Stała cena książki w formie porozumień wewnątrz-branżowych bądź ustaw państwowych obowiązuje lub obowiązywała w niektórych krajach rozwiniętych od ponad 150 lat. Aktualnie funkcjonuje w ok. połowie krajów Unii Europejskiej, oraz w pojedynczych Państwach Azji i obu Ameryk. Rozwiązanie wzbudza kontrowersje i jest przedmiotem ożywionej dyskusji. W części krajów kontynentalnej Europy (Francja, Niemcy) ustawa uznawana jest za ważne, elastyczne i efektywne narzędzie utrzymywania silnego i zrównoważonego rynku książki. W kręgu anglosaskim i skandynawskim idea jest często uznawana za irracjonalną i nieproduktywną, stojącą w sprzeczności wobec idei wolnej konkurencji .

Polski projekt ustawy, przygotowany przez Polską Izbę Książki, jest w fazie konsultacji w Sejmie .

Historia

     Kraje, w których ceny książek regulowane są przez prawo.

     Kraje, w których ceny książek regulowane są przed porozumienia branżowe.

     Kraje bez regulacji cen książek

     Brak danych.

Pierwszym krajem, w pojawiła się idea usztywnienia końcowej ceny książki, była Wielka Brytania. W 1829 roku brytyjscy wydawcy przyjęli porozumienie przeciwko wyniszczającym rabatom nakładanym przez księgarzy. Podobny schemat przyjęto w 1837 w Danii i w 1888 w Niemczech. W 1889 roku Cercle de la librairie, główny związek zawodowy zrzeszający podmioty francuskiego rynku książki, podjął pierwszą próbę standaryzacji relacji między księgarzami i wydawcami, na mocy której druga strona ustalała rekomendowane ceny detaliczne książek. W 1900 roku weszło w życie brytyjskie porozumienie o stałej cenie książki (Net Book Agreement), obowiązujące do 1997, kiedy zostało zdelegalizowane przez Sąd ds. Praktyk Restrykcyjnych (Restrictive Practises Court). Uchylenie porozumienia poprzedziło wystąpienie kilku największych sieci księgarskich (w tym HarperCollins i Random House) i brytyjskiego zrzeszenia księgarzy.

Pierwsza państwowa próba ujednolicenia cen została podjęta we Francji w 1924 roku. Rządowy dekret sprowadził na wydawców obowiązek ustanawiania cen rekomendowanych. Od lat 50. podobne regulacje wprowadzono na Węgrzech, we Włoszech, w Szwecji (wycofane w 1974), w Japonii, Holandii, Australii (wycofane w 1972), Finlandii, Irlandii i Austrii.

W 1981 roku powstała francuskie Prawo Langa (fr. loi Lang, od nazwiska ówczesnego Ministra Kultury, Jacka Langa), służąca później za modelowe rozwiązanie w innych krajach. W 2002 roku niemieckie porozumienie branżowe zostało zastąpione przez państwową ustawę o stałej cenie książki.

Ustawy o stałej cenie książki obowiązują obecnie (2015) w krajach świata: Francji, Belgii, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii, Portugalii, Austrii, Słowenii, Chorwacji, Grecji, Korei Południowej, Argentynie, Meksyku, Libanie, Izraelu, w Japonii, na Sri Lance i w Tajlandii.

Za i przeciw

Podstawową przesłanką do regulacji rynku książki (w obrębie branży lub ze strony państwa) jest wyrównanie szans współpracy z wydawcami pomiędzy wielkimi sieciami dystrybucji książek (sklepy internetowe i sieci księgarskie) a niezależnymi księgarniami. Gęsta sieć niezależnych księgarni o szerokiej, ambitnej ofercie książek jest uważana podstawowy warunek dla rozwijania i podtrzymywania postaw czytelniczych w społeczeństwie [przypis, art ang]. W badaniach polskiego rynku książki księgarnie są miejscem, w którym najczęściej przegląda się i czyta fragmenty książek mniej niż 10% wskazań dotyczył stron internetowych) , a fizyczny kontakt z książką w księgarni w największym stopniu przekłada się na chęć jej zakupienia i przeczytania .

W krajach bez przepisów o stałej cenie książki czołowe sieci księgarskie uzyskują u wydawców wysokie rabaty na nowości literackie. Powszechna jest także praktyka nabywania wyłącznych praw do sprzedaży danego tytułu w początkowym okresie po premierze książki. Dotyczy to w szczególności tzw. bestsellerów, generujących największe zyski. Wyznaczenie przez wydawcę jednolitej ceny okładkowej obowiązującej przy sprzedaży nabywcy końcowemu zrównuje możliwości sprzedażowe mniejszych i większych graczy na rynku.

Stała cena książki zdaniem jej zwolenników jest też zachętą dla wydawców do stosowania tzw. kalkulacji mieszanej - dotowania niszowych publikacji o wysokiej wartości artystycznej zyskami ze sprzedaży bestsellerów.Z badań V. Ringstada i F. Fishwicka z lat 2004-2005 wynika, że skutkiem wycofania porozumień o stałej cenie książki w Wielkiej Brytanii było postępujące wypieranie księgarń niezależnych przez sieciowe, oraz obniżenie cen bestsellerów połączone z podwyższeniem cen pozostałych publikacji . W 2014 roku w objętej ustawą Langa Francji było 2500 niezależnych księgarń kontrolujących 22% całkowitej sprzedaży. Dla porównania w Wielkiej Brytanii od czasu uchylenia ustawy zamknięto 1/3 księgarń; wg danych z 2014 stanowią one obecnie jedynie 4% rynku .

Upadek małych księgarń obserwowany jest także w Polsce. Ich liczba spadła z 2550 w 2009 do 1850 w 2014 roku . Wprowadzenie ustawy o stałej cenie książki ma zdaniem autorów raportu [[Biblioteka Analiz (wydawnictwo) |Biblioteki Analiz]] zatrzymać klientów w lokalnych księgarniach, zwiększyć dostępność książek i poszerzyć ofertę pod względem ilościowym i jakościowym, oraz zwiększyć bezpieczeństwo prowadzenia działalności biznesowej wydawców .

W dyskusji o ujednoliceniu cen książki często pojawia się argument, że książka jest dobrem kultury domagającym się opieki ze strony państwa, a prawa wolnego rynku, dążące do minimalizacji kosztów i maksymalizacji zysków nie znajdują ścisłego zastosowania w obrębie przemysłów kreatywnych związanych z rynkiem książki.

Zdaniem przeciwników ustawa o stałej cenie książki prowadzi do podwyższenia cen dobrze sprzedających się książek z zakresu literatury popularnej, a subsydiowanie niszowej literatury zyskami z bestsellerów zależy od indywidualnej polityki wydawców i nie może być uznane za wymierny skutek wprowadzenia regulacji.