Wikipedia

Substancja psychoaktywna: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
poprawiłem niepoprawne sformułowania.
Wipur (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
25 535 edycji
m drobne redakcyjne
Linia 1:
'''Substancja psychoaktywna, substancja psychotropowa''' – [[substancja chemiczna]] ([[związek chemiczny]]) oddziałująca na [[ośrodkowy układ nerwowy]] przez bezpośredni wpływ na funkcje [[kresomózgowie|mózgu]], czego efektem są czasowe zmiany [[spostrzeganie|postrzegania]], [[nastrój|nastroju]], [[świadomość|świadomości]] i [[zachowanie|zachowania]].
 
Substancje psychoaktywne lub środki je zawierające ([[Używka|używki]]), mogą być używane rekreacyjnie w celu wywołania zmiany świadomości (np. [[kawa]], [[napój alkoholowy|napoje alkoholowe]], [[heroina]], [[kokaina]], czy środki pochodzenia [[konopie siewne|konopnego]]), w kulcie niektórych religii (np. zawierający [[meskalina|meskalinę]] kaktus [[Jazgrza Williamsa|Pejotlpejotl]], czy [[grzyby psylocybinowe]]), w [[medycyna|medycynie]] (np. [[opioidy]], czy [[kannabinoidy]] do łagodzenia [[ból]]ubólu, [[stymulanty]] do łagodzenia objawów [[narkolepsja|narkolepsji]] i [[ADHD]], [[leki przeciwdepresyjne]] i [[leki przeciwpsychotyczne|antypsychotyczne]] w [[neurologia|neurologii]] i [[psychiatria|psychiatrii]]).
 
Używanie wielu z tych substancji (zwłaszcza stymulantów i [[depresanty|depresantów]]) może doprowadzić do [[nałóg|nałogu]] i [[uzależnienie|uzależnienia]], oraz wyrządzić znaczne szkody [[zdrowie|zdrowotne]]. Z kolei inne ([[psychodeliki]]) potrafią niekiedy pomóc w leczeniu uzależnień (np. [[ibogaina]] czy, [[dietyloamid kwasu lizergowego|LSD]]).
[[Plik:Pyschoactive Drugs.jpg|thumb|250px|Różne substancje psychoaktywne]]
 
ZażywanieZastosowanie środków psychoaktywnych na przykładzie amfetaminy:
* jako używka (narkomania),
* jako środek dopingujący w sporcie (w odpowiednio zmniejszonych dawkach),
* jako środek pobudzający zdolność uczenia
* jako środek poprawiający wydolność podczas długotrwałego wysiłku (amfetamina była podawana podczas II wojny światowej lotnikom wyruszającym na długie trasy),
* w medycynie (np. w Stanach Zjednoczonych w terapii ADHD i narkolepsji). Dawki terapeutyczne są(od wielokrotnie5 niższedo od40 dawekmg „rekreacyjnych”na –dobę) wsą USAwielokrotnie jest toniższe od 5dawek do 40 mg na dobę„rekreacyjnych”.
* w celach odchudzających (wysoka [[nadwaga]])
 
== Diagram ==
Poniższy [[diagram Venna]] przedstawia zestawienie najpopularniejszych substancji psychoaktywnych w nakładających się grupach i podgrupach, bazując na ich farmakologicznej klasyfikacji i subiektywnych efektach.
Elementy posegregowane są w grupach ze względu na podobieństwo działania, a także na zachowanie zgodności z legendą opisaną poniżej diagramu.
 
{{clear}}
<div style="position: relative">[[Plik:NewBlankDrugChart.png]]
<div style="position: absolute; left: 10px; top: 110px; font-size: 12pt">'''[[Stymulanty|STYMULANTYstymulanty]]'''</div>
<div style="position: absolute; left: 41px; top: 187px; font-size: 8pt">'''''[[Aminyaminy sympatykomimetyczne]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 31px; top: 209px; font-size: 8pt">'''''[[Inhibitory zwrotnego wychwytu dopaminy|Stymulantystymulanty psychomotoryczne]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 37px; top: 227px; font-size: 9pt">[[Amfetamina|Amfetaminyamfetamina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 35px; top: 246px; font-size: 9pt">[[Katynonkatynon]] ([[Czuwaliczka jadalna|Khat]])</div>
<div style="position: absolute; left: 35px; top: 265px; font-size: 9pt">[[Metylofenidat|Metylfenidatmetylofenidat]]</div>
<div style="position: absolute; left: 53px; top: 284px; font-size: 9pt">[[Kokainakokaina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 137px; top: 230px; font-size: 8pt">'''''[[Ketonyketony|Aminoketonyaminoketony]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 157px; top: 246px; font-size: 8pt">[[Bupropionbupropion]]</div>
<div style="position: absolute; left: 145px; top: 259px; font-size: 8pt">[[Dietylopropionamfepramon]]</div>
<div style="position: absolute; left: 233px; top: 136px; font-size: 8pt">'''''[[Selektywneselektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny|SSRI]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 222px; top: 153px; font-size: 8pt">[[Fluoksetynafluoksetyna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 216px; top: 165px; font-size: 8pt">[[Fluvoksaminafluwoksamina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 221px; top: 177px; font-size: 8pt">[[Paroksetynaparoksetyna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 224px; top: 189px; font-size: 8pt">[[Sertralinasertralina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 223px; top: 217px; font-size: 8pt">'''''[[Inhibitory monoaminooksydazy|MAO-I]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 382px; top: 320px; font-size: 8pt">'''''[[Trójcyklicznetrójcykliczne leki przeciwdepresyjne|TCA]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 360px; top: 136px; font-size: 8pt">'''''[[Tetracyklicznetetracykliczne antydepresanty|TeCA]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 350px; top: 155px; font-size: 8pt">[[Mianserynamianseryna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 350px; top: 167px; font-size: 8pt">[[Mirtazapinamirtazapina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 352px; top: 179px; font-size: 8pt">[[Trazodontrazodon]]</div>
<div style="position: absolute; left: 110px; top: 297px; font-size: 8pt">[[Efedrynaefedryna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 75px; top: 311px; font-size: 8pt">[[Pseudoefedrynapseudoefedryna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 27px; top: 345px; font-size: 8pt">'''''[[Ksantyna|Metyloksantynymetyloksantyny]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 45px; top: 365px; font-size: 9pt">[[Kofeinakofeina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 35px; top: 380px; font-size: 9pt">[[Teofilinateofilina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 33px; top: 395px; font-size: 9pt">[[Teobrominateobromina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 240px; top: -20px; font-size: 12pt">'''[[leki przeciwpsychotyczne|NEUROLEPTYKIneuroleptyki]]'''</div>
<div style="position: absolute; left: 174px; top: 55px; font-size: 8pt">'''''[[Neuroleptykineuroleptyki atypowe]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 170px; top: 75px; font-size: 8pt">[[Klozapinaklozapina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 230px; top: 75px; font-size: 8pt">[[risperidon|Rysperydonrysperydon]]</div>
<div style="position: absolute; left: 163px; top: 90px; font-size: 8pt">[[Olanzapinaolanzapina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 230px; top: 90px; font-size: 8pt">[[Kwetiapinakwetiapina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 176px; top: 105px; font-size: 8pt">[[Sulpirydsulpiryd]]</div>
<div style="position: absolute; left: 230px; top: 105px; font-size: 8pt">[[Zyprazydonzyprazydon]]</div>
<div style="position: absolute; left: 328px; top: 55px; font-size: 8pt">'''''[[Neuroleptykineuroleptyki klasyczne]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 335px; top: 75px; font-size: 8pt">[[Haloperidolhaloperydol]]</div>
<div style="position: absolute; left: 400px; top: 75px; font-size: 8pt">[[Flufenazynaflufenazyna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 335px; top: 90px; font-size: 8pt">[[Tiorydazynatiorydazyna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 400px; top: 90px; font-size: 8pt">[[Peperazynapeperazyna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 335px; top: 105px; font-size: 8pt">[[Pimozydpimozyd]]</div>
<div style="position: absolute; left: 400px; top: 105px; font-size: 8pt">[[chlorpromazyna|Chloropromazynachloropromazyna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 300px; top: 125px; font-size: 9pt">[[Kannabidiol|CBD]]</div>
<div style="position: absolute; left: 277px; top: 194px; font-size: 7pt">'''''[[Acetylocholina|Cholinergicznecholinergiczne]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 294px; top: 208px; font-size: 8pt">[[Nikotynanikotyna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 292px; top: 220px; font-size: 8pt">[[Betel (używka)|Betelbetel]]</div>
<div style="position: absolute; left: 288px; top: 231px; font-size: 8pt">[[Muskarynamuskaryna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 282px; top: 270px; font-size: 8pt">[[Atomoksetynaatomoksetyna]]</div>
<div style="position: absolute; left: 500px; top: 110px; font-size: 12pt">'''[[Depresanty|DEPRESANTYdepresanty]]'''</div>
<div style="position: absolute; left: 450px; top: 155px; font-size: 8pt">'''''[[Sedatywne]] [[Nasenne]]sedatywne/nasenne'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 530px; top: 180px; font-size: 9pt">[[Etanol|Alkoholalkohol]]</div>
<div style="position: absolute; left: 540px; top: 200px; font-size: 9pt">[[eter dietylowy|Etereter]]</div>
<div style="position: absolute; left: 516px; top: 220px; font-size: 9pt">[[Barbituranybarbiturany]]</div>
<div style="position: absolute; left: 515px; top: 242px; font-size: 9pt">[[Chloroformchloroform]]</div>
<div style="position: absolute; left: 488px; top: 265px; font-size: 9pt">[[Wodzianwodzian chloralu]]</div>
<div style="position: absolute; left: 480px; top: 275px; font-size: 9pt">[[Metylopentynolmetylopentynol]]</div>
<div style="position: absolute; left: 445px; top: 285px; font-size: 9pt">[[Metakwalonmetakwalon]]</div>
<div style="position: absolute; left: 405px; top: 275px; font-size: 9pt">'''''[[Niebenzodiazepiny|NBDZ]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 430px; top: 300px; font-size: 9pt">[[Kwas 4-hydroksybutanowy|GHB]]</div>
<div style="position: absolute; left: 420px; top: 188px; font-size: 8pt">'''''[[Benzodiazepiny (leki)|Benzodiazepinybenzodiazepiny]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 437px; top: 203px; font-size: 7.5pt">[[Alprazolamalprazolam]]</div>
<div style="position: absolute; left: 440px; top: 215px; font-size: 7.5pt">[[Diazepamdiazepam]]</div>
<div style="position: absolute; left: 430px; top: 227px; font-size: 7.5pt">[[Flunitrazepamflunitrazepam]]</div>
<div style="position: absolute; left: 433px; top: 239px; font-size: 7.5pt">[[Temazepamtemazepam]]</div>
<div style="position: absolute; left: 437px; top: 251px; font-size: 7.5pt">[[Lorazepamlorazepam]]</div>
<div style="position: absolute; left: 495px; top: 348px; font-size: 8pt">'''''[[Opioidyopioidy]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 537px; top: 370px; font-size: 8pt">[[Kodeinakodeina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 499px; top: 385px; font-size: 8pt">[[Morfinamorfina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 546px; top: 385px; font-size: 8pt">[[Heroinaheroina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 502px; top: 400px; font-size: 8pt">[[Oksykodonoksykodon]]</div>
<div style="position: absolute; left: 504px; top: 415px; font-size: 8pt">[[Hydrokodonhydrokodon]]</div>
<div style="position: absolute; left: 504px; top: 430px; font-size: 8pt">[[Metadonmetadon]]</div>
<div style="position: absolute; left: 504px; top: 445px; font-size: 8pt">[[Fentanylfentanyl]]</div>
<div style="position: absolute; left: 213px; top: 288px; font-size: 10pt">'''''[[Psychodelikipsychodeliki]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 285px; top: 350px; font-size: 10pt">[[Konopie siewne|Cannabiskannabinoidy]]</div>
<div style="position: absolute; left: 300px; top: 390px; font-size: 10pt">[[tetrahydrokannabinol|THC]]</div>
<div style="position: absolute; left: 200px; top: 322px; font-size: 9pt">[[3,4-Metylenodioksymetamfetamina|MDMA]]</div>
<div style="position: absolute; left: 210px; top: 336px; font-size: 9pt">[[3,4-Metylenodioksyamfetamina|MDA]]</div>
<div style="position: absolute; left: 198px; top: 307px; font-size: 9pt">[[MDEA]]</div>
<div style="position: absolute; left: 150px; top: 361px; font-size: 9pt">[[Meskalinameskalina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 160px; top: 379px; font-size: 9pt">[[2,5-Dimetoksy-4-metyloamfetamina|DOM]]</div>
<div style="position: absolute; left: 170px; top: 397px; font-size: 9pt">[[dietyloamid kwasu lizergowego|LSD]]</div>
<div style="position: absolute; left: 180px; top: 415px; font-size: 9pt">[[Psylocybinapsylocybina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 215px; top: 434px; font-size: 9pt">[[Α-Metylotryptamina|AMT]]</div>
<div style="position: absolute; left: 240px; top: 450px; font-size: 9pt">[[dimetylotryptamina|DMT]]</div>
<div style="position: absolute; left: 275px; top: 460px; font-size: 9pt">[[Ibogainaibogaina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 345px; top: 390px; font-size: 10pt">'''''[[Dysocjantydysocjanty]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 369px; top: 412px; font-size: 9pt">[[Tlenektlenek diazotu|Podtlenekpodtlenek azotu]]</div>
<div style="position: absolute; left: 369px; top: 432px; font-size: 9pt">[[Ketaminaketamina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 300px; top: 410px; font-size: 10pt">[[dekstrometorfan|DXM]]</div>
<div style="position: absolute; left: 369px; top: 452px; font-size: 9pt">[[Tiletaminatiletamina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 300px; top: 430px; font-size: 10pt">[[Dekstrorfandekstrorfan|DXO]]</div>
<div style="position: absolute; left: 388px; top: 480px; font-size: 9pt">[[Fencyklidynafencyklidyna|PCP]]</div>
<div style="position: absolute; left: 283px; top: 500px; font-size: 9pt">[[Salwinoryna A|Salvinorinsalwinoryna A]]</div>
<div style="position: absolute; left: 284px; top: 538px; font-size: 7pt">[[Kwaskwas ibotenowy]]</div>
<div style="position: absolute; left: 304px; top: 555px; font-size: 8pt">[[Muscymolmuscymol]]</div>
<div style="position: absolute; left: 374px; top: 509px; font-size: 8pt">'''''[[Deliriantydelirianty]]'''''</div>
<div style="position: absolute; left: 363px; top: 528px; font-size: 7.5pt">[[Dimenhydrynatdimenhydrynat]]</div>
<div style="position: absolute; left: 358px; top: 543px; font-size: 7.5pt">[[Difenhydraminadifenhydramina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 368px; top: 558px; font-size: 7.5pt">[[Skopolaminaskopolamina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 381px; top: 572px; font-size: 7.5pt">[[Atropinaatropina]]</div>
<div style="position: absolute; left: 245px; top: 626px; font-size: 12pt">'''[[psychodeliki|PSYCHODELIKI]]'''</div>
</div>
 
=== Legenda ===
* <font color="#0000FF">Niebieskiniebieski</font>: Siłasiła stymulantów wzrasta na lewo i do góry.
* <font color="#AF0000">Czerwonyczerwony</font>: Siłasiła depresantów wzrasta na prawo i na dół.
* <font color="#008000">Zielonyzielony</font>: Psychodelikipsychodeliki po lewej, [[dysocjanty]] po prawej, działanie mniej przewidywalne na dole i po prawej, i ogólnie silniejsze na dole.
* <font color="#FF4060">Różowyróżowy</font>: Neuroleptykineuroleptyki (leki przeciwpsychotyczne).
 
==== Połączone działania ====
* Białybiały: Pokrywaniepokrywanie się trzech głównych sekcji (stymulanty, depresanty, psychodeliki)
* <font color="#900090">Magentamagenta</font> (''purpurowy''): Pokrywaniepokrywanie się stymulantów (''niebieski'') i depresantów (''czerwony'')
* <font color="#008080">Turkusowyturkusowy</font> (''niebiesko-zielony''niebieskozielony): Pokrywaniepokrywanie się stymulantów (''niebieski'') i psychodelików (zielony) – ''Psychodelikipsychodeliki, które mają też działanie stymulujące''
* <font color="#906000">Żółtyżółty</font>: Pokrywaniepokrywanie się depresantów (''czerwony'') i dysocjantów (''zielony'') – ''Dysocjantydysocjanty, które mają też działanie depresyjne''
 
== Działanie na poszczególne [[neuroprzekaźnik]]ineuroprzekaźniki ==
Jest wiele dróg, którymi substancja psychoaktyna może oddziaływać na układ nerwowy. Każda z nich ma określone działanie na jeden lub więcej [[neuroprzekaźnik|neuroprzekaźników]] w mózgu.
 
Poniżej przedstawiona jest klasyfikacja leków ze względu na nadrzędne oddziaływanie na poszczególne [[neuroprzekaźnik]]ineuroprzekaźniki. Został wymieniony tylko nadrzędny neuroprzekaźnik, mimo że większość substancji oddziałuje na więcej niż jeden neuroprzekaźnik<ref>{{cytuj pismo |nazwisko = Lüscher C, Ungless M |tytuł = The mechanistic classification of addictive drugs |url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1635740/?tool=pmcentrez |czasopismo = PLoS Med.|adres czasopisma = |wolumin = 3 |strony = e437 |rok = 2006 |wydawca = |doi = 10.1371/journal.pmed.0030437 |pmid = 17105338| język = en}}</ref>.
 
{| class="wikitable"
![[Neuroprzekaźnik]] bądź /receptor
!Klasyfikacja
!Przykłady substancji psychoaktywnej
|-
|rowspan=3|[[Serotonina]]
|[[Agonista|AgoniściAgonisty]] receptorów serotoninowych
|''[[dietyloamid kwasu lizergowego|LSD]], [[psylocybina]], [[meskalina]], [[dimetylotryptamina|DMT]]''
|-
|[[Selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny]] (SSRI)
|''[[fluoksetyna]], [[sertralina]]''
|-
Linia 160:
|''[[tiagabina]], [[wigabatryna]], [[etanolamina-o-sulfatowa (EOS)]]''
|-
|AgoniściAgonisty receptorów GABA
|''[[etanol]], [[barbiturany]], [[Benzodiazepiny (leki)|benzodiazepiny]], [[muscymol]], [[kwas ibotenowy]], [[Kwas 4-hydroksybutanowy|GHB]]''
|-
|[[Antagonista (farmakologia)|Antagonisty]] GABA-A
|Antagoniści GABA-A
|''[[tujon]], [[bikukulina]]''
|-
|rowspan=3|[[Receptory opioidowe]]
|AgoniściAgonisty receptora opioidowego μ
|''[[morfina]], [[heroina]], [[oksykodon]]''
|-
|Odwrotni[[Odwrotny agoniściagonista|Odwrotne agonisty]] receptora opioidowego μ
|''[[nalokson]], [[Naltrekson|naltrexonnaltrekson]]
|-
|AgoniściAgonisty receptora opioidowego κ
|''[[Salwinoryna A|salvinorinsalwinoryna A]], [[butorfanol]], [[nalbufina]]''
|-
|rowspan=2|[[Dopamina]]
Linia 180:
|''[[kokaina]]''
|-
|AntagoniściAntagonisty receptora dopaminowego
|''[[haloperidolhaloperydol]], [[droperidol]]''
|-
|rowspan=2|[[Monoaminooksydaza]] (MAO)
Linia 191:
|-
|rowspan=1|[[receptor NMDA]]
|AntagoniściAntagonisty receptora NMDA
|''[[ketamina]], [[Fencyklidyna|PCP]], [[dekstrometorfan|DXM]], [[etanol]], [[memantyna]], [[ibogaina]]''
|-
Linia 202:
|-
|rowspan=2|[[Kannabinoidy]]
|AgoniściAgonisty receptorów kannabinoidowych
|''[[tetrahydrokannabinol|THC]]''
|-
Linia 209:
|-
|rowspan=2|[[Acetylocholina]]
|[[Cholinergiki]] (agoniściagonisty acetylocholiny)
|''[[nikotyna]], [[piracetam]]''
|-
|[[Cholinolityki|Antycholinergiki]] (antagoniściantagonisty acetylocholiny)
|''[[skopolamina]], [[dimenhydrynat]], [[difenhydramina]]''
|-
|rowspan=1|[[Adenozyna]]
|[[Ksantyna|Metyloksantyny]] (antagoniściantagonisty receptora adenozynowego<ref>Ford, Marsha. ''Clinical Toxicology.'' Philadelphia: Saunders, 2001. Rozdział 36 – Caffeine and Related Nonprescription Sympathomimetics. ISBN 0-7216-5485-1.</ref>)
|''[[kofeina]]''
|-
|rowspan=1|[[Receptory AMPA]]
|AntagoniściAntagonisty receptorów AMPA
|''[[kwas kynureninowy]], [[NBQX]]''
|-
|rowspan=1|Receptory [[melanokortyna|melanokortyny]]
|AgoniściAgonisty receptorów melanokortyny
|''[[Bremelanotyd|bremelanotid]]
|-
|rowspan=1|[[Receptory GHB]]
|AgoniściAgonisty receptorów GHB
|''[[Kwas 4-hydroksybutanowy|GHB]], [[T-HCA]]''
|-
|rowspan=1|[[Receptory histaminowe]]
|[[AntagoniściAntagonisty receptora H1|AntagoniściAntagonisty receptorów histaminowych H<sub>1</sub>]]
|''[[Difenhydraminadifenhydramina]], [[Doksylaminadoksylamina]], [[Mirtazapinamirtazapina]], [[Mianserynamianseryna]], [[Kwetiapinakwetiapina]], [[Dimetyndendimetynden]]''
|}
 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Substancja_psychoaktywna”