== Uwarunkowania ==
{{Osobny artykuł|1989 w polityce}}
Polska jako kraj średniej wielkości kształtuje swoją politykę uwzględniając czynniki wewnętrzne i zewnętrzne w podobnym stopniu. W okresie po 1989 z jednej strony następowało kształtowanie się nowego ładu międzynarodowego po zakończeniu [[zimna wojna|zimnej wojny]], zaś z drugiej kraj wkroczył na drogę budowy systemu liberalno-demokratycznego i reform wolnorynkowych. Wraz z przełamaniem monopolu [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|PZPR]] ukształtowała się nowa koncepcja polityki zagranicznej. Zmieniło się także otoczenie zewnętrzne – rozpadł się blok wschodni, przestała istnieć [[Niemiecka Republika Demokratyczna]], rozpoczął się też proces przyspieszenia [[integracja europejska|integracji europejskiej]]<ref>{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=13|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>.
=== Uwarunkowania zewnętrzne ===
[[Plik:Flag map of Germany (separation).svg|thumb|upright|Zjednoczenie Niemiec 1990]]
{{Osobny artykuł|Zjednoczenie Niemiec}}
Jedną z pierwszych istotnych zmian w otoczeniu międzynarodowym Polski po zapoczątkowaniu demokratycznych przemian było rozpoczęcie procesu [[zjednoczenie Niemiec|jednoczenia się dwóch państw niemieckich]]<ref name="Zieba22">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=22|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Już w nocy z 9 na 10 listopada 1989, czyli niecałe dwa miesiące po powstaniu [[rząd Tadeusza Mazowieckiego|rządu Tadeusza Mazowieckiego]] otwarto granice między NRD a RFN i rozpoczęto burzenie [[Mur Berliński|Muru Berlińskiego]]<ref name="Zieba22" />. Po [[Konferencja dwa plus cztery|dokonaniu ustaleń]] między mocarstwami droga do ''zjednoczenia''<ref>Z punktu widzenia formalnoprawnego nastąpiła [[inkorporacja terytorium]] Niemieckiej Republiki Demokratycznej przez Republikę Federalną Niemiec.</ref> stanęła otworem – 3 października 1990 landy wschodnie zostały przyłączone do [[Niemcy|Republiki Federalnej Niemiec]]<ref name="Zieba22" />. Państwo niemieckie zaakceptowało wówczas nowe granice zewnętrzne, przyjęło zobowiązania dotyczące utrzymania ustalonego potencjału wojskowego, a nowe terytoria weszły jednocześnie w skład [[Wspólnota Europejska|Wspólnoty Europejskiej]] i [[NATO]]<ref name="Zieba22" />. Z punktu widzenia polskiego kluczowym zagadnieniem było jednoznaczne potwierdzenie przez stronę niemiecką [[Granica polsko-niemiecka|granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej]] ustalonej podczas [[Konferencja poczdamska|konferencji poczdamskiej]] w 1945 roku<ref name="Zieba23">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=23|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Polskie obawy uzasadniano dwoma argumentami: po pierwsze – w czasie zimnej wojny RFN otwarcie kwestionowała przebieg granicy, a po 1970 przedstawiała zawarte porozumienie jako tymczasowe, zaś po drugie – kanclerz [[Helmut Kohl]] pominął zagadnienie granic w swoim planie zjednoczeniowym z 28 listopada 1989<ref name="Zieba23" />. Jednocześnie pojawiały się wątpliwości dotyczące braku regulacji statusu [[Mniejszość niemiecka w Polsce|mniejszości niemieckiej]] i ewentualnych roszczeń ze strony przesiedlonych po 1945<ref name="Zieba23" />. Potencjalnym problemem były również odmienne interpretacje historii, poczucie krzywdy ze strony Polaków poszkodowanych wydarzeniami [[II wojna światowa|II wojny światowej]] oraz obawy dotyczące możliwości odrodzenia się niemieckiego ekspansjonizmu<ref>Związane m.in. z niemieckimi koncepcjami budowy ''[[Mitteleuropa|Mitteleuropy]]''.</ref><ref name="Zieba23" />. Z drugiej strony w koncepcji polityki zagranicznej Polski dominowały dążenia do integracji ze strukturami euroatlantyckimi<ref name="Zieba24">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=24|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Wyrażono je w haśle ''powrotu do Europy'', a rząd wskazywał na to, że jedyna możliwa droga na Zachód prowadzi przez porozumienie z Niemcami<ref name="Zieba24" />. W tych warunkach jako rację stanu uznano pojednanie ze stroną niemiecką i próbę budowy dobrosąsiedzkich relacji z zachodnim sąsiadem<ref name="Zieba24" />.
==== Zakończenie zimnej wojny, demokratyzacja i rozpad ZSRR ====
[[Plik:Cold war europe military alliances map en.png|thumb|250px|Zimnowojenny podział Europy]]
Kolejnym nowym uwarunkowaniem zewnętrznym o zasadniczym znaczeniu było przełamanie zimnowojennego podziału [[Europa|Europy]] i demokratyzacja w państwach [[Europa Środkowo-Wschodnia|Europy Środkowowschodniej]]<ref name="Zieba24" />. Jednym z katalizatorów przemian była transformacja w Polsce, która wyprzedziła upadek ''[[realny socjalizm|realnego socjalizmu]]'' w krajach ją otaczających. W końcu roku 1989 doszło do zmiany władzy również w NRD, [[Czechosłowacka Republika Socjalistyczna|Czechosłowacji]], na [[Węgierska Republika Ludowa (1949-1989)|Węgrzech]], w [[Ludowa Republika Bułgarii|Bułgarii]] i [[Rumunia w epoce komunizmu|Rumunii]]<ref name="Zieba24" />. Pogrążony w kryzysie [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związek Sowiecki]] pod przywództwem [[Michaił Gorbaczow|Michaiła Gorbaczowa]] nie zdecydował się na interwencję w celu powstrzymania zmian<ref name="Zieba25">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=25|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Zasadnicza zmiana okoliczności spowodowała, że dotychczasowe struktury międzynarodowe w tej części świata ([[Układ Warszawski]] i [[Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej]]) faktycznie straciły swoje znaczenie<ref name="Zieba25" />. Np. gdy w 1991 władze ZSRR zaproponowały przekształcenie RWPG w [[Międzynarodowa Organizacja Współpracy Gospodarczej|Międzynarodową Organizację Współpracy Gospodarczej]] z udziałem Niemiec i [[Jugosławia|Jugosławii]] państwa Europy Środkowej nie podjęły tej inicjatywy<ref name="Zieba25" />. Po rozwiązaniu RWPG 28 czerwca 1991 roku padła propozycja nowej organizacji o charakterze gospodarczym z udziałem ZSRR, jednak również nie spotkała się z akceptacją<ref name="Zieba25" />.
Tymczasem strona węgierska przedstawiła postulat rozwiązania [[Układ Warszawski|Układu Warszawskiego]], zaś w maju 1990 zagroziła jednostronnym opuszczeniem jego struktur<ref name="Zieba25" />. W sytuacji braku jednoznacznych ustaleń z Niemcami co do przebiegu granicy Polska i Czechosłowacja zachowały pewien dystans wobec tego rodzaju polityki<ref name="Zieba25" />. Ponadto Polsce zależało na dokończeniu toczących się prac nad ''[[Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie|Traktatem o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie]]''<ref name="Zieba25" />. Dopiero po [[Wydarzenia styczniowe|sowieckiej interwencji zbrojnej]] w suwerenizujących się [[kraje bałtyckie|państwach bałtyckich]] ministrowie spraw zagranicznych Polski, Czechosłowacji i Węgier przedstawili propozycję całkowitej likwidacji Układu Warszawskiego do końca 1991 roku<ref name="Zieba26">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=26|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref><ref>Struktury wojskowe miałyby być rozwiązane do 1 lipca 1991.</ref> ZSRR zdecydował się ostatecznie na przyspieszenie tego procesu – 31 marca rozwiązano struktury wojskowe, zaś 1 lipca stracił moc sojusz polityczny<ref name="Zieba26" />.
Nierozwiązana pozostawała natomiast kwestia [[Garnizony Armii Radzieckiej na terytorium Polski|stacjonującej w Polsce Armii Radzieckiej]]<ref name="Zieba26" />. O ile zagadnienie to zostało stosunkowo szybko uregulowane z NRD, Węgrami i Czechosłowacją, o tyle w przypadku Polski pojawiły się dwa problemy – z jednej strony była to kwestia zaplecza dla wycofujących się jednostek z niemieckich landów wschodnich, zaś z drugiej – wstrzemięźliwość strony polskiej w związku z brakiem polsko-niemieckiego układu dotyczącego granicy<ref name="Zieba26" />. Ostatecznie ostatni żołnierze byłej Armii Radzieckiej opuścili terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 17 września 1993 roku<ref>{{Cytuj stronę|url=http://www.rp.pl/artykul/192416.html?print=tak|tytuł=Ogni Moskwy nie ma już w Polsce|data dostępu=2010-01-22|autor=Maja Narbutt|data=2008-09-18|opublikowany=rp.pl|data dostępu=2010-01-22}}</ref>.
Pogłębiający się kryzys, otwarte dążenia poszczególnych republik do uzyskania niepodległości oraz nieudany [[Pucz moskiewski|pucz twardogłowych komunistów]] przyspieszyły [[Rozpad Związku Radzieckiego|rozpad ZSRR]]<ref name="Zieba26" />. 25 grudnia zakończyło się jego istnienie, a jego sukcesorem została [[Rosja|Federacja Rosyjska]] pod wodzą prezydenta [[Borys Jelcyn|Borysa Jelcyna]]<ref name="Zieba27">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=27|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Rosja miała też całkowicie przejąć sowiecki arsenał nuklearny<ref name="Zieba27" />. Powstanie nowych państw w tej części Europy ([[Litwa]], [[Łotwa]], [[Estonia]], [[Białoruś]] i [[Ukraina]]) stwarzało zupełnie nowe warunki dla funkcjonowania państwa polskiego i kończyło erę zależności od imperialnego sąsiada<ref name="Zieba27" />.
==== Intensyfikacja procesów integracyjnych oraz transformacja NATO ====
[[Plik:EUenl-EU12.png|thumb|250px|Obszar [[Wspólnota Europejska|Wspólnoty Europejskiej]] w okresie 1986–1994]]
{{Osobny artykuł|Integracja europejska|NATO}}
Na przełomie lat 80. i 90. w kolejną fazę wkroczyły procesy integracyjne w Europie Zachodniej<ref name="Zieba27" />. 1 lipca 1990 w życie weszły pierwsze ustalenia dotyczące utworzenia [[Unia Gospodarcza i Walutowa|Unii Gospodarczej i Walutowej]]<ref name="Zieba27" />. W grudniu tego samego roku zapoczątkowano prace nad jej rozbudową, a także nad utworzeniem unii politycznej<ref name="Zieba27" />. Ich efektem było uzgodnienie tekstu ''[[Traktat z Maastricht|Traktatu o Unii Europejskiej]]'', który ustanowił [[Unia Europejska|Unię Europejską]], opartą na tzw. ''[[Filary Unii Europejskiej|trzech filarach]]''<ref name="Zieba28">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=28|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Przewidywano m.in. wprowadzenie wspólnej waluty, prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, a także podporządkowanie [[Unia Zachodnioeuropejska|UZE]] nowej strukturze<ref name="Zieba28" />. ''Traktat z Maastricht'' wszedł w życie 1 listopada 1993<ref name="Zieba28" />. Przyłączenie się nowych państw do Unii Europejskiej uwarunkowane było spełnieniem licznych kryteriów – zarówno politycznych, prawnych, jak i ekonomicznych<ref name="Zieba29">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=29|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Jednocześnie kraje Zachodu deklarowały otwarcie na integrację z demokratyzującymi się państwami Europy Środkowo-Wschodniej<ref name="Zieba29" />. Wsparcie finansowe Wspólnot (w tym poprzez [[Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju|EBOiR]]) oraz poparcie polityczne polityków europejskich i amerykańskich sprzyjało powstawaniu nowych organizacji subregionalnych w obszarze położonym na wschód od Niemiec – utworzono wówczas m.in. [[Grupa Wyszehradzka|Trójkąt Wyszehradzki]], [[Inicjatywa Środkowoeuropejska|Quadragonale]], [[Rada Państw Morza Bałtyckiego|CBSS]] oraz [[Organizacja Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego|Czarnomorskę Współpracę Gospodarczą]]<ref name="Zieba29" />.
Równolegle z intensyfikacją procesów integracyjnych w ramach Wspólnot dokonywała się transformacja [[NATO|Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego]]<ref name="Zieba30">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=30|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Już podczas [[Szczyt NATO w Brukseli 1989|majowego szczytu NATO w Brukseli]] w 1989 przedstawiciele Sojuszu z uznaniem odnieśli się do przemian w państwach rozpadającego się bloku wschodniego<ref name="Zieba30" />. Mowa była również o potrzebie ustanowienia ''nowego wzorca stosunków między Wschodem a Zachodem'' i redukcji zbrojeń<ref name="Zieba30" />. 7 czerwca 1990 [[Rada Północnoatlantycka]] wystosowała ''Posłanie z Turnberry'', w którym zaprosiła państwa Układu Warszawskiego do współpracy<ref name="Zieba30" />. Z kolei podczas [[Szczyt NATO w Londynie 1990|szczytu w Londynie]] (5-6 lipca 1990) przyjęto ''[[Deklaracja londyńska o przeobrażonym Sojuszu Północnoatlantyckim|deklarację londyńską]]'', która głosiła, że<ref name="Zieba30" />:
{{CytatD
|
|width=60%
}}
Rządy państw Układu Warszawskiego zostały następnie zaproszone do ustanowienia regularnych kontaktów<ref name="Zieba30" />. Z kolei podczas posiedzenia [[Rada Północnoatlantycka|Rady Północnoatlantyckiej]] w [[Kopenhaga|Kopenhadze]] przyjęto kolejny dokument – ''Partnerstwo z krajami Europy Środkowej i Wschodniej''<ref name="Zieba31">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=31|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Stwierdzono w nim, że bezpieczeństwo NATO związane jest z bezpieczeństwem wszystkich państw europejskich, a umacnianie wolności i demokracji jest ściśle związane z żywotnymi interesami Sojuszu<ref name="Zieba31" />. Opowiedziano się jednocześnie za udziałem państw Układu Warszawskiego w niewojskowych przedsięwzięciach Organizacji<ref name="Zieba31" />.
Wraz zakończeniem zimnej wojny rozpoczęła się dyskusja nad przyszłością NATO i dalszymi przesłankami jego funkcjonowania<ref name="Zieba31" />. Pojawiały się pomysły zastąpienia go regionalnym [[system bezpieczeństwa zbiorowego|systemem zbiorowego bezpieczeństwa]] w oparciu o [[Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie|KBWE]] lub [[Unia Zachodnioeuropejska|UZE]]<ref name="Zieba31" />. Padła również propozycja połączenia go z powstającą Unią Europejską<ref name="Zieba32">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=32|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Z tego rodzaju ideami spierali się zwolennicy utrzymania NATO jako systemu kolektywnej obrony i wskazywali na możliwe odrodzenie się rywalizacji mocarstw o strefy wpływów<ref name="Zieba32" />. Podkreślano też, że zwycięstwo w zimnej wojnie świadczy o efektywności struktur Sojuszu<ref name="Zieba32" />. Próbą odpowiedzenia na podnoszone postulaty było przyjęcie ''Nowej koncepcji strategicznej Sojuszu'' podczas [[Szczyt NATO w Rzymie 1991|szczytu NATO w Rzymie]] w dniach -7-8 listopada 1990<ref name="Zieba33">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=33|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Jako cel działalności NATO określono zapewnienie wolności i bezpieczeństwa jego członkom oraz budowę trwałego i sprawiedliwego pokojowego ładu w Europie<ref name="Zieba33" />. Podkreślona została rola czynnika politycznego w kształtowaniu nowego porządku, jednak podstawą strategii pozostawała obecność amerykańskiej armii i broni jądrowej w Europie<ref name="Zieba33" />. Zapowiedziano jednocześnie kontynuowanie polityki rozbrojenia i kontroli zbrojeń<ref name="Zieba33" />. W przyjętej na zakończenie szczytu ''Deklaracji rzymskiej w sprawie pokoju i współpracy'' podkreślono konieczność kooperacji NATO z KBWE, Wspólnotą Europejską, UZE i [[Rada Europy|Radą Europy]]<ref name="Zieba34">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=34|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. 20 grudnia 1991 działalność rozpoczęła nowa instytucja – [[Rada Współpracy Północnoatlantyckiej]], w skład której weszły także europejskie kraje spoza NATO<ref name="Zieba34" />.
=== Uwarunkowania wewnętrzne ===
==== Przemiany polityczne ====
Po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] i objęciu władzy przez [[Polska Partia Robotnicza|PPR]], a następnie [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|PZPR]] Polska znalazła się w polityczno-wojskowych strukturach podporządkowanych ZSRR<ref name="Zieba15">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=15|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Jedną z konsekwencji tego było kierowanie się przez rządzącą partię ideologią [[leninizm|marksistowsko-leninowską]] oraz koncentracja zaangażowania dyplomacji w rozwijanie stosunków z krajami bloku wschodniego<ref name="Zieba15" />. Przejęcie władzy przez rząd pierwszego niekomunistycznego premiera od zakończenia wojny było jednym z czynników umożliwiających reorientację polityki zagranicznej w kierunku oczekiwanym przez społeczeństwo, a nie motywowanym ideologicznie<ref name="Zieba15" />. Decyzja o transformacji gospodarczej i odejściu od [[socjalizm]]u otworzyła perspektywy współpracy z krajami zachodnimi<ref name="Zieba16">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=16|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Bezprecedensowy [[plan Balcerowicza|plan przemian]], brak kapitału, wysokie koszty reform ekonomicznych oraz problemy z zadłużeniem stworzyły zapotrzebowanie na pomoc zarówno ekspertów, jak i pomocy finansowej z zagranicy. Przejawem takiego wsparcia stały się m.in. [[Phare|program PHARE]]<ref name="Zieba16" /> oraz redukcja [[Zadłużenie zagraniczne PRL|zadłużenia zagranicznego]] przez [[Klub Paryski]]<ref>{{Cytuj stronę|url=http://www.mf.gov.pl/dokument.php?const=5&dzial=207&id=168866&typ=news|tytuł=Spłata zadłużenia wobec Klubu Paryskiego|data dostępu=2010-01-22|autor=|data=2009-03-31|opublikowany=mf.gov.pl|data dostępu=2010-01-22}}</ref>. Sukces polskiej transformacji oraz ogólna zgoda głównych sił postsolidarnościowych i postkomunistycznych co do głównych kierunków polskiej polityki zagranicznej sprawiły, że już w połowie lat 90. Polska mogła realnie aspirować do członkostwa w Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego oraz w Unii Europejskiej<ref name="Zieba17">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=17|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>.
== Koncepcja polskiej polityki zagranicznej ==
* zapewnienie wsparcia dla przemian rynkowych;
* budowanie prestiżu Polski i Polaków, jako narodu, który pierwszy wyłamał się z bloku wschodniego.
Początkowo zakładano, że najlepszym gwarantem bezpieczeństwa będzie system budowany w oparciu o KBWE<ref name="Zieba18">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=18|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Już w latach 1991–1992 przeważyła opcja euroatlantycka, w tym kurs na zbliżenie z Niemcami i Stanami Zjednoczonymi<ref name="Zieba19">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=19|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Po zadeklarowaniu woli integracji ze Wspólnotami i z NATO kierunek prozachodni stał się głównym kierunkiem polskiej polityki zagranicznej<ref name="Zieba19" />. Pośrednio wspierało go uczestnictwo w inicjatywach środkowoeuropejskich<ref name="Zieba19" />.
Drugim tak wyraźnym kierunkiem stała się polityka wschodnia, początkowo zorientowana na uregulowanie stosunków z ZSRR, a następnie na budowę formalnoprawnych ram dobrosąsiedzkiej współpracy z byłymi republikami sowieckimi<ref name="Zieba19" />. Wiosną 1990 roku zainicjowano politykę ''dwutorowości'' wobec ZSRR – z jednej strony nie naciskano na rozwiązanie Układu Warszawskiego i wycofanie Armii Radzieckiej z Polski, zaś z drugiej życzliwie odnoszono się do faktu odzyskiwania suwerenności przez kolejne republiki<ref>{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=20|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Już po rozpadzie ZSRR wśród kolejnych władz rządzących Polską ukształtowała się wizja polityki wschodniej, w której za głównego rywala uznano [[Rosja|Federację Rosyjską]], zaś [[Ukraina|Ukrainę]] określono jako strategicznego partnera<ref name="Zieba21">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=21|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Towarzyszyła temu koncepcja wspierania demokratyzacji [[Białoruś|Białorusi]]<ref name="Zieba21" />. Takie ujęcie polityki wschodniej było pewnym nawiązaniem do idei [[prometeizm (polityka)|prometeizmu]]<ref name="Zieba21" />.
Wraz z reorientacją polityki zagranicznej nastąpiła marginalizacja jednego z dotychczasowych jej kierunków, czyli współpracy z państwami pozaeuropejskimi<ref name="Zieba22" />. Ograniczono ją głównie do państw powiązanych z Zachodem<ref name="Zieba22" />. Na spadek kontaktów z wieloma spośród tych krajów wpłynęło również nawiązanie stosunków z [[Izrael]]em, [[Chile]] i [[Republika Południowej Afryki|RPA]]<ref name="Zieba22" />.
=== Stosunki polsko-niemieckie ===
{{Osobny artykuł|Granica polsko-niemiecka|Układ zgorzelecki|Układ PRL-RFN|Polsko-niemiecki traktat graniczny}}
Dążenia Polski do integracji ze strukturami zachodnimi sformułowano po przełomie roku 1989, zaznaczając jednocześnie, że najlepszym rozwiązaniem byłoby uzyskanie wsparcia ze strony Republiki Federalnej Niemiec<ref name="Zieba24" />. W tych warunkach jako rację stanu określono budowanie przyjaznych stosunków z państwem niemieckim<ref name="Zieba24" />. Politykę otwarcia na zachód i zbliżenia z Niemcami podjął już rząd Tadeusza Mazowieckiego w 1989 roku, rozpoczynając etap przełomu we wzajemnych stosunkach<ref name="Zieba39">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=39|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. W relacjach Polski z Niemcami wyróżnia się kilka etapów:
* do 1991 roku – budowanie formalnoprawnych ram stosunków wzajemnych;
* 1991–1998 – okres tzw. ''polsko-niemieckiej wspólnoty interesów'';
==== Zjednoczenie a problem granicy ====
[[Plik:Granica polsko-niemiecka.png|thumb|upright=0.6|thumb|[[Granica polsko-niemiecka]]]]
[[Plik:Berlinermauer.jpg|thumb|[[Mur Berliński]] w okolicy Bethaniendamm (1986)]]
[[Plik:Helmut Kohl in Krzyzowa.jpg|thumb|Kanclerz [[Helmut Kohl]] w [[Krzyżowa (powiat świdnicki)|Krzyżowej]] (1989)]]
9 listopada 1989 rozpoczęła się wizyta [[Helmut Kohl|Helmuta Kohla]] w Polsce<ref name="Zieba39" />. Szefowie rządów obu państw wzięli m.in. udział we [[Msza Pojednania|mszy świętej w Krzyżowej]]<ref name="Zieba39" />. Wizyta zaowocowała również podpisaniem 11 umów i porozumień oraz ''Wspólnym oświadczeniem'' – najobszerniejszą od 1970 roku deklaracją dotyczącą relacji polsko-niemieckich<ref name="Zieba39" />. Niepokój w Polsce budziły jednak sprzeciwy kanclerza wobec dodania do dokumentu sformułowań dotyczących granic uchwalonych przez [[Bundestag]] 8 listopada 1989<ref name="Zieba40">{{Cytuj książkę |imię=Ryszard|nazwisko=Zięba |imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=40|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Udało się jednak stworzyć podstawy dla regulacji kwestii [[Mniejszość niemiecka w Polsce|mniejszości niemieckiej]] oraz upamiętnienia miejsc związanych z historią Niemiec<ref name="Zieba40" />. Ponadto rząd federalny zobowiązał się do finansowego wsparcia polskich przemian<ref name="Zieba40" />. Przywódcy obu państw byli jednak we wspomnianym okresie mocno ograniczeni uwarunkowaniami międzynarodowymi – kanclerz Kohl nie mógł jeszcze reprezentować całych Niemiec<ref name="Zieba40" />, zaś premier Mazowiecki stał na czele rządu państwa należącego do Układu Warszawskiego<ref name="Zieba41">{{Cytuj książkę |imię=Ryszard|nazwisko=Zięba |imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=41|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Przebieg wizyty został również zakłócony poprzez wydarzenia z 9 na 10 listopada w [[Berlin]]ie<ref name="Zieba41" />. ▼
[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-1990-1003-008, Berlin, Brandenburger Tor, Vereinigungsfeier, Feuerwerk.jpg|thumb|3 października 1990 pod [[Brama Brandenburska|Bramą Brandenburską]]]]
▲9 listopada 1989 rozpoczęła się wizyta [[Helmut Kohl|Helmuta Kohla]] w Polsce<ref name="Zieba39" />. Szefowie rządów obu państw wzięli m.in. udział we [[Msza Pojednania|mszy świętej w Krzyżowej]]<ref name="Zieba39" />. Wizyta zaowocowała również podpisaniem 11 umów i porozumień oraz ''Wspólnym oświadczeniem'' – najobszerniejszą od 1970 roku deklaracją dotyczącą relacji polsko-niemieckich<ref name="Zieba39" />. Niepokój w Polsce budziły jednak sprzeciwy kanclerza wobec dodania do dokumentu sformułowań dotyczących granic uchwalonych przez [[Bundestag]] 8 listopada 1989<ref name="Zieba40">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=40|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Udało się jednak stworzyć podstawy dla regulacji kwestii [[Mniejszość niemiecka w Polsce|mniejszości niemieckiej]] oraz upamiętnienia miejsc związanych z historią Niemiec<ref name="Zieba40" />. Ponadto rząd federalny zobowiązał się do finansowego wsparcia polskich przemian<ref name="Zieba40" />. Przywódcy obu państw byli jednak we wspomnianym okresie mocno ograniczeni uwarunkowaniami międzynarodowymi – kanclerz Kohl nie mógł jeszcze reprezentować całych Niemiec<ref name="Zieba40" />, zaś premier Mazowiecki stał na czele rządu państwa należącego do Układu Warszawskiego<ref name="Zieba41">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=41|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Przebieg wizyty został również zakłócony poprzez wydarzenia z 9 na 10 listopada w [[Berlin]]ie<ref name="Zieba41" />.
Wsparcie strony polskiej dla zjednoczenia Niemiec wiązało się jednocześnie z obawami o nienaruszalność [[granica na Odrze i Nysie|granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej]]<ref name="Zieba41" />. Już od lata 1989 trwała tzw. ''[[rewolucja trabantów]]'', a rząd Polski nie czynił nic, by ją utrudniać<ref name="Zieba42">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=42|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Przyspieszenie wydarzeń po stronie niemieckiej wymogło na rządzie Mazowieckiego przedstawienie oficjalnego stanowiska w kwestii zjednoczenia – opowiedziano się za zjednoczeniem, ale pod warunkiem, że ''Wielkie Niemcy'' nie staną się zagrożeniem dla żadnego państwa w Europie<ref name="Zieba42" />. Polska stała się tym samym pierwszym krajem Układu Warszawskiego, który wyraził poparcie dla likwidacji podziału Niemiec<ref name="Zieba42" />. Stanowisko takie wynikało z trzech zasadniczych przyczyn<ref name="Zieba42" />:
* poszanowanie dla zasady [[samostanowienie narodów|samostanowienia narodów]];
* uznanie zjednoczenia Niemiec jako kroku na drodze do przełamania zimnowojennego podziału kontynentu;
* dostrzeżenie możliwości uzyskania bezpośredniej granicy z Zachodem.
Zaskoczeniem, nie tylko dla strony polskiej, było tempo procesów zachodzących w Niemczech<ref name="Zieba42" />. Już 28 listopada 1989 kanclerz Kohl przedstawił plan zjednoczenia Niemiec, w którym pominięto jednak kwestię granic, co wzbudziło niepokój w Polsce i Europie<ref name="Zieba43">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=44|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Od planu pomijającego sprawę nienaruszalności granic zdystansowały się [[Socjaldemokratyczna Partia Niemiec|SPD]] i [[Wolna Partia Demokratyczna|FDP]]<ref name="Zieba43" />. Ogólnie kwestia zjednoczenia nie spotykała się z poparciem części aparatu PZPR-owskiego, zaś solidarnościowa część rządu popierała ten proces, ale podnosiła liczne zastrzeżenia – minister [[Krzysztof Skubiszewski]] mówił m.in. o potrzebie poprzedzenia zjednoczenia zgodą mocarstw i zgodą wszystkich państw Europy oraz koniecznością utrzymania całych Niemiec w ramach NATO – sprzeciwiano się natomiast sowieckim propozycjom ''neutralizacji'' Niemiec<ref name="Zieba43" />.
20 lutego 1990 roku premier Mazowiecki wystosował do rządów Wielkiej Brytanii, Francji, USA i ZSRR listy, w których wyraził nadzieję, że zjednoczenie Niemiec nie nastąpi kosztem bezpieczeństwa Polski<ref name="Zieba45">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=45|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Zaproponował też zawarcie traktatu z państwami niemieckimi dotyczącymi potwierdzenia granicy, który w przyszłości podpisałyby zjednoczone Niemcy – miałoby to ostatecznie zakończyć erę niejednoznacznych deklaracji dotyczących granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej<ref name="Zieba45" />. Politycy RFN skłaniali się raczej ku pomysłowi deklaracji w ramach KBWE, jednak strona polska wyraźnie akceptowała potrzebę potwierdzenia granicy umową międzynarodową<ref name="Zieba45" />. 28 kwietnia Polska przedstawiła też swoje stanowisko wobec przyszłego traktatu granicznego oraz [[konferencja dwa plus cztery|konferencji 2 + 4]] i polityczno-militarnych zagadnień związanych ze zjednoczeniem<ref name="Zieba45" />. W dniach 3, 18 i 29 maja doszło także do spotkań przedstawicieli Polski, NRD i RFN, na których rozpatrywano różne możliwości zamknięcia sprawy granicy<ref name="Zieba46">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=46|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>.
Niepokojące dla strony polskiej były różne sygnały płynące z RFN, w tym wyrażone we wrzesniu 1989 stanowisko [[Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (Niemcy)|CDU]]<ref name="Zieba46" />:
|width=60%
}}
23 lutego 1990 doszło do rozmowy między szefami rządów obu państw – obydwaj przytaczali wiele argumentów natury psychologicznej<ref name="Zieba47">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=47|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Kanclerz Kohl wyraził też obawę o powrót problemu reparacji wojennych, czego Niemcy chciały uniknąć<ref name="Zieba47" />.
Wśród powodów, dla których chadecki kanclerz zwlekał z uznaniem granicy, mimo nacisków m.in. prezydenta [[George H. W. Bush|George’a Busha]], wymienia się m.in<ref name="Zieba47" />:
* obawy o utratę poparcia politycznego wśród środowisk [[Wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej|wysiedlonych Niemców]], szczególnie przed [[Wybory parlamentarne w Niemczech w 1990 roku|wyborami parlamentarnymi z 1990 roku]];
* obawy przed roszczeniami polskiego rządu i społeczeństwa o odszkodowania za szkody wyrządzone przez [[Niemcy (naród)|Niemców]].
Po stronie niemieckiej pojawiły się również postulaty dotyczące Niemców mieszkających w Polsce oraz odszkodowań dla przesiedlonych<ref name="Zieba48">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=48|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Pojawiły się także głosy nawołujące do powiązania problemu granicy z zagwarantowaniem praw mniejszości niemieckiej<ref name="Zieba48" />. Nie spotykało się to ze zrozumieniem Polski, która dążyła do uregulowania sprawy swej granicy zachodniej jeszcze przed zjednoczeniem Niemiec<ref name="Zieba48" />. Polska cieszyła się pod tym względem wsparciem zarówno [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]]<ref name="Zieba48" />, jak i [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] oraz [[Francja|Francji]]<ref>{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=49|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>.
Wypracowaniem warunków zjednoczenia miała zająć się [[Konferencja dwa plus cztery|konferencja 2 + 4]]<ref name="Zieba50">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=50|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Polski rząd domagał się możliwości przedstawienia swoich postulatów podczas jej obrad, w czym poparła go większość partii oraz [[Konferencja Episkopatu Polski]]<ref name="Zieba50" />. Ostatecznie zdecydowano się dopuścić Polskę do części obrad, do czego minister [[Krzysztof Skubiszewski]] odniósł się następująco<ref name="Zieba50" />:
{{CytatD
|
|width=60%
}}
21 czerwca 1990 roku parlamenty obu państw niemieckich wydały wspólne oświadczenie w sprawie granicy z Polską, w którym stwierdziły, że jej przebieg zostanie potwierdzony traktatem po mającym nastąpić zjednoczeniu Niemiec<ref name="Zieba51">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=51|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Zapowiedziano też rezygnację z wysuwania roszczeń terytorialnych<ref name="Zieba51" />. 17 lipca 1990 stronę polską dopuszczono<ref>Polska zabiegała również o udział w części dotyczącej niemieckich limitów uzbrojenia konwencjonalnego, lecz nie została dopuszczona do tej części obrad.</ref> do konferencji mocarstw w [[Paryż]]u zakresie sprawy granic<ref name="Zieba51" />. Ustalono wówczas następujące zagadnienia<ref name="Zieba51" />:
* w skład terytorium zjednoczonych Niemiec wejdzie obszar RFN, NRD i [[Berlin]]a;
* Polska i Niemcy potwierdzą istniejącą granicę umową międzynarodową;
* wejście w życie zobowiązań obu państw niemieckich ostatecznie potwierdzi niemieckie granice.
12 września 1990 w [[Moskwa|Moskwie]] przyjęto ''Układ o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec''<ref name="Zieba52">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=52|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Potwierdzono w nim wszystkie postanowienia z Paryża, uzgodniono wycofanie Armii Radzieckiej z terenów NRD oraz ustalono limity zbrojeń dla Niemiec<ref name="Zieba52" />. Ustalono także, że we wschodnich landach nie będą mogły stacjonować jednostki wojskowe państw NATO (wyjąwszy ''[[Bundeswehra|Bundeswehrę]]'')<ref name="Zieba52" />. 1 października 1990 cztery mocarstwa zrzekły się odpowiedzialności za Niemcy, a 3 października tego samego roku nastąpiło [[zjednoczenie Niemiec]]<ref name="Zieba53">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=53|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>.
<!--
==== Budowanie partnerstwa ====
[[Plik:OSCEmap 2005.png|thumb|300px|Państwa uczestniczące w procesie [[Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie|KBWE]]]]
[[Plik:NATO vs Warsaw (1949-1990).png|thumb|300px|Państwa członkowskie [[NATO]] i [[Układ Warszawski|Układu Warszawskiego]] w okresie 1949–1990]]
Jednym z podstawowych problemów, które dostrzegały pierwsze rządy po 1989 roku było zapewnienie Polsce gwarancji bezpieczeństwa poprzez umocowanie jej w zachodnich strukturach<ref name="Zieba80">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=80|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Początkowo rozważano koncepcję włączenia się w potencjalny system budowany w oparciu o KBWE, NATO, Wspólnotę Europejską i UZE (pod auspicjami [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]])<ref name="Zieba80" />. W początkowym okresie zauważalne było także myślenie kategoriami bezpieczeństwa ''stricte'' militarnego<ref name="Zieba81">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=81|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Wyrażano obawy przed pozostaniem w ''szarej strefie'' i ''próżni bezpieczeństwa''<ref name="Zieba81" />. Przejawem tego były m.in. sformułowania używane w ''Założeniach polskiej polityki bezpieczeństwa'', jak i ''Polityce bezpieczeństwa i strategii obronnej Rzeczypospolitej Polskiej'' z 2 listopada 1992 roku<ref name="Zieba81" />. Jeszcze wiosną 1991 roku pojawiła się nawet idea przyjęcia neutralności, którą zasugerował minister obrony [[Piotr Kołodziejczyk]]<ref name="Zieba81" />. Ostatecznie uznano, że KBWE nie dysponuje instrumentami, które zapewniłyby Polsce realne gwarancje bezpieczeństwa<ref name="Zieba81" />, zaś najlepszym rozwiązaniem miałoby być umocowanie w strukturze, w której dużą rolę odgrywałyby [[Stany Zjednoczone]]<ref name="Zieba82">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=82|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Taka orientacja polskiej polityki bezpieczeństwa skłaniała ku nawiązaniu kontaktów z NATO – już 21 marca 1990 wizytę w [[Kwatera Główna NATO|Kwaterze Głównej]] w [[Bruksela|Brukseli]] złożył minister [[Krzysztof Skubiszewski]]<ref name="Zieba82" />. 9 sierpnia 1990 wraz z utworzeniem Biura Łącznikowego dla utrzymywania roboczych kontaktów z NATO w ambasadzie RP w [[Belgia|Belgii]] dokonała się instytucjonalizacja kontaktów bilateralnych<ref name="Zieba82" />. Tworzeniu klimatu dla rozwoju współpracy pomagały wizyty – w dniach 13-16 września 1990 Polskę odwiedził sekretarz generalny NATO [[Manfred Wörner]], a 3 lipca 1991, dwa dni po rozwiązaniu Układu Warszawskiego, wizytę w Kwaterze Głównej złożył prezydent [[Lech Wałęsa]]<ref name="Zieba83">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=83|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>.
Polskim staraniom o rozwój współpracy z NATO sprzyjała też transformacja polityki wschodniej Sojuszu – w dniach 6-7 czerwca w [[Kopenhaga|Kopenhadze]] przyjęto dokument o nazwie ''Partnerstwo z krajami Europy Środkowej i Wschodniej''<ref name="Zieba83" />. Z kolei w listopadzie 1991 [[Szczyt NATO w Rzymie 1991|rzymski szczyt NATO]] postanowił o dalszym trwaniu Sojuszu, a 20 grudnia tego samego roku swoją działalność rozpoczęła [[Rada Współpracy Północnoatlantyckiej]] ([[język angielski|ang.]] ''North Atlantic Cooperation Council'', NACC), w pracach której miała brać udział także Polska<ref name="Zieba83" />. W lutym 1992 roku minister obrony [[Jan Parys]] wypowiedział się na temat dążeń Polski do stopniowej integracji z NATO – nie sformułowano jednak oficjalnego wniosku w tej sprawie, ale w kręgach rządowych nasiliła się retoryka proatlantycka<ref name="Zieba84">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=84|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Z drugiej strony brakowało spójnej linii wśród organów decydujących o polskiej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa, przejawem czego była np. wypowiedź prezydenta [[Lech Wałęsa|Lecha Wałęsy]] dotycząca ewentualnej koncepcji [[NATO-bis]]<ref name="Zieba84" />. Z czasem jednak różne ośrodki władzy skoordynowały swoje działania w tym zakresie, ponadto udało się wypracować wspólne stanowisko z partnerami Polski z [[Grupa Wyszehradzka|Trójkąta Wyszehradzkiego]] – 6 maja 1992 prezydenci trzech państw oświadczyli, że<ref name="Zieba84" />:
{{CytatD
|
|width=60%
}}
Z kolei już 8 maja padła jednoznaczna deklaracja ze strony ministra spraw zagranicznych, który określił członkostwo w NATO jako cel perspektywiczny<ref name="Zieba85">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=85|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. O polskich aspiracjach względem uczestnictwa w NATO mówiła też premier [[Hanna Suchocka]] w swoim [[exposé]], a 2 listopada 1992 uzyskanie członkostwa zostało włączone do oficjalnych celów polskiej dyplomacji<ref name="Zieba85" />:
{{CytatD
|
|width=60%
}}
Jednocześnie uwidaczniały się pewne tendencje dotyczące polskich starań – w społeczeństwie rosło poparcie dla opcji proatlantyckiej, pierwsze głosy wsparcia pojawiły się w administracji amerykańskiej<ref name="Zieba85" /> i rządzie niemieckim, a z kolei z Rosji napływały sygnały niezadowolenia<ref name="Zieba86">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=86|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Kwestią otwartą pozostawała również pewna powściągliwość większości państw NATO wobec polskich aspiracji<ref name="Zieba85" />. Z tego punktu widzenia jako jeden z potencjalnych czynników negatywnych szczególnie uwzględniano stanowisko rosyjskie<ref name="Zieba86" />. W tej sytuacji doszło do wizyty prezydenta [[Borys Jelcyn|Borysa Jelcyna]] w [[Warszawa|Warszawie]] w dniach 24-26 sierpnia 1993 roku<ref name="Zieba86" />. W czasie spotkania podpisano 'Wspólną deklarację polsko-rosyjską'', w której zawarto następujące sformułowania:
{{CytatD
|
* Polska pragnie zabezpieczenia nie przed określonymi zagrożeniami, lecz przed nieprzewidywalnym ryzykiem w przyszłości – służyć miałoby temu poszerzenie obszaru wolności, demokracji i współpracy;
* poszerzenie Sojuszu ugruntowałoby osiągnięcia polskich reform i prowadzenie pokojowej polityki zagranicznej. Ponadto Polska jako kraj z uregulowanymi problemami względem sąsiadów nie narażałaby NATO na niebezpieczeństwo.
Wraz z dojrzewaniem argumentacji za rozszerzeniem wzmacniała się postawa Federacji Rosyjskiej, która była przeciwna stanowisku Polski<ref name="Zieba87">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=87|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Prezydent Jelcyn podjął też konkretne kroki w celu przeciwdziałania rozszerzeniu i jeszcze we wrześniu 1993 roku rozesłał listy do przywódców USA, Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec, w których napisał, że Rosja uważa, że rozszerzenie NATO byłoby sprzeczne z postanowieniami ''[[konferencja dwa plus cztery|konferencji 2 + 4]]''<ref name="Zieba87" />. Takie stanowisko osłabiało pozycję negocjacyjną Polski<ref name="Zieba87" />. Z drugiej strony udało się je nieco wzmocnić poprzez wypracowanie konsensusu między wszystkimi siłami politycznymi, co miało szczególne znaczenie po objęciu władzy przez postkomunistów w 1993 roku<ref name="Zieba87" />.
==== Partnerstwo dla Pokoju i droga do NATO ====
[[Plik:NATO flag.svg|thumb|upright|[[Flaga NATO]]]]
{{Osobny artykuł|Partnerstwo dla Pokoju}}
Czynnikiem sprzyjającym stanowisku polskiemu był także fakt, że kierownictwu NATO zależało raczej na stabilizacji w Europie Środkowo-Wschodniej, niż utrzymywaniu stanu niepewności<ref name="Zieba87" />. W tym celu z inicjatywy amerykańskiej popartej przez stronę niemiecką postanowiono stworzyć instrument pogłębiający współpracę w ramach NACC i rozwijający współpracę z pojedynczymi państwami spoza NATO<ref name="Zieba87" />. Wyrazem tych tendencji stał się program [[Partnerstwo dla Pokoju]]<ref name="Zieba87" />, który został zaakceptowany przez [[Rada Północnoatlantycka|Radę Północnoatlantycką]] w październiku 1993 roku<ref name="Zieba88">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=88|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Od początku obawy byłych państw socjalistycznych budził jednak brak wyraźnych gwarancji członkostwa<ref name="Zieba88" />. Podczas [[Szczyt NATO w Brukseli 1994|brukselskiego szczytu NATO]] w dniach 10-11 stycznia 1994 przyjęto nowy program, w którym jako cele określono pogłębienie zaufania i wspólne budowanie bezpieczeństwa przez kraje członkowskie NATO i NACC oraz KBWE<ref name="Zieba89">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=89|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Odniesiono się także do kwestii ewentualnego rozszerzenia, które<ref name="Zieba89" />:
{{CytatD
|
|width=60%
}}
Pojawiła się także zapowiedź możliwości konsultacji NATO z uczestnikami Partnerstwa dla Pokoju, w razie gdyby odczuwali oni zagrożenia swego bezpieczeństwa<ref name="Zieba89" />. Państwa dążące do członkostwa w Sojuszy wskazywały, że przy wszystkich zaletach nowego programu, nie zawierał on ani daty ewentualnego rozszerzenia, ani kryteriów, które kraje aspirujące miałyby spełnić<ref name="Zieba89" />. Zaproszenie do udziału w PdP otrzymała także Federacja Rosyjska<ref name="Zieba90">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=90|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Pojawiały się też wypowiedzi zachodnich polityków, budzące pozytywne nastawienie u strony polskiej<ref name="Zieba90" />:
{{CytatD
|
|width=60%
}}
2 lutego 1994 premier [[Waldemar Pawlak]] złożył podpis pod ramowym programem Partnerstwa dla Pokoju, a 25 kwietnia minister obrony [[Piotr Kołodziejczyk]] złożył w Kwaterze Głównej ''Dokument Prezentacyjny''<ref name="Zieba90" />. Na mocy jego postanowień strona polska zobowiązywała się m.in. do rozwijania współpracy wojskowej z NATO, zwiększenia transparentności powstawania budżetu wojskowego i planowania obronnego, zapewnienia demokratycznej kontroli nad armią, gotowości do udziału w misjach ONZ i KBWE<ref name="Zieba90" /> oraz przeprowadzania wspólnych szkoleń i ćwiczeń<ref name="Zieba91">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=91|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Rozpoczęły się również negocjacje dotyczące ''Indywidualnego Programu Partnerstwa'' (IPP), a propozycje w tym zakresie zaakceptowano już 5 lipca 1994 podczas sesji NACC w [[Stambuł|Stambule]]<ref name="Zieba91" />. Pierwsze wspólne z NATO ćwiczenia wojskowe ''[[Most współpracy]]'' zorganizowano na [[Poligon Biedrusko|poligonie w Biedrusku]] w dniach 12-15 września 1994, czyli niemal w okrągłą rocznicę opuszczenia terytorium Polski przez ostatnie jednostki byłej Armii Radzieckiej<ref name="Zieba91" />. Polska wzięła też udział w operacji prowadzonej przez [[Implementation Force|IFOR]]/[[SFOR]] w [[Bośnia i Hercegowina|Bośni i Hercegowinie]], m.in. w ramach [[Brygada Nordycko-Polska|Brygady Nordycko-Polskiej]]<ref name="Zieba92">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=92|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Wciąż jednak w opinii wielu polityków zachodnich rozszerzenie NATO nie było przesądzone, a wspierać należało raczej przyjęcie byłych państw socjalistycznych do Unii Europejskiej i UZE, a dopiero potem objęcie ich gwarancjami bezpieczeństwa<ref name="Zieba92" />. Z kolei w polskiej argumentacji zaczęto stosować raczej próbę przekonania państw członkowskich, że poszerzenie NATO leży w ich interesie, gdyż poszerzona zostanie strefa stabilności, pokoju i bezpieczeństwa<ref name="Zieba93">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=93|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Na jesieni 1994 dzięki ''[[poprawka Browna|poprawce Browna]]'' państwa Grupy Wyszehradzkiej objęte zostały amerykańskim programem pomocy wojskowej, a 1 grudnia tego samego roku, z inicjatywy USA i Niemiec, NAC zapoczątkowała wewnętrzną debatę na temat sposobu i zasad poszerzenia NATO<ref name="Zieba93" />.
W kwietniu 1995 Kwaterę Główną NATO, podczas swojej pierwszej oficjalnej podróży zagranicznej, odwiedził premier [[Józef Oleksy]]<ref name="Zieba93" />. 28 września 1995 zainteresowanym państwom przedstawiono ''Studium o rozszerzeniu NATO'', gdzie określono jego cele i zasady oraz kryteria polityczne i wojskowe do spełnienia przez kandydatów<ref name="Zieba93" />. Wśród warunków przyjęcia wyszczególniono m.in. system demokratyczny, wolnorynkową gospodarkę, przestrzeganie zasad i norm OBWE, cywilną kontrolę nad armią, przejrzystość budżetów wojskowych, zdolność do współdziałania z siłami NATO, gotowość do przyjęcia zobowiązań i zasad płynących z [[Traktat Północnoatlantycki|traktatu waszyngtońskiego]]<ref>{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=94|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. W dokumencie stwierdzono również, że<ref name="Zieba95">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=95|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>:
{{CytatD
|
|width=60%
}}
Po stronie polskiej nie zniknęły jednak obawy związane z brakiem podania konkretnego terminu<ref name="Zieba95" />. Trwały też dalsze spory na temat rozszerzenia z politykami rosyjskimi<ref name="Zieba95" />. 4 kwietnia 1996 roku Polska złożyła w [[Bruksela|Brukseli]] ''Indywidualny Dokument Dyskusyjny'', a w maju tego samego roku rozpoczęły się dwustronne konsultacje na temat rozszerzenia<ref name="Zieba95" />. Z kolei w marcu 1997 NATO oświadczyło stronie rosyjskiej, że nie zamierza rozmieszczać broni masowego rażenia ani nowych stale stacjonujących sił zbrojnych na terytoriach nowych członków<ref name="Zieba96">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=96|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Ponadto w miejsce [[Rada Współpracy Północnoatlantyckiej]] powołano [[Rada Partnerstwa Euroatlantyckiego|Radę Partnerstwa Euroatlantyckiego]] ([[język angielski|ang.]] ''Euro-Atlantic Partnership Council'', EAPC)<ref name="Zieba96" />.
8 lipca 1997 roku podczas [[Szczyt NATO w Madrycie 1997|szczytu NATO w Madrycie]] Polska, Czechy i Węgry zostały oficjalnie zaproszone do rozmów o członkostwie w Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego<ref name="Zieba96" />. Ponadto przywódcy państw członkowskich zobowiązali się do zakończenia procesu ratyfikacji protokołów akcesyjnych przed kwietniem 1999 roku<ref name="Zieba96" />. 11 lipca 1997 [[Komitet Obrony Kraju]] powołał ''Zespół Negocjacyjny'' pod przewodnictwem [[Andrzej Towpik|Andrzeja Towpika]], a 1 sierpnia [[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej|Sejm]] wyraził zgodę na przystąpienie rządu do rozmów akcesyjnych<ref name="Zieba96" />. Zaproszenie do nich zostało wystosowane w liście sekretarza generalnego [[Javier Solana|Javiera Solany]] z 17 lipca<ref name="Zieba96" />. Wyniki rozmów toczonych we wrześniu i październiku zostały zaakceptowane przez nowy rząd [[Koalicja AWS-UW|AWS-UW]] 10 listopada 1997 roku<ref name="Zieba97">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=97|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. 14 listopada minister spraw zagranicznych [[Bronisław Geremek]] wystosował list do Javiera Solany, w którym potwierdził gotowość Polski do przyjęcia zobowiązań członka NATO, a także wyraził uznanie dla polityki otwartości<ref name="Zieba97" />.
16 grudnia 1997 roku ministrowie spraw zagranicznych 16 państw NATO podpisali protokoły akcesyjne, co zapoczątkowało procedury ich przyjęcia w poszczególnych krajach<ref name="Zieba97" />. Pierwsza ratyfikacja miała miejsce w [[Kanada|Kanadzie]] 3 lutego 1998, natomiast 30 kwietnia 1998 aktu tego dokonał [[Senat Stanów Zjednoczonych]]<ref name="Zieba97" />. W grudniu tego samego roku zakończył się proces ratyfikacji we wszystkich 16 państwach, a 29 stycznia 1999 Polska, Czechy i Węgry zostały oficjalnie zaproszone do członkostwa w Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego<ref name="Zieba97" />. 17 lutego Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej wyraziły zgodę na ratyfikację ''Traktatu waszyngtońskiego'', a 26 lutego aktu ratyfikacji dokonał prezydent [[Aleksander Kwaśniewski]]<ref name="Zieba98">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=98|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. 12 marca 1999 roku wysiłki polskiej dyplomacji zostały zakończone pomyślnie – Polska, wraz z Węgrami i Czechami została państwem członkowskim NATO<ref name="Zieba98" />. Podczas uroczystości o znaczeniu tego faktu tak wypowiadał się minister [[Bronisław Geremek]]<ref name="Zieba98" />:
{{CytatD
|
==== Polska w NATO ====
[[Plik:EU and NATO.svg|thumb|250px|Europejskie państwa członkowskie [[NATO]] i [[Unia Europejska|Unii Europejskiej]]]]
Po przystąpieniu Polski do NATO wskazać można na kilka tendencji w jej polityce względem Organizacji. Polska jest krajem, który wspiera politykę ''otwartych drzwi'' – widoczne było to m.in. w jej staraniach o poszerzenie NATO o [[kraje bałtyckie]] i [[Słowacja|Słowację]]<ref name="Zieba99">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=99|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Podobnie jak Stany Zjednoczone wspierała również zbliżenie z [[Gruzja|Gruzją]] i [[Ukraina|Ukrainą]]<ref name="Zieba99" />. W obu przypadkach zaangażowanie to powodowało jednak wzrost napięć w stosunkach z Federacją Rosyjską<ref name="Zieba99" />. Wspieranie amerykańskiego stanowisko zauważalne było również w kilku innych przypadkach – Polska poparła np. [[Wojna domowa w Kosowie|naloty NATO na Serbię]]<ref name="Zieba100" /> oraz zachowywała dystans wobec pomysłów rozwijania [[Wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony|Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony]]<ref name="Zieba100">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=100|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Także w kwestii [[II wojna w Zatoce Perskiej|inwazji na Irak]] strona polska popierała stanowisko amerykańskie<ref name="Zieba100" />. Działała też na rzecz zaangażowania NATO w [[Okupacja Iraku|stabilizację Iraku]]<ref name="Zieba100" />. Pewnym problemem jaki rodziła taka polityka była koncentracja rozwoju zdolności ekspedycyjnych NATO, przy jednoczesnym zastoju w doskonaleniu zdolności obrony terytorialnej<ref name="Zieba100" />.
Polsce udało się natomiast włączyć w dyskusję nad nową koncepcją [[Strategia (sztuka wojenna)|strategiczną]] Sojuszu, która rozpoczęła się po [[Szczyt NATO w Strasburgu i Kehl 2009|szczycie NATO w Strasburgu i Kehl]] oraz powrocie [[Francja|Francji]] do struktur wojskowych<ref name="Zieba101">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=101|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Jako ekspert w dwunastoosobowej grupie pracującej nad redefinicją strategii znalazł się [[Adam Daniel Rotfeld]]<ref name="Zieba101" />. Innym sukcesem Polski w NATO było włączenie [[bezpieczeństwo energetyczne|bezpieczeństwa energetycznego]] w obszar zainteresowania Sojuszu<ref name="Zieba102">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=102|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Pierwsze kroki w tym zakresie podjęto jeszcze za rządów [[Prawo i Sprawiedliwość|Prawa i Sprawiedliwości]], a działania w tym zakresie kontynuowano już po objęciu rządów przez [[Platforma Obywatelska|Platformę Obywatelską]]<ref name="Zieba102" />. 3 kwietnia 2008 roku na [[Szczyt NATO w Bukareszcie 2008|szczycie w Bukareszcie]] przyjęto raport zatytułowany ''Rola NATO w bezpieczeństwie energetycznym'', a rok później kolejny szczyt przyjął ''Raport o postępie osiągniętym w dziedzinie bezpieczeństwa energetycznego''<ref name="Zieba102" />. Oznacza to, że polska inicjatywa zakończyła się powodzeniem, co jest czynnikiem sprzyjającym wzrostowi znaczenia Polski w ramach Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego<ref name="Zieba102" />.
=== Integracja z Unią Europejską ===
===== Polska a WPZiB =====
Już w maju 1992 roku, gdy kraje Trójkąta Wyszehradzkiego apelowały do Wspólnoty o podjęcie dialogu politycznego, zadeklarowały również chęć wcześniejszego przystąpienia do projektowanej wówczas [[wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa|wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa]]<ref name="Zieba124">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=124|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. We wrześniu tego samego roku rządy tych państw przedstawiły obszerne memorandum w tej sprawie<ref name="Zieba124" />. W czasie negocjacji akcesyjnych zagadnienia WZiB należały do grupy stosunkowo łatwych tematów – stanowisko Polski przedstawiono 1 września 1999, a negocjacje dotyczące tego rozdziału zakończyły się już 6 kwietnia 2000 roku<ref name="Zieba124" />. Wyrazem aktywnego uczestnictwa strony polskiej w WPZiB było m.in. jej uczestnictwo w szczycie UE-[[Karaiby]]-[[Ameryka Łacińska]] (28 maja 2004) oraz spotkaniu Europa-[[Azja]] (8-9 października 2004)<ref name="Zieba124" />. Wykorzystywanie mechanizmów ustanowionych w ramach WPZiB osłabło w końcowej fazie rządów SLD oraz w czasie rządów PiS-u, Samoobrony i LPR-u, powrócono natomiast do nich po zmianie władzy w Polsce w 2007 roku<ref name="Zieba125">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=125|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>.
Rząd [[Donald Tusk|Donalda Tuska]] zaczął wykorzystywać mechanizmy koordynowania WPZiP. Przykładem tego była wizyta polskiego premiera na szycie UE-Ameryka Łacińska-Karaiby w maju 2008 w [[Peru]], co zresztą było krytykowane przez prezydenta [[Lech Kaczyński|Lecha Kaczyńskiego]] i wyszydzane przez dziennikarzy<ref>{{Cytuj książkę|imię=|nazwisko=Czoimer|imię=|autor link=|tytuł=Polska Polityka Zagraniczna po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=|miejsce=|rok=|strony=125|isbn=978-83-60-807-13-2}}</ref>.
===== Polska a EPBiO-WPBiO =====
===== Polska a UZE =====
[[Plik:WEU Map.svg|thumb|250px|Państwa związane z [[Unia Zachodnioeuropejska|Unią Zachodnioeuropejską]]]]
Kontakty Polski z UZE zapoczątkowane zostały udziałem ministra [[Krzysztof Skubiszewski|Krzysztofa Skubiszewskiego]] w sesji [[Zgromadzenie UZE|Zgromadzenia UZE]] w dniach 22-23 marca 1990 roku w [[Luksemburg]]u<ref name="Zieba122">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=122|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. W czerwcu 1992 roku Polska wraz z siedmioma innymi państwami regionu weszła do Forum Konsultacyjnego UZE<ref name="Zieba122" />, a 9 maja 1994 stała się partnerem stowarzyszonym<ref name="Zieba123">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=123|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Z uwagi na koncentrację na uzyskaniu członkostwa w NATO strona polska nie angażowała się szczególnie w przedsięwzięcia UZE<ref name="Zieba123" />. Mimo zaproszenia nie uczestniczyła np. w [[misje petersberskie|misjach petersberskich]], poparła jednak koncepcję budowy Kombinowanych Połączonych Sił Zadaniowych ([[język angielski|ang.]] ''Combined Joint Task Force'', CJTF)<ref name="Zieba123" />. 23 marca 1999 Polska wraz z Czechami i Węgrami uzyskała status członka stowarzyszonego, a w listopadzie 1999 włączyła się w prace ''Zachodnioeuropejskiej Grupy do spraw Uzbrojenia''<ref name="Zieba123" />.
=== Stosunki Polski ze Stanami Zjednoczonymi ===
[[Plik:P052811lj-0411.jpg|thumb|Spotkanie prezydenta USA [[Barack Obama|Baracka Obamy]] i premiera Polski [[Donald Tusk|Donalda Tuska]], 2011]]
[[Plik:Radoslaw Sikorski meets Secretary Hillary Clinton.jpg|thumb|Spotkanie ministra spraw zagranicznych [[Radosław Sikorski|Radosława Sikorskiego]] z sekretarz stanu USA [[Hillary Clinton]]]]
Już na początku polskiej transformacji Polska dążyła do znalezienia się w strukturach, w których uczestniczyły [[Stany Zjednoczone]], gdyż w odróżnieniu od państw Europy uważano je za pewniejszego gwaranta bezpieczeństwa<ref>{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=138|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Wybór członkostwa w NATO jako jednego z naczelnych celów polskiej polityki zagranicznej oznaczał równocześnie dużą koncentrację wysiłków dyplomacji na kierunku amerykańskim<ref name="Zieba139">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=139|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Nawiązaniu bliższych relacji z USA sprzyjało kilka czynników, w tym<ref name="Zieba139" />:
* poparcie udzielane przez USA antykomunistycznej opozycji demokratycznej;
* duża sympatia społeczeństwa i elit dla Stanów Zjednoczonych;
* amerykańskie poparcie dla polskich reform i chęć wzmocnienia roli Polski jako czynnika stabilizacji w regionie;
* ograniczone pole działania w Europie – stopniowa rezygnacja Rosji z prozachodniego kursu, [[Rozpad Jugosławii|wojny na Bałkanach]] i brak otwartości powstającej Unii Europejskiej na nowych członków powodowały, że USA dążyły do poszerzenia strefy bezpieczeństwa o kraje Europy Środkowej.
Zauważa się jednak, że zbieżność interesów państw Europy Środkowo-Wschodniej i Stanów Zjednoczonych skłaniała do współpracy w wymiarze europejskim, euroatlantyckim i globalnym, nie przekładało się to jednak szczególnie na stosunki bilateralne poszczególnych krajów z USA<ref name="Zieba139" />. W przypadku Polski stosunki z USA bazują przede wszystkim na podstawach politycznych, zaś inne wymiary współpracy są niewielkie<ref name="Zieba139" />. W relacjach Polski ze Stanami Zjednoczonymi wyróżnia się trzy okresy<ref name="Zieba140">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=140|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>:
* 1989–1999 – okres starań o członkostwo w NATO;
* 1999–2007 – próby ustanowienia strategicznego partnerstwa;
[[Plik:Belarus Poland Locator.png|thumb|Położenie Polski i Białorusi]]
{{Osobny artykuł|Stosunki polsko-białoruskie|Granica polsko-białoruska}}
Na tle stosunków z większością sąsiadów czynnikiem wyróżniającym relacje polsko-białoruskie jest brak obciążeń o charakterze historycznym<ref name="Zieba225">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=225|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Wskazuje się raczej na pozytywne doświadczenia wspólnej państwowości oraz powiązania kulturowe<ref name="Zieba225" />. Z drugiej strony czynnikiem różniącym oba społeczeństwa jest religia, a także poziom świadomości narodowej<ref name="Zieba225" />. Ponadto w Polsce obserwuje się większe przywiązanie do wolności, demokracji i praw obywatelskich, zaś na Białorusi widoczne są dążenia do integracji z Rosją i niechęć do systemu liberalno-demokratycznego, co stawia ją w opozycji do Zachodu i wyznawanych przez niego wartości<ref name="Zieba225" />. Oba kraje przyjęły także różne cele swojej polityki zagranicznej, co nie sprzyjało nawiązaniu szczególnie intensywnych relacji<ref name="Zieba225" />. W stosunkach polsko-białoruskich wyróżnia się trzy okresy<ref name="Zieba225" />:
* 1990–1994 – budowanie formalnoprawnych ram dla przyjaznych stosunków;
* 1994–2008 – systematyczne pogarszanie się relacji;
==== Nawiązanie współpracy ====
[[Plik:Flag of Belarus (1918, 1991-1995).svg|thumb|upright|[[Biało-czerwono-biała flaga Białorusi|Flaga Białorusi]] do 1995 roku]]
Początek stosunków z Białorusią nie był pomyślny – władze białoruskie unikały potwierdzenia granicy z Polską odwołując się do argumentu, że ich państwo nie było stroną polsko-sowieckiego traktatu z 16 sierpnia 1945<ref name="Zieba226">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=226|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Ponadto wysuwano żądania autonomicznego okręgu białostockiego i uznania go za ziemię etnicznie białoruską<ref name="Zieba226" />. W tych okolicznościach niemożliwe było wystosowanie wspólnej deklaracji politycznej podczas wizyty ministra [[Krzysztof Skubiszewski|Krzysztofa Skubiszewskiego]] w październiku 1990 roku<ref name="Zieba226" />. Klimat poprawił się dopiero po ogłoszeniu niepodległości przez Białoruś 25 sierpnia 1991 – Sejm odniósł się do tego faktu w uchwale z 31 sierpnia, a 27 grudnia Polska oficjalnie uznała Białoruś<ref name="Zieba226" />. Podczas wizyty premiera [[Wiaczasłau Kiebicz|Wiaczesława Kiebicza]] w październiku 1991 podpisano ''Deklarację o dobrym sąsiedztwie, wzajemnym zrozumieniu i współpracy''<ref name="Zieba226" />. Z kolei w marcu 1992 doszło do wizyty szefa białoruskiej dyplomacji [[Piotr Krauczanka|Piotra Krauczanki]]<ref name="Zieba226" /> – podpisano wówczas porozumienia dotyczące stosunków dyplomatycznych i konsularnych<ref name="Zieba227">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=227|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. W 1992 uzgodniono otwarcie trzech nowych przejść granicznych, kwestię dostaw węgla na Białoruś oraz powołanie wspólnego banku komercyjnego<ref name="Zieba227" />. Zawarto też szereg umów, dotyczących m.in. ruchu osobowego, współpracy transgranicznej, ochrony i popierania wzajemnych inwestycji oraz wspólnej walce z przestępczością<ref name="Zieba227" />. 23 czerwca 1992 podpisano najważniejsze porozumienie – ''Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy'', wzorowany na analogicznej umowie z Ukrainą, ale z wyraźnie słabszym mechanizmem konsultacji dwustronnych<ref name="Zieba227" />.
Na przeszkodzie w pogłębianiu współpracy stanęły odmienne wizje rozwoju obydwu państw – Polska zdecydowała się bowiem na kurs euroatlantycki<ref name="Zieba227" />, zaś postkomunistyczne elity rządzące Białorusią nie zamierzały ani demokratyzować kraju, ani radykalnie ograniczać związków z Rosją<ref name="Zieba228">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=228|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Białoruś nie podejmowała zatem inicjatyw mających zbliżyć ją do Zachodu, preferowała jedynie współpracę w wybranych dziedzinach – dążyła np. do zwiększenia możliwości tranzytu towarów przez Polskę, budowy linii szerokotorowej do [[Gdańsk]]a i dzierżawy statków handlowych<ref name="Zieba228" />. W związku z coraz bardziej różniącym się podejściem do wizji przyszłości swoich państw doszło do zgrzytu dyplomatycznego w czasie wizyty premier [[Hanna Suchocka|Hanny Suchockiej]] w [[Mińsk]]u w dniu 18 listopada 1992 roku – zwrócenie przez nią uwagi na fakt zbliżenia białorusko-rosyjskiego odebrano jako zarzut o niechęć do funkcjonowania jako suwerenne państwo<ref name="Zieba228" />.
Z drugiej strony zachowana została ogólna dynamika stosunków politycznych, a w latach 1993–1994 nawiązano współpracę wojskową<ref name="Zieba228" />. Polsce zależało bowiem na nieuczestniczeniu Białorusi w ''[[Traktat taszkencki|Traktacie taszkenckim]]'', który zakładał budowę organizacji wojskowej w ramach [[Wspólnota Niepodległych Państw|WNP]]<ref name="Zieba229">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=229|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Rozwijała się także współpraca gospodarcza – w 1992 obroty w handlu przekroczyły 0,3 mld USD, a Polska była tym samym głównym partnerem handlowym Białorusi, nie licząc państw WNP<ref name="Zieba229" />. Niski stopień wolnorynkowych przemian osłabił jednak ten czynnik w kolejnych latach<ref name="Zieba229" />. Drażliwą kwestią we wzajemnych relacjach były sprawy związane z [[Polacy na Białorusi|Polakami na Białorusi]] i działalnością polskich księży katolickich, których strona białoruska oraz [[Cerkiew prawosławna]] oskarżały o prowadzenie działalności politycznej<ref name="Zieba229" />. W umocnieniu relacji nie pomogła nawet wizyta prezydenta [[Lech Wałęsa|Lecha Wałęsy]] w dniach 28-29 czerwca 1993 roku<ref name="Zieba229" />. Koniec roku 1993 i rok 1994 przyniosły zdecydowane sygnały o odmiennych koncepcjach geopolitycznych w obu państwach – w odpowiedzi na zapytanie ze strony Polski o jej przystąpienie do NATO strona białoruska wyraziła niepokój perspektywą bezpośredniego sąsiedztwa z Sojuszem<ref name="Zieba230">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=230|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Wielu białoruskich polityków odbierało polski krok jako działanie przynajmniej nieprzyjazne wobec swego kraju, a opinię tę podzielała duża część białoruskiego społeczeństwa<ref name="Zieba230" />. W tej sytuacji słabło znaczenie polityków nastawionych prozachodnio<ref name="Zieba230" />. Ponadto 5 stycznia 1994 strona białoruska podpisała ''Traktat taszkencki'', a 26 stycznia tego samego roku zdymisjonowany został przewodniczący Rady Najwyższej [[Stanisłau Szuszkiewicz|Stanisław Szuszkiewicz]], uchodzący za polityka umiarkowanie prozachodniego<ref name="Zieba230" />.
==== Kryzys i ''krytyczny dialog'' ====
[[Plik:Flag of Belarus.svg|thumb|upright|[[Flaga Białorusi]] od 1995 roku]]
[[Plik:Alexander Lukashenko 2007.jpg|thumb|upright|[[Alaksandr Łukaszenka]]]]
W lipcu 1994 prezydentem Białorusi został [[Alaksandr Łukaszenka]] – już pierwsze jego posunięcia wzbudziły niepokój strony polskiej, gdyż nowy prezydent wstrzymał proces przekazania arsenału jądrowego Rosji oraz zapoczątkował politykę reintegracji z Moskwą<ref name="Zieba230" />. Narastały również problemy związane z działalnością polskich księży, gdyż od lipca 1994 zaostrzyły się przepisy regulujące ich pracę<ref name="Zieba231">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=231|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Ponadto pogorszyła się sytuacja mniejszości polskiej, w związku z zaostrzeniem się tendencji autorytarnych w polityce wewnętrznej, przejawem czego było m.in. ograniczenie swobody wypowiedzi i zgromadzeń<ref name="Zieba231" />. Słabła też współpraca gospodarcza, a wizyty polskich polityków (marszałka Sejmu [[Józef Oleksy|Józefa Oleksego]], czy ministra spraw zagranicznych [[Andrzej Olechowski|Andrzeja Olechowskiego]] – obie w 1994) nie wpłynęły na zmianę ogólnych tendencji<ref name="Zieba231" />. Kolejni polscy ministrowie spraw zagranicznych ([[Władysław Bartoszewski]], [[Dariusz Rosati]]) wyrażali wolę poprawy stanu relacji oraz podjęcia zabiegów na rzecz wzmocnienia niezależności Białorusi, lecz polityka zbliżenia z NATO była źle odbierana przez stronę białoruską<ref name="Zieba231" />. Od wiosny 1996 wyraźne w polskiej polityce wobec Białorusi były z jednej strony działania na rzecz kontynuowania dialogu, zaś z drugiej stopniowe naciski na zmianę polityki wewnętrznej reżimu<ref name="Zieba231" />. 30 marca 1996 doszło do spotkania prezydentów obu państw, na którym omówiono m.in. współpracę w ramach [[euroregion]]ów ''[[Euroregion Bug|Bug]]'' i ''[[Euroregion Niemen|Niemen]]''<ref name="Zieba232">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=232|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. [[Aleksander Kwaśniewski]] powiedział, że Białoruś ma prawo integrować się z Rosją, powtórzył jednak tezę, że suwerenne państwo białoruskiej jest Europie potrzebne<ref name="Zieba232" />. Spotkał się także z przedstawicielami opozycji w [[Grodno|Grodnie]]<ref name="Zieba232" />. Tymczasem już 2 kwietnia 1996 podpisany został układ o utworzeniu ''Stowarzyszenia Rosji i Białorusi''<ref name="Zieba232" />. Jeszcze 20 lipca 1996 polska dyplomacja podjęła próbę budowy tzw. ''trójkąta brzeskiego'', czyli trójstronnej współpracy polsko-białorusko-ukraińskiej, jednak Białoruś uznała, że nie będzie pogłębiać relacji z państwami krytycznie odnoszącymi się do jej polityki wewnętrznej<ref name="Zieba233">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=233|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Z kolei 21 września 1996 doszło do spotkania premierów obu państw z okazji otwarcia polskiej szkoły w Grodnie i białoruskiej w [[Kleszczele|Kleszczelach]], jednak były to już ostatnie przykłady tego rodzaju współpracy w pierwszych latach rządów Łukaszenki<ref name="Zieba233" />.
W listopadzie 1996 sytuacja wewnętrzna na Białorusi zaostrzyła się – prezydent przedłużył swoją kadencję o półtora roku oraz usunął opozycję z parlamentu<ref name="Zieba233" />. Ograniczanie swobód obywatelskich uderzało także w zamieszkujących Białoruś Polaków<ref name="Zieba233" />. Jeszcze 20 listopada zainicjowano wspólny apel prezydentów Polski, Ukrainy i [[Litwa|Litwy]], którzy wezwali Białoruś do rozwiązania kryzysu drogą konstytucyjną oraz poszanowania standardów demokratycznych i praw obywatelskich<ref name="Zieba233" />. Spotkało się to z negatywną reakcją Białorusi, która oskarżyła sąsiadów o ingerencję w sprawy wewnętrzne<ref name="Zieba233" />. W związku z naruszeniami elementarnych standardów wyniki referendum zmieniającego konstytucję nie zostały uznane przez państwa Europy Zachodniej, co przyczyniło się do izolacji Białorusi na arenie międzynarodowej<ref name="Zieba233" />. Od tego momentu dyplomacja polska przyjęła strategię tzw. ''krytycznego dialogu'' – otwarcie krytykowano antydemokratyczne działania reżimu i obniżono rangę wzajemnych relacji, ale nie doszło do całkowitego ich zawieszenia z obawy o zupełne zdominowanie Białorusi przez Rosję<ref name="Zieba233" />. Przyjęta w tej postaci koncepcja miała koncentrować się na ochronie praw mniejszości polskiej oraz polskich interesów gospodarczych<ref name="Zieba234">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=234|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>.
26 marca 1997 Łukaszenka zasugerował, że Polacy z Grodzieńszczyzny nie są lojalnymi obywatelami państwa<ref name="Zieba234" />. Problemem pozostawały też bariery współpracy gospodarczej, związane z brakiem reform<ref name="Zieba234" />. W tych okolicznościach Polska podjęła próbę nacisku na Białoruś poprzez dyplomację wielostronną – temat sytuacji na Białorusi poruszono np. na spotkaniu przywódców 12 państw Europy Środkowo-Wschodniej we wrześniu 1997 w [[Wilno|Wilnie]]<ref name="Zieba234" />. Polska chciała skorzystać również z szansy nawiązania dialogu podczas swego przewodnictwa w [[Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie|OBWE]], gdy w lutym 1998 do Mińska przybył [[Bronisław Geremek]] – Białoruś całkowicie odrzucała jednak krytykę wobec działań podejmowanych przez reżim<ref name="Zieba234" />. Ponadto w czerwcu 1998 pogłębił się rozdźwięk pomiędzy Białorusią a Unią Europejską i Stanami Zjednoczonymi, w związku z potraktowaniem zachodnich dyplomatów przy okazji sprawy osiedla ''Drozdy''<ref name="Zieba234" />. Po tych wydarzeniach Zachód objął Białoruś sankcjami, jednak Polska nie przyłączyła się do tych działań, a już w styczniu 1999 ambasador powrócił do [[Mińsk]]a<ref name="Zieba234" />.
22 stycznia 1999 uchwalono ''Posłanie Sejmu do Narodu Białoruskiego'', w którym wyrażono wsparcie dla tej części narodu Białoruskiego, która pragnie demokracji i gospodarki budowanej w oparciu o zasady rynkowe<ref name="Zieba235">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=235|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Władze białoruskie potępiły ten krok, a pod polską ambasadą [[demonstracja|pikietowano]]<ref name="Zieba235" />. W tym samym roku rząd wsparł finansowo stację ''[[Białoruskie Radio Racja|Radio Racja]]''<ref name="Zieba235" />, a marszałek Sejmu [[Maciej Płażyński]] spotkał się z [[Siamion Szarecki|Siamionem Szareckim]]<ref name="Zieba235" />. W 2001 roku strona polska skrytykowała przebieg [[Wybory prezydenckie na Białorusi w 2001 roku|wyborów prezydenckich]], ale ogólna postawa polskiej dyplomacji pozostawała zdecydowanie bardziej nastawiona na współpracę niż stanowisko Unii Europejskiej i pozostałych państw NATO<ref name="Zieba235" />. Politykę powiązania zacieśniania relacji w zależności od poprawy sytuacji wewnętrznej kontynuowały też kolejne rządy po [[Wybory parlamentarne w Polsce w 2001 roku|wyborach parlamentarnych z 2001 roku]]<ref name="Zieba236">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=236|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Po 11 września 2001 roku podjęto jednak próbę przełamania impasu – na organizowaną w Warszawie konferencję dotyczącą zwalczania [[terroryzm]]u zaproszono przedstawiciela prezydenta Łukaszenki, a w listopadzie 2001 i marcu 2002 doszło do spotkania ministrów spraw zagranicznych<ref name="Zieba236" />. Ponadto w styczniu 2002 polska dyplomacja zaproponowała utworzenie grupy polsko-rosyjskiej do spraw Białorusi, a w listopadzie 2002 Polska nie zdecydowała się na przyłączenie do ponowionych przez UE i USA sankcji wobec przedstawicieli reżimu<ref name="Zieba236" />. W maju tego samego roku przeprowadzono wspólne ćwiczenia służb granicznych<ref name="Zieba236" />. Rządowi nie udało się jednak wykorzystać napięć w stosunkach rosyjsko-białoruskich<ref name="Zieba236" />. Optymistycznym sygnałem była natomiast stopniowa poprawa wymiany handlowej, której obroty sięgnęły 0,5 mld USD w 2003 roku<ref name="Zieba236" />. Jeszcze w 2003 doszło też do wizyty marszałka Senatu [[Longin Pastusiak|Longina Pastusiaka]] oraz premiera [[Leszek Miller|Leszka Millera]] na Białorusi<ref name="Zieba237">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=237|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Stanowisko strony białoruskiej pozostawało jednak niezmienne – wyrażano wolę współpracy dwustronnej, ale odrzucano postulaty zmiany polityki wewnętrznej<ref name="Zieba237" />.
Nowe problemy w stosunkach wzajemnych wiązały się z przyjęciem ''[[Traktat ateński|Traktatu akcesyjnego]]'' – nakładał on na Polskę obowiązek wprowadzenia wiz dla obywateli Białorusi, co wiązało się z wysokimi kosztami finansowymi przy przekraczaniu granicy<ref name="Zieba237" />. Z drugiej strony 30 kwietnia 2004 udało się zawrzeć nową umowę gospodarczą<ref name="Zieba237" />. Kolejne kwestie sporne wiązały się z dalszymi nieprawidłowościami przy białoruskich wyborach – w 2004 Unia Europejska skrytykowała przebieg [[Referendum na Białorusi w 2004 roku|referendum]], a w 2006 [[Wybory prezydenckie na Białorusi w 2006 roku|wyborów prezydenckich]]<ref name="Zieba237" />. Z kolei w związku z oskarżeniami o łamanie ''praw pracowniczych'' Białoruś utraciła prawo do korzystania z preferencyjnej taryfy celnej w handlu z Unią Europejską<ref name="Zieba237" />. Ponadto po [[Pomarańczowa rewolucja|pomarańczowej rewolucji]] w końcu 2004 reżim Łukaszenki jeszcze bardziej zaostrzył represje wobec opozycji, mediów, a także niezależnych stowarzyszeń, w tym jednej z najliczniejszych organizacji – [[Związek Polaków na Białorusi|Związku Polaków na Białorusi]]<ref name="Zieba238">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=238|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Polityka wobec mniejszości polskiej przyczyniła się do pogorszenia relacji<ref name="Zieba238" />. W czerwcu 2005 roku Białoruś rozpoczęła wydalanie polskich dyplomatów, a w lipcu Warszawa odwołała swojego ambasadora<ref name="Zieba239">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=239|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Kryzys utrzymywał się także za rządów [[Koalicja PiS-Samoobrona-LPR|PiS-u, Samoobrony i Ligi Polskich Rodzin]]<ref name="Zieba239" />. Początkowo z protestami strony białoruskiej spotkało się również przyjęcie przez Sejm ''[[Karta Polaka|Ustawy z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka]]''<ref name="Zieba239" />.
==== Próby normalizacji ====
[[Plik:EU27-2009-Eastern Partnership.svg|thumb|250px|[[Unia Europejska]] oraz kraje objęte [[Partnerstwo Wschodnie|Partnerstwem Wschodnim]]]]
Okazją do podjęcia zmiany we wzajemnych relacjach było mianowanie nowego ambasadora w [[Mińsk]]u w grudniu 2007 i próba odbudowy kontaktów roboczych<ref name="Zieba239" />. Działania te zainicjował przez [[Pierwszy rząd Donalda Tuska|nowy rząd]] [[Koalicja PO-PSL|Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego]]<ref name="Zieba239" />. Już w lutym 2008 roku Łukaszenka złagodził krytykę ''Karty Polaka'', a podczas corocznego orędzia w kwietniu tego samego roku odniósł się do Polaków zamieszkujących Białoruś życzliwie<ref name="Zieba239" />. W związku z ograniczeniem represji na Białorusi Polska wsparła ideę włączenia tego kraju do zainicjowanego przez siebie programu [[Partnerstwo Wschodnie|Partnerstwa Wschodniego]]<ref name="Zieba239" />. 12 września 2008 roku doszło do wizyty [[Radosław Sikorski|Radosława Sikorskiego]] na Białorusi – była to pierwsza od 4 lat wizyta polskiego ministra spraw zagranicznych w tym kraju<ref name="Zieba240">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=240|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. Jeszcze przed wyjazdem minister stwierdził, że<ref name="Zieba240" />:
{{CytatD
|
|width=60%
}}
[[Wybory parlamentarne na Białorusi w 2008 roku|Białoruskie wybory parlamentarne]] z września 2008 roku nie były ocenione przez Zachód tak negatywnie jak poprzednie głosowania, w związku z czym złagodzono restrykcje wobec reżimu<ref>{{Cytuj stronę|url=http://www.zw.com.pl/artykul/1,296486.html|tytuł=Łukaszenko może wjechać do Unii|data dostępu=2010-01-23|autor=|data=2008-10-13|opublikowany=zw.com.pl|data dostępu=2010-01-23}}</ref>. Doszło też do spotkań przedstawicieli Unii Europejskiej z władzami Białorusi<ref name="Zieba240" />. 1 listopada 2008 roku strona polska obniżyła ceny wiz dla Białorusinów<ref name="Zieba240" />. Podjęto także rozmowy na temat liberalizacji polityki wizowej oraz poruszono tematykę pracy konsulatów<ref name="Zieba241">{{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|strony=241|isbn=978-83-60807-13-2}}</ref>. 23 lutego 2009 roku Białoruś odwiedził wicepremier [[Waldemar Pawlak]] – doszło wówczas do spotkania z wicepremierem [[Andriej Kobiakow|Andriejem Kobiakowem]] i premierem [[Siarhiej Sidorski|Siarhiejem Sidorskim]]<ref name="Zieba241" />. 7 maja 2009 roku izolacja Białorusi, przy zdecydowanym wsparciu strony polskiej, została ostatecznie przełamana – przy udziale przedstawiciela prezydenta Łukaszenki zainaugurowano Partnerstwo Wschodnie<ref name="Zieba241" />.
=== Stosunki Polski z krajami bałtyckimi ===
== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę|imię=Ryszard|nazwisko=Zięba|imię=Ryszard|autor link=Ryszard Zięba|tytuł=Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie|wydanie=1|wydawca=[[Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne]]|miejsce=Warszawa|rok=2010|isbn=978-83-60807-13-2}}
== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę|url=http://www.msz.gov.pl/|tytuł=Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej|data dostępu=2010-01-22|autor=|data=|opublikowany=msz.gov.pl|data dostępu=2010-01-22}}
* {{Cytuj stronę|url=http://www.poland.gov.pl/Polityka,zagraniczna,101.html|tytuł=Polityka zagraniczna|data dostępu=2010-01-22|autor=|data=|opublikowany=poland.gov.pl|data dostępu=2010-01-22}}
* {{Cytuj stronę|url=http://www.sejm.gov.pl/komisje/www_sza.htm|tytuł=Komisja Spraw Zagranicznych (SZA)|data dostępu=2010-01-22|autor=|data=|opublikowany=sejm.gov.pl|data dostępu=2010-01-22}}
* {{Cytuj stronę|url=http://www.senat.gov.pl/k6/senat/komisje/ksz.htm|tytuł=Komisja Spraw Zagranicznych|data dostępu=2010-01-22|autor=|data=|opublikowany=senat.gov.pl|data dostępu=2010-01-22}}
* {{Cytuj stronę|url=http://www.prezydent.pl/aktualnosci/wizyty-zagraniczne/|tytuł=Wizyty zagraniczne|data dostępu=2010-01-22|autor=|data=|opublikowany=prezydent.pl|data dostępu=2010-01-22}}
* {{Cytuj stronę|url=http://www.premier.gov.pl/rzad/dzialania_rzadu/silna_polska_w_europie/|tytuł=Silna Polska w Europie|data dostępu=2010-01-22|autor=|data=|opublikowany=premier.gov.pl|data dostępu=2010-01-22}}
* {{Cytuj stronę|url=http://www.bpdm.kprm.gov.pl/|tytuł=Biuro Pełnomocnika PRM ds. Dialogu Międzynarodowego|data dostępu=2010-01-22|autor=|data=|opublikowany=kprm.gov.pl|data dostępu=2010-01-22}}
* {{Cytuj stronę|url=http://www.pism.pl/|tytuł=Polski Instytut Spraw Międzynarodowych|data dostępu=2010-01-22|autor=|data=|opublikowany=pism.pl|data dostępu=2010-01-22}}
{{Polityka zagraniczna Polski}}
|