Państwo zakonu krzyżackiego: Różnice pomiędzy wersjami

'''Państwo Zakonuzakonu Krzyżackiegokrzyżackiego''' ([[język niemiecki|niem.]] ''Deutschordensland'' albo ''Deutschordensstaat''), pot. '''państwo krzyżackie'''; od 1466 dodawano do nazwy człon '''w Prusach''' (niem. ''Preußen''), od tego czasu państwo określane jest jako '''Prusy Zakonne''', lub '''Prusy Krzyżackie'''<ref>Dla odróżnienia od [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]].</ref> – suwerenne państwo [[Niemcy|niemieckiego]] [[Zakon krzyżacki|Zakonuzakonu Krzyżackiegokrzyżackiego]] założone około 1226 roku. Państwo zakonne było państwem, które przez setki lat obejmowało nie tylko ziemie [[Prusowie|Prusów]], ale także [[Łotwa|Łotwę]] i [[Estonia|Estonię]] ([[Inflanty|Łotwę i Estonię]] do czasu, gdy Zakonzakon Krzyżackikrzyżacki w Prusach nie przejął [[Kawalerowie mieczowi|zakonu kawalerów mieczowych]]). Znacznie ograniczone i podporządkowane Królestwu Polskiemu od 1466 roku. Przestało istnieć w wyniku sekularyzacji dokonanej przez [[Albrecht Hohenzollern (1490-1568)|Albrechta Hohenzollerna]] w 1525.

=== Historia zakonuZakonu i jego organizacja ===

Na początku XIII wieku, w latach 1222-1223 książęta: [[Władysław Odonic]] (Wielkopolska), [[Konrad I mazowiecki|Konrad mazowiecki]], [[Mściwój I gdański|Mściwój I]] (książę gdański), [[Leszek Biały]] (książę krakowski) i [[Henryk I Brodaty|Henryk Brodaty]] (książę śląska) prowadzili akcję chrystianizacyjną na terenach [[Prusy (kraina historyczna)|Prus]]. Akcję misyjną prowadził [[opat]] zakonu [[cystersi|cystersów]] w [[Łekno (województwo wielkopolskie)|Łeknie]] i [[zakon rycerski]] [[Bracia dobrzyńscy|braci dobrzyńskich]], powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. Wielkie zaangażowanie w chrystianizację Prus książąt polskich – Konrada Mazowieckiegomazowieckiego i Henryka Brodatego, inspirowane było przez papieża, który chciał założyć w Prusach państwo kościelne. Cel ten chciał osiągnąć z pomocą cystersów i księcia gdańskiego Świętopełka, popierając go w jego dążeniach uniezależnienia się od Polski.

W 1226 r. książę [[Mazowsze|mazowiecki]] Konrad zaprosił, za namową [[Jadwiga Śląska|Jadwigi Śląskiej]], zakonZakon na swoje ziemie, przyznając mu w [[1228]] r. w dzierżawę [[ziemia chełmińska|ziemię chełmińską]] oraz [[ziemia michałowska|ziemię michałowską]]. Pomimo tego Konrad zachował całość swoich prerogatyw książęcych. Ziemia chełmińska i michałowska miała stanowić dla zakonuZakonu bazę do rozpoczęcia walk z plemionami [[Prusowie|Prusów]], które zagrażały północnym rubieżom Mazowsza. Jednocześnie Zakon jako wykrystalizowana już organizacja rycerska niezależna od biskupa pruskiego Chrystiana stanowił dla tego ostatniego poważną konkurencję. Późniejsze porozumienia Chrystiana z Krzyżakami nie oznaczały poddania się tych ostatnich jego woli. Wręcz przeciwnie Zakon z pomocą zwłaszcza legata papieskiego [[Wilhelm z Modeny|Wilhelma z Modeny]] podważał stanowisko biskupa pruskiego, aż w końcu udało mu się przejąć kontrolę nad misją w Prusach, Chrystianowi pozostawiając tylko jedno z trzech biskupstw utworzonych na terenie Prus, które miał sobie wybrać (czego nie zdążył już zrobić, gdyż nagle zmarł).

W 1234 r. współpracę Konrada mazowieckiego z Krzyżakami zakłócił poważnie najazd zaproszonego przez nich do walki z Prusami margrabiego Miśni Henryka, który napadł na stolicę księstwa mazowieckiego Płock i spalił tamtejszą katedrę. Postawiło to w bardzo niekorzystnym położeniu Zakon, który po wcieleniu Bracibraci Dobrzyńskichdobrzyńskich nieopatrznie przejął bez zgody Konrada przekazaną tym ostatnim ziemię dobrzyńską. Zaostrzyło to reakcję Konrada, który odebrał Zakonowi wszystkie nadane ziemie. Dlatego Krzyżacy postarali się u cesarza [[Fryderyk II Hohenstauf|Fryderyka II]], aby wydał im w 1235 roku tzw. [[Złota Bulla z Rimini|„Złotą Bullę”]] (antydatowaną na 1226 r.), która potwierdzała nadanie Krzyżakom ziemi chełmińskiej oraz michałowskiej, jednak nie jako lenna Konrada mazowieckiego, ale jako suwerennych właścicieli dzielnicy. Złota Bulla dostarczyła argumentów legatowi papieskiemu, które pozwoliły na obronę Zakonu w sporze z Konradem mazowieckim. Dzięki temu udało się legatowi papieskiemu – Wilhelmowi z Modeny doprowadzić w dniu 19 października 1235 r. do zawarcia ugody Konrada z władzami Zakonu. Zgodnie z jej treścią Konrad powtórnie przekazał Krzyżakom ziemię chełmińską, michałowską i okręg nieszawski, natomiast Zakon zwrócił Konradowi ziemię dobrzyńską<ref>T. Jasiński, ''Złota Bulla Fryderyka II dla zakonu krzyżackiego z roku rzekomo 1226'', [w:] Roczniki„Roczniki HistoryczneHistoryczne”, Rocznikrocznik LX – 1994.</ref>.

Oprócz napływu kolejnych braci, zakonZakon uzyskał także wsparcie [[papież]]a – wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę [[Krucjata|krucjat]], w których brali udział także polscy książęta. W 1235 r. do Krzyżaków przyłączyli się [[bracia dobrzyńscy]], a w 1237 r. [[Kawalerowie mieczowi|zakon kawalerów mieczowych]] zawarł z nimi sojusz polityczno-militarny, będący unią tych dwóch zakonów.

Od 1230 do 1249 r. zakonZakon, dzięki stale napływającemu wsparciu i posiłkom przysyłanym przez Fryderyka II, zdołał całkowicie zająć i spacyfikować dawne tereny Prusów aż do rzeki [[Pasłęka|Pasłęki]] ([[Pomezania]]). System walki Krzyżaków polegał na stopniowym eliminowaniu rozproszonych gniazd oporu Prusów i umacnianiu dopiero co zdobytej władzy terrorem prowadzonym z systemu błyskawicznie budowanych fortyfikacji.

Podbijanie Pomezanii spowodowało wybuch [[I powstanie pruskie|I powstania Prusów]], których poparł książę pomorski [[Świętopełk II Wielki|Świętopełk]], wypowiadając wojnę Krzyżakom w 1242 r. W związku z porwaniem przez zakonników jego syna Mściwoja, książę Świętopełk podpisał pokój na Kowalowym Ostrowie w 1248 r., na mocy którego m.in. utracił na rzecz Krzyżaków gród [[Zantyr]] i Pień oraz prawo pobierania od nich cła. Zdecydowało to o klęsce powstania i zmusiło Prusów do podpisania w 1249 r. [[Układ w Dzierzgoniu|układu w Dzierzgoniu]]. Prusowie uznali władzę zwierzchnią zakonuZakonu i przenieśli się według jego postanowień za Pasłękę. Świeżo zdobyte tereny zakonne zostały skolonizowane przez chłopów sprowadzanych z Mazowsza, Czech i Niemiec.

Drugi etap podboju Prusów zaczął się w rok po układzie w Dzierzgoniu, kiedy to zakonZakon podjął jednorazową kampanię zdobycia Dolnych Prus i [[Sambia (kraina historyczna)|Sambii]], co było możliwe dzięki wsparciu króla [[Czechy|Czech]] [[Przemysł Ottokar II|Ottokara II]]. Na cześć tego króla główna siedziba zakonuZakonu w Dolnych Prusach została nazwana [[Kaliningrad|Królewcem]].

W 1260 r. wybuchło dobrze zorganizowane [[II powstanie pruskie|II powstanie]] [[Prusowie|Prusów]] pod wodzą [[Herkus Monte|Herkusa Monte]], które zakończyło się niemal sukcesem, jednak ponowne, szybkie wsparcie cesarza rzymskiego dla zakonuZakonu oraz sprawdzona technika budowania twierdz i stosowanie terroru spowodowała, że w 1283 r. powstanie upadło. Przywódca został pojmany przez Krzyżaków i powieszony, a sami Prusowie wycięci w pień lub zamienieni w niewolników.

Już w trakcie zmagań z Prusami dochodziło do starć wojsk zakonnych i litewskich. Po zdławieniu powstania pruskiego nastąpiła eskalacja konfliktu. W latach 1283-1325 Krzyżacy 75 razy wtargnęli na [[Żmudź]], [[Litwa|Litwę]] i [[Ruś Czarna|Ruś Czarną]]. Litwini odpowiedzieli 44 atakami na ziemie zakonuZakonu w Prusach i [[Inflanty|Inflantach]]. W wyniku konfliktu pogranicze żmudzkie uległo wyludnieniu, ale Żmudzi nie udało się Krzyżakom zdobyć<ref>Dariusz Prekop 2002. [http://nauka-polska.pl/dhtml/raporty/praceBadawcze?rtype=opis&lang=pl&objectId=27648 Wojny zakonu krzyżackiego z Litwą w latach 1283-1325 z uwzględnieniem ustroju militarnego walczących państw]. Praca doktorska. Nauka Polska.</ref>.

W 1308 r., własnymi siłami zakonZakon zajął bezprawnie Pomorze Gdańskie, co wywołało protest Władysława Łokietka i pozwanie przed sąd papieski w Inowrocławiu, który [[10 lutego]] [[1321]] r.<ref>[http://stary.naszdziennik.pl/index.php?typ=kl&dat=20090210&id=kl99.txt Kalendarium 10 lutego].</ref> nakazał zakonowiZakonowi zwrot Pomorza, do którego jednak wyroku zakonZakon się nie zastosował. Wielki mistrz przekupił króla Francji{{fakt|data=2010-05}}, aby wpłynął na papieża, a ten unieważnił wyrok. Papież był wtedy w niewoli awiniońskiej, więc wymuszenie na nim tej decyzji nie było trudne. Wkrótce zakonZakon sprzymierzył się z księciem [[Jan Luksemburski|Janem Luksemburskim]] oraz władcą Meklemburgii i w 1327 r. zaatakował Kujawy oraz Wielkopolskę, przeprowadzając wiele łupieżczych najazdów, terroryzując mieszkańców, paląc wsie i mordując ludność. Wtedy stoczono w 1331 r. nierozstrzygniętą [[Bitwa pod Płowcami|bitwę pod Płowcami]], która mimo że nie zmusiła zakonuZakonu do oddania Pomorza, obaliła mit, o niezwyciężonych Krzyżakach. W trakcie kampanii w 1331 roku atakujące od południa wojska Jana Luksemburskiego nie zdołały zdobyć Poznania i zawróciły z powrotem do Czech. W 1345 r. najechali i złupili katedrę w Poznaniu.

Zakon nadal próbował też atakować Kujawy i Wielkopolskę metodą wojen podjazdowych, jednak działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego rozbijające w czasie zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r. ich sojusz z Czechami (i pozywając ich przed [[Proces warszawski 1339|polubowny sąd papieski w Warszawie w 1339 r.]]), chcąc też zająć tereny Rusi Czerwonej, skłonił zakonZakon do podpisania [[Pokój kaliski 1343|pokoju w Kaliszu]] w [[1343]] r., w którym zakonZakon zwrócił [[Kujawy]] i ziemię dobrzyńską, zaś warunkowo jako jałmużnę zatrzymywał [[Pomorze]], ziemię chełmińską i michałowską. Pomimo trzech kolejnych wyroków sądu papieskiego, nakazujących zwrot Pomorza, zakonZakon nie oddał nigdy dobrowolnie zasądzonej ziemi.

[[Pokój kaliski 1343|Pokój w Kaliszu]] zmusił zakonZakon do zaprzestania ataków na Polskę. Zakon skierował wtedy przeciw [[Litwa|Litwie]], zajmując częściowo [[Żmudź]]. Zmusiło to księcia litewskiego [[Władysław II Jagiełło|Jagiełłę]] do przyjęcia chrztu, na którym otrzymał imię Władysław oraz ożenku z córką [[Ludwik Węgierski|Ludwika Węgierskiego]] – [[Jadwiga Andegaweńska|Jadwigą Andegaweńską]], zapoczątkowując unię polsko-litewską. Jagiełło na skutek ciągłych walk podjazdowych na Kujawach i na Litwie prowadzonych przez zakonZakon, zdecydował się ostatecznie na rozpoczęcie wielkiej wojny ([[1409]]-[[1411]]), której kulminacyjnym momentem była [[bitwa pod Grunwaldem]], a uwieńczeniem [[pokój toruński 1411|pokój w Toruniu]] ([[1411]]). Pokój ten został mimo zwycięskiej kampanii wojskowej wymuszony na Jagielle ogólną sytuacją polityczną Polski, gdyż w obronie zakonuZakonu stanęła koalicja władców z dynastii Luksemburskiej – Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, króla Czech oraz króla Węgier Zygmunta. Pokój ten nie oddał ponownie Pomorza Gdańskiego ani ziemi chełmińskiej, zmusił jednak zakonZakon do zaprzestania ataków na Litwę i Polskę. Zakon zaczął od tego czasu tracić na sile, a jego sytuacja ekonomiczna pogorszyła się na skutek blokady wymiany handlowej prowadzonej przez Polskę i Litwę.

[[6 lutego]] [[1454]] wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan, które wsparł król [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierz Jagiellończyk]] ([[wojna trzynastoletnia]]), stosując przeciw zakonowiZakonowi taktykę wojen podjazdowych, którą prowadził niegdyś sam zakonZakon. Wojna ta przyniosła w efekcie kolejny [[Pokój toruński 1466|pokój toruński]] ([[1466]]) – zakonZakon oddał [[Pomorze Gdańskie]], [[Chełmno|ziemię chełmińską]] i [[ziemia michałowska|michałowską]], a także część [[Warmia|Warmii]] łącznie ze stolicą zakonuZakonu – [[Malbork]]iem. Oprócz tego wielki mistrz zgodził się być [[lenno|lennikiem]] króla Polski i przeniósł swoją stolicę do [[Kaliningrad|Królewca]].

Mimo to zakonZakon co jakiś czas organizował łupieżcze wypady na tereny Warmii i Mazur, jednak już bez większych rezultatów. Od [[1501]] wielcy mistrzowie krzyżaccy odmawiali składania [[hołd lenny|hołdu lennego]] [[władcy Polski|władcom Polski]], co stało się powodem [[wojna polsko-krzyżacka 1519-1521|wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521]]. Po przegranej wojnie, zmuszony przez koneksje rodzinne oraz dla zachowania pokoju wewnętrznego, wielki mistrz zakonuZakonu [[Albrecht Hohenzollern (1490-1568)|Albrecht Hohenzollern]] przeszedł na [[luteranizm]], co położyło kres istnieniu państwa zakonnego. Państwo zarządzane przez Albrechta, mimo że wciąż dość silne militarnie, znalazło się w próżni politycznej, co wykorzystał król polski [[Zygmunt I Stary]] i zmusił Albrechta do [[Hołd pruski 1525|hołdu lennego]] w [[1525]], jako wieczystego lennika Królestwa Polskiego.