Fryzowie: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Nie można mieszkać w trzech państwach naraz |
|||
Linia 1:
{{Dopracować|źródła=2010-11|powtórki: Fryzyjski Ruch Narodowy}}
[[Plik:Frisians.png
[[Plik:German Bight.jpg
'''Fryzowie''' – lud pochodzenia germańskiego zamieszkujący obszary dawnej [[Fryzja (kraina historyczna)|Fryzji]], posługujący się [[język fryzyjski|językiem fryzyjskim]]; obecnie także [[język niderlandzki|niderlandzkim]], [[język dolnoniemiecki|dolnoniemieckim]], [[język niemiecki|niemieckim]], a także dialektem pośrednim między dolnoniemieckim a fryzyjskim określanym jako [[Dialekt groningski|groningski]] w prowincji [[Groningen]], a jako [[dolnoniemiecki Wschodniej Fryzji|dolnoniemiecki (dolnosaski) Wschodniej Fryzji]] w Niemczech.
Obecnie Fryzowie to autochtoniczna mniejszość narodowa, zamieszkująca obecnie w trzech państwach: w [[Holandia|Holandii]], w prowincjach [[Groningen (prowincja)|Groningen]] oraz [[Fryzja (prowincja)|Fryzja]] i na przylegających do tej prowincji wyspach; w [[Niemcy|Niemczech]], w krajach związkowych [[Dolna Saksonia|Dolnej Saksonii]] i [[Szlezwik-Holsztyn|Szlezwiku-Holsztynie]] oraz w [[Dania|Danii]] w prowincji [[Jutlandia Południowa]].
Etnonim Fryzowie (w źródłach rzymskich
W latach 20. [[XIX wiek]]u powstał Fryzyjski Ruch Narodowy. Walczył on o odrodzenie języka ojczystego i kultury narodowej, ale dopiero w [[1990]] roku język fryzyjski we Fryzji otrzymał status
Wśród Fryzów działają dwie [[partia polityczna|partie polityczne]]: Fryzyjska Partia Narodowa i Fryzyjska Partia Narodowa Ljouwert ([[Leeuwarden]]), a od [[1954]] roku działa w Holandii ogólnonarodowa Rada Fryzyjska. Fryzowie w Holandii mają autonomię kulturalną i językową, a tożsamość i kultura fryzyjska przeżywają aktualnie odrodzenie.
Linia 15:
[[Plik:Frisian flag.svg|thumb|Flaga fryzyjska]]
[[Flaga|Flagę]] fryzyjską tworzą ukośne niebiesko
Stolicą holenderskiej Fryzji jest liczące ok. 90 tys. mieszkańców [[Leeuwarden]]. Największym portem jest [[Harlingen]], wyróżniające się wspaniałymi domami kupców. Hindeloopen słynie z malowanych mebli, a [[Makkum]] z wytwórni kafli. Miasteczko [[Sneek]] to jeden z najpopularniejszych w kraju ośrodków sportów wodnych. Wyjątkową atrakcją są tu spacery po
== Historia Fryzji ==
Od [[II wiek]]u p.n.e. zamieszkiwał tu germański lud Fryzów, ale już w [[V wiek|V]] i [[VI wiek]]u rozeszli się oni ze swych pierwotnych siedzib u ujścia rzeki Ems do ujścia Wezery i na zachód do ujścia Renu.
Fryzowie odegrali dużą rolę w rozwoju handlu holenderskiego. Poprzez niszczycielskie działanie morza zmuszeni byli do szukania pożywienia gdzie indziej, w związku z czym dość wcześnie zajęli się [[
W [[935]] roku w wyniku najazdów normańskich Fryzja została bardo silnie spustoszona. Od [[X wiek]]u na pograniczu fryzyjsko-holenderskim miały miejsce nieustanne starcia. Region ten chcieli zagarnąć hrabiowie holenderscy i biskupi [[Utrecht]]u. Część Fryzji była wtedy hrabstwem feudalnym, jednak znaczna większość to tereny niepodległe, wywodzące się z dawnej organizacji plemiennej i zaciekle broniące swej niepodległości. W rezultacie pod koniec [[XIII wiek]]u niemal cała zachodnia Fryzja uznała zwierzchnictwo holenderskie, jednak część wschodnia nadal zaciekle broniła swej niepodległości i utrzymała ją jako niezależne hrabstwo aż do [[XVIII wiek]]u, kiedy to została zagarnięta przez [[Królestwo Prus|Prusy]].
Już od [[XII wiek]]u budowano system [[Zapora wodna|tam]] (''dijken'') i [[kanał odwadniający|kanałów odwadniających]] (''waterschappen''). We Fryzji i [[Groningen]] osadnicy we wczesnym średniowieczu wznosili całe wzgórza (tzw. po fryzyjsku „terpen”), na których budowali swe wsie. W początku XV wieku do odwadniania zaczęto wykorzystywać siłę wiatru i [[wiatrak]]i.
Na przełomie XIV i XV wieku nastąpił silny rozwój miast fryzyjskich takich jak: [[Leeuwarden]], [[Hindeloopen]], [[Emden]] i Groningen. Biły one własną monetę
W [[XIV wiek]]u Fryzowie nadal walczą o niepodległość. W tym czasie Fryzja podzielona była na okręgi rządzone przez zgromadzenia. W celu obrony niezależności organizowano co roku od XIV w. w Zielone Świątki specjalne zjazdy. Jednak siły Fryzji osłabiały spory wewnętrzne między dwoma możnymi rodami, wokół których powstały dwa stronnictwa: „schieringer” – burych i „vetkoper” – tłustych. Jednak w [[XV wiek]]u Fryzja była nadal jednym z tylko trzech już niezależnych od [[Burgundia|Burgundii]] prowincji. Jednak w latach [[1523]]
W połowie [[XVI wiek]]u wprowadzono profesjonalną opiekę nad tamą Vijfeldendijk, koszty tej opieki pokrywała do [[1574]] roku okoliczna ludność, potem obowiązek ten zamieniono na podatek, który pozwolił wynająć 300 robotników, którzy pod kierunkiem Hiszpana [[Caspar de Robles|Caspara de Robles]] zajęli się umacnianie i konserwacją wału.
Na początku [[XVIII wiek]]u istniał we Fryzji namiestnik z bocznej linii orańskiej – [[Jan Wilhelm Friso]], który miał zostać spadkobiercą Wilhelma III Orańskiego, lecz w chwili jego śmierci Jan Wilhelm miał zaledwie 14 lat, co uniemożliwiło mu zawładnięcie innymi prowincjami. Następnie w połowie XVIII w. z powodu braku dawnych swobód wybuchło we Fryzji powstanie chłopskie, które musiały tłumić aż 3 pułki kawalerii.
W latach 20. [[XIX wiek]]u powstał [[Fryzyjski Ruch Narodowy]]. Walczył on o odrodzenie języka ojczystego i kultury narodowej, ale dopiero w [[1990]] r. język fryzyjski we Fryzji otrzymał status
== Specyficzne wyroby fryzyjskie ==
Naczynia gliniane – tzw. aardewerk, wyrabiane we Fryzji od ok. 1600 roku, początkowo zdobione w polichromowane wzory na białej glazurze z cyny, potem także w niebieskie rysunki. Najstarsze fabryki (tzw. glejbackerijen) istniały w Harlingen i należały do rodziny Feytama i Tjallingii.
Fryzyjskie zegary – wytwarzane we Fryzji od końca [[XVII wiek]]u do ok. 1880 roku. Najbardziej znane typy to „stoelklok” – zegary fotelowe/krzesłowe, które są zegarami ściennymi z wahadłem zrobionymi z malowanego dębowego drewna oraz „staartklok” – ogonowe/warkoczowe, które są zegarami stojącymi.
Linia 45:
== Specyfika regionu ==
Typowe fryzyjskie sporty to kaatsen (rodzaj gry w piłkę) albo [[fierljeppen]], czyli skoki w dal (zwykle przez kanały) przy pomocy kija. Jednak najbardziej Fryzja słynie z rozgrywanego tu już od [[1909]] r. maratonu łyżwiarskiego [[Elfstedentocht]] (
Jedną z typowych fryzyjskich gier jest także drużynowa gra „kooitjetipelen” rozgrywana na jednej z grobli – gra się położonym na ziemi kamieniem, który odbija się drewnianą deską. W zimie często urządzano tzw.
Tradycyjny dom mieszkalny
Typowy ludowy instrument używany jeszcze ok. 1800 r. to tak zwany „bonge op ‘e stok” – mały kawałek drewna, na który naciągnięta była jedna struna, wprawiana w ruch dmuchaniem.
== Strój ==
Typowym ludowym nakryciem głowy kobiet był czepiec pokryty białą koronką o wywiniętych do góry z każdej strony dolnych częściach. Od [[XVI wiek|XVI]] do [[XVIII wiek]]u kobiety nosiły ząbkowane białe czepki wiązane pod brodą, natomiast od
Mężczyźni nosili czerwony, średnio wysoki kapelusz z rondem, niebiesko-szare lub czerwone kamizelki ze srebrnymi guzikami i krótką, sięgającą bioder marynarkę. Koszule miały wystające kołnierze, a spodnie były krótkie i szerokie, zakończone na wysokości łydki. Do tego czarne pończochy i buty z klamrami.
Linia 60:
== Zwyczaje rodzinne ==
=== Zwyczaje związane z narodzinami ===
Gdy urodzi się dziecko, rodzice wysyłają zawiadomienia na kartkach przyozdobionych niebieską (dla chłopca) lub różową wstążką. Każdy, kto odwiedza rodziców, dostaje biszkopty anyżowe przyozdobione w kolorach niebiesko-białym lub różowo-białym, a czasem także po prostu z samym cukrem. Toast za nowonarodzone dziecko wznosi się koniakiem z rodzynkami – między zgromadzonymi krąży srebrna miska wypełniona koniakiem i rodzynkami i każdy powinien zjeść łyżkę tego specyfiku. Srebrna miska jest często prezentem ślubnym. Po narodzinach przed domem ustawia się sztucznego bociana lub rozwiesza się na linie dziecięce ubranka. Tradycyjnie najstarszy syn otrzymywał imię po dziadku, zaś najstarsza córka po babci, jednak teraz nie zawsze się to stosuje. Dziadkowie zazwyczaj ofiarowywali swoim imiennikom srebrną, urodzinową łyżeczkę, na której uchwycie wygrawerowany był święty lub imię świętego patrona. Zwyczaj ten praktykowano w rodzinach [[
=== Zwyczaje związane ze ślubem ===
Oświadczając się dziewczynie, chłopak dawał jej kawałek tkaniny, z zawiązanym na niej luźnym węzłem, w którym znajdowała się moneta. Jeśli dziewczyna węzeł zacisnęła mocniej, oznaczało to, iż para jest zaręczona. W czasach późniejszych bogatsi młodzieńcy ofiarowywali swym wybrankom zamiast materiału srebrną skrzynkę wypełnioną monetami (skrzynki takie można zobaczyć
Tradycyjne fryzyjskie wesele można jeszcze zobaczyć w [[Joure|De Jouwer]] na południowym zachodzie Fryzji holenderskiej. Odbywa się ono zazwyczaj w ostatnią środę lipca.
=== Zwyczaje pogrzebowe ===
Gdy umiera człowiek, opuszczane są wszystkie zasłony i zatrzymywane są zegary w pokoju, w którym nastąpił zgon. W wielu miejscowościach opłaca się także bicie w dzwony na znak czyjejś śmierci oraz w celu odgonienia złych duchów. Jeśli zmarła kobieta, bicie w dzwony jest wysokie, jeśli mężczyzna – tony są niższe. Często stosuje się trumny z okienkiem na wieku, przez które można zobaczyć twarz zmarłego. Tradycyjny fryzyjski pogrzeb rozpoczyna się od jedno- lub dwukrotnego marszu wokół cmentarza, podczas gdy biją dzwony. Kiedyś były one kojarzone z wiarą w demony. Przed [[chrystianizacja|chrystianizacją]] zmarłych chowano, podnosząc wzrok na [[Gwiazda Polarna|gwiazdę polarną]] – czubek drzewa kosmicznego. Grzebano ich w ten sposób, by nogi zwrócone były na wschód, aby o wschodzie zmarły wstał do życia wiecznego twarzą do słońca.
W [[XIX wiek]]u powszechne było zakopywanie trumny w obecności wszystkich żałobników, natomiast współcześnie nie robi się tego, dopóki wszyscy nie opuszczą cmentarza; trumna zostaje nad grobem. Typowe potrawy na stypie to specjalne bułeczki jadane na ciepło, ciasto jajeczne, ciasto migdałowe i kawa. W
[[Kategoria:Germanie]]
|