Orunia: Różnice pomiędzy wersjami

Orunia po przyłączeniu w [[1933]] do Gdańska stała się dzielnicą. Według obecnej nomenklatury Orunia jest [[osiedle]]m leżącym w dzielnicy [[Orunia-Św. Wojciech-Lipce]]. W skład osiedla wchodzą następujące [[Jednostki morfogenetyczne Gdańska|jednostki morfogenetyczne]]:<ref>[http://gis.gdansk.pl/pl/mapy/gdamorf/ Urząd Miejski Gdańsk].</ref>:

W ukształtowaniu terenu Oruni widać granicę pomiędzy mezoregionami. Najwyższym wzniesieniem jest [[Góra Łez]] – morenowe wzniesienie wysokości 54 m [[n.p.m.]]. Podjednostka Ptaszniki leży w całości na [[Wzgórze Ptaszników|Wzgórzu Ptaszników]], które oddzielone jest od [[Góra Pięciu Braci|Góry Pięciu Braci]] przez małą pradolinę [[Park Oruński|Parku Oruńskiego]], przez którą przepływa [[Potok Oruński]]. Zaś pomiędzy wyżynnym Chełmem a Wzgórzem Ptaszników leży jar, w którym znajduje się podjednostka Oruńskie Przedmieście.

To jednak tylko mała część osiedla – pozostałe podjednostki umiejscowione są na [[Nizina|nizinie]] [[Żuławy Gdańskie|Żuław Gdańskich]]. [[Depresja (geografia)|Depresja]] dochodzi tu do 0,3 metram [[p.p.m.]] Cały obszar Dolnika leży na byłych polderach poprzecinanych rowami. Na peryferiach Dolnika można zaobserwować typowy krajobraz Żuław z wierzbami.

* [[Góra Pięciu Braci]] 41 m [[n.p.m.]]

Dawne nazwy: ''Ore'' (1338), ''Orana'' (1356)<ref>wersjaWersja zanotowana w dokumentach biskupa kujawskiego oraz wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego.</ref>, ''Orania'' ([[łacina]]), ''Oruń'' (1710), ''Ohra'' (po 1885)<ref name="Jednostki morfogenetyczne Gdańska">[http://www.gdansk.pl/_podstrony/turystyka/gfx/gdamorf/jednmorf/jednostk/TABELA.HTM ''Jednostki morfogenetyczne Gdańska''].</ref>.

Znajdująca się we władaniu [[Zakon krzyżacki|zakonu krzyżackiego]] Orunia otrzymała [[prawo chełmińskie]] 2 czerwca 1338 z rąk ówczesnego komtura gdańskiego [[Winrich von Kniprode|Winricha von Kniprode]]<ref name="Jednostki morfogenetyczne Gdańska" />, który osadził tu rzemieślników. W XIV wieku wieś liczyła 50 łanów chełmińskich (840 hektarów), istniała tu karczma i młyn. W [[XV wiek]]u Krzyżacy przekopali [[Kanał Raduni]]. W 1412 komtur zezwolił na spław drewna i uruchomienie nad kanałem dwóch [[tartak]]ów<ref>jakoJako data powstania pierwszych śluz i tartaków podawany jest też rok 1402.</ref>. Orunia zaczęła się dynamicznie rozwijać. W latach 1431-14331431–1433 wieś była pustoszona (w 1433 pożar) przez [[Husytyzm|Husytów]], walczących po polskiej stronie. Została szybko odbudowana. W 1454 Orunia powróciła wwe władanie polskie. Wieś dwukrotnie uległa zniszczeniu podczas [[Wojna trzynastoletnia|wojny trzynastoletniej]]<ref name="Orunia Trochę historii">[http://pke.gdansk.pl/miastojakogrod/orunia_historia.html ''Orunia Trochę historii''].</ref>, m in. w czasie pożaru w 1461 roku. W 1506 Orunię nawiedziła powódź.

W 1819 po wojnach spisano 239 "dymów"„dymów” i 1239 "dusz"„dusz”<ref name="Orunia Trochę historii" />. Tamtejszy spis wymienia również dwie destylarnie alkoholu, gospodę i dwa wiatraki odwadniające, które znajdowały się na wschód od ulicy Wołyńskiej i nieco na południe od ulicy Równej.

W l.latach 1850-18521850–1852 przez całą długość Oruni została przeprowadzona linia [[Transport kolejowy|kolejowa]] Gdańsk-Tczew. Wpłynęło to silnie na charakter wsi, zmieniając jej układ przestrzenny i dzieląc ją na dwie części. Izolację tych części pogłębiła likwidacja w przez PKP w XX wieku 3 przejazdów kolejowych na wysokości ulic Rejtana, Bocznej i Ukośnej.

W 1878 do Oruni doprowadzono linię tramwaju konnego z Gdańska. Przewidywana rozbudowa linii tramwajowej w kierunku Lipiec i Świętego Wojciecha nie została zrealizowana na skutek spodziewanej silnej konkurencji ze strony kolei<ref>''30 dni'' nr 6/2014.</ref>.

W 1902 roku na Oruni zatrzęsła się ziemia. Jedyną ofiarą trzęsienia ziemi był motorniczy tramwaju, który złamał rękę<ref>[http://www.gdansk.pl/start_nowy,512,30533.html Historie po Oruńsku].</ref>.

W 1923 roku Orunia liczyła 2798 gospodarstw, które zamieszkiwało 12 113 osób. Była to największa wieś na całym Pomorzu. Na czele administracji stał urzędnik tytułowany burmistrzem, którym był senator Wolnego Miasta Rax Rammiger<ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=3341 Księgi adresowe odkrywają tajemnice oruńskiego rynku].</ref>.

15 sierpnia 1933 Orunia została przyłączona w [[Podział administracyjny Gdańska|granice administracyjne miasta]] i stała się dzielnicą Gdańska<ref name="Orunia Trochę historii" />. Należy do [[podział historyczny Gdańska|okręgu historycznego]] [[Niziny (okręg historyczny)|Niziny]]<ref name="Jednostki morfogenetyczne Gdańska" />. W latach trzydziestych Orunia, uważana za bastion ruchu komunistycznego, była biedną dzielnicą, zamieszkałą w większości przez robotników i rzemieślników, z których tylko nieliczni byli mistrzami. Przed 1939 miejsce antypolskich wystąpień. Duża część oruńskich Polaków jeszcze we wrześniu 1939 roku została aresztowana i przewieziona do obozu przejściowego Bramie Nizinnej, skąd trafili do obozu w Nowym Porcie<ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=215 70 lat temu na Oruni].</ref>.

W 1962 na terenie dzielnicy powstało kino "Kosmos"„Kosmos”<ref>[http://trojmiasto.wyborcza.pl/trojmiasto/5,35612,16310619,Tych_sal_juz_nie_ma__Trojmiejskie_kina_na_dawnych.html?i=8 Tych sal już nie ma. Trójmiejskie kina na dawnych zdjęciach] [dostęp 033.08.2014].</ref>, zwane pierwotnie "Jutrzenka"„Jutrzenka”.

9 lipca 2001 po ulewnych deszczach, [[Kanał Raduni]] przerwał wał w trzech miejscach. Orunię zalała powódź<ref>11 lat temu woda zalała Gdańsk. Dziś rocznica wielkiej powodzi [http://trojmiasto.wyborcza.pl/trojmiasto/5,35612,12097773,11_lat_temu_woda_zalala_Gdansk__Dzis_rocznica_wielkiej.html].</ref><ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=3398 Oruniak sfotografował tragedię Oruni].</ref>.

Od początku XX wieku Orunia zaczęła nabierać podmiejskiego charakteru. Zaczęły powstawać [[Kamienica (architektura)|kamienice]] czynszowe, będące przykładem mieszczańskich stylów [[Architektura secesji|secesyjnego]] i [[Eklektyzm (architektura)|eklektycznego]]. Takie kamienice zachowały się przy ulicach: [[Trakt św. Wojciecha]], [[Ulica Podmiejska w Gdańsku|Podmiejska]], Sandomierska, Gościnna, Dworcowa, Rejtana, Przy Torze. Liczne obiekty zostały zrealizowane w duchu [[Historyzm (architektura)|historyzmu]]<ref>[http://www.gdansk.pl/start_nowy,512,31034.html Obraz dawnej Oruni] [dostęp 30.05.2014].</ref>. Przykładem może być neorenesansowy gmach byłej Drukarni Oruńskiej (Trakt św. Wojciecha 57) czy kamienice przy ul. Podmiejskiej 8 i 11B. Architekturę [[Neoromanizm|neoromańską]] reprezentuje tylko kamienica przy ul. Dworcowej 14. Inspiracje barokiem zauważyć można w budynkach przy ul. Trakt św. Wojciecha 65, 93, 105-107, Podmiejskiej 11B i Dworcowej 12<ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=3336 Historie po Oruńsku: Oko architekta namierza prawdziwe smaczki].</ref>.

=== Zabytki<ref>{{Cytuj stronę |url=http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/POM-rej.pdf |tytuł=''Rejestr zabytków nieruchomych'' |opublikowany=kobidz.pl |data= |data dostępu=}}</ref><ref>Ilona Godlewska "Tajemnicze„Tajemnicze tabliczki na oruńskich domach. Czyja to robota?"” [http://trojmiasto.wyborcza.pl/trojmiasto/1,35636,12732691,Tajemnicze_tabliczki_na_orunskich_domach__Czyja_to.html] [dostęp 25.10.2012].</ref> ===

* Dawny ratusz i urząd stanu cywilnego z 1867 (do 2010 siedziba komisariatu milicji/policji)<ref>[http://trojmiasto.wyborcza.pl/trojmiasto/1,35636,14627526.html "Dawny„Dawny ratusz idzie pod młotek. I policyjna bursa"bursa”].</ref> przy ul. Gościnnej 1, zbudowany w stylu neogotyckim w końcu XIX wieku, z ozdobnymi szczytami oraz płaskorzeźbami [[Temida (tytanida)|Temidy]] i [[Demeter]] (patronek sprawiedliwości i urodzaju) na froncie. W budynku ratusza jeszcze za czasów odrębności gminy oruńskiej, znajdował się posterunek policji. W latach 1930-19411930–1941 przejściowo były tu także: ośrodek pomocy bezrobotnym, urząd ds. młodzieży, urząd pomocy społecznej, od 1935 roku urząd stanu cywilnego i policja kryminalna, a od 1940 roku oddział organizacji odpowiedzialnej za obronę przeciwlotniczą (Luftschutz Reviergruppe 6).

* Budynek obecnej szkoły muzycznej (niegdyś karczma „Harmonia”, w niej nocował Car Piotr I – założyciel [[Imperium Rosyjskie]]go). W okresie międzywojennym istniała tu kawiarnia Kirchbergera ("Cafe„Cafe Kirchberger"Kirchberger”), za którą znajdował się staw i mały ogród zoologiczny<ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=171 Orunia przez szkło powiększające. Cykl fotografii. Ulica Gościnna].</ref>.

* Dom "Pod„Pod złotym lwem"lwem” z 1920r. przy ul. Gościnnej 5, z płaskorzeźbą lwa w szczycie

Pamiątką po przeszłości dzielnicy są również przedwojenne napisy zachowane na budynkach przy Raduńskiej 1, Podmiejskiej 8, 14, 17 oraz Trakcie św. Wojciecha 57, 64 i 201<ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=764 Historia pisana na murach].</ref>.

Orunia jest dzielnicą Gdańska posiadającą dużo terenów zielonych. Wyróżnia się trzeci co do wielkości w Gdańsku park – [[Park Oruński]] o powierzchni 19 [[Hektar|ha]]<ref>{{Cytuj stronę |url=http://www.zdiz.gda.pl/zdizgdansk/chapter_76058.asp |tytuł=''Park Oruński'' |opublikowany=zdiz.gda.pl |data= |data dostępu=}}</ref><ref>Samp s. 100.</ref>. Liczba znajdujących się w nim pomników przyrody jest większa niż w Parku Oliwskim. W końcu 2014 zakończono pierwszy etap jego rewaloryzacji.

Na Oruni znajduje się 12 pomników przyrody (wierzby na ul. Diamentowej, dęby na ul. Raduńskiej, buk czerwonolistny na ul. Uroczej, dwa buki na ul. Nowiny i kilka obiektów w Parku Oruńskim). Niektóre z drzew mają ponad 300 lat<ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=3272 Wchodzimy na szlak oruńskich pomników].</ref>.

* Batalionów Chłopskich -– Ob.- i Unt.- Pfarrdorf ("górna„górna i dolna kościelna wieś"wieś”)<ref>[https://www.facebook.com/historiepoorunsku/photos/a.700217986743427.1073741843.570884696343424/700218280076731/?type=1&theater Historie po oruńsku].</ref>

* Brzegi -– Radauneufer

* Cienista -– Neweinberg

* Dworcowa -– An der Ostbahn

* Gościnna -– Lindenstrasse > Hauptstrasse (część) + Schulstrasse > Walki Młodych

* Małomiejska -– Schönfelderweg

* Mostowa -– An der roten Brücke

* Piaskowa -– Sandgrube

* Podmiejska -– An der Schönfelder Brücke

* Przybrzeżna -– An der Mottlau

* Raduńska -– Radaunenstrasse

* Rejtana -– Wurstmachergasse (od nazwiska właściciela działek w tej okolicy, a nie od zawodu masarza, Januszajtis błędnie tłumaczył jako Kiełbaśników<ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=2271 674 lata temu, 2 czerwca...]</ref>)

* Równa -– Kieperdamm (Grobla Miedziowników)

* Trakt Św. Wojciecha odcinek przy Zaroślaku -– Am Petershagener Tor (do 1915 roku)/Am Mennoniten Kirchhof (1915-1922) + Zweite Petershagen (do 1922 roku) > Südpromenade (1922-1933) > Günter-Schaffer-Wall (1933-1945) > Oruńska 1 (1945-1948)

* Trakt Św. Wojciecha odcinek Zaroślak -– kościół św. Ignacego -– Altschottland (do 1945 roku) > Oruńska 1 (1945-1948)

* Trakt Św. Wojciecha odcinek kościół św. Ignacego -– dawne kino "Kosmos"„Kosmos” -– Stadtgebiet (do 1945 roku) > Oruńska 2 (1945-1948)

* Trakt Św. Wojciecha na północ od ul. Gościnnej -– Hauptstraße (do 1933 roku) > Horst-Wessel-Straße (1933-1945) > Oruńska 3 (1945-1948)

* Trakt Św. Wojciecha na południe od ul. Gościnnej -– Südstraße (do 1933 roku) > Horst-Wessel-Straße (1933-1945) > Oruńska 3 (1945-1948)

Całość ulicy od 1949 do 1999<ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=114 Brakuje mi zapachu dawnej Oruni].</ref> nosiła nazwę Jedności Robotniczej

* Wołyńska -– Große Trift

* Zawiejska -– Hinterweg

* Żuławska -– Niederfeld<ref>[http://danzig.webd.pl/index.php?id=2,7,0,0,1,0 Polsko-niemieckie zestawienie historyczne nazw ulic Gdańska].</ref><ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=267 Ślady dziejów na Trakcie Św. Wojciecha].</ref>

[[Plik:Gdańsk ulica Raduńska.JPG |thumb|240px|[[Ulica Podmiejska w Gdańsku|Ul. Podmiejska]] – jedna z głównych ulic Oruni]]

Przez Orunię przebiega linia kolejowa [[Linia kolejowa nr 9|Warszawa-Gdańsk]] oraz linie towarowe: [[Linia kolejowa nr 226|226]] i [[Linia kolejowa nr 721|721]].

* do [[Tczew]]a przez Pruszcz Gd. -– Pszczółki: 50, 850

Oprócz w/w linii przez Orunię przejeżdżają autobusy linii dalekobieżnych (m.in. z [[Kwidzyn]]a, [[Grudziądz]]a, [[Łódź|Łodzi]]).

Przez Orunię przechodzi [[główna arteria komunikacyjna Trójmiasta]], w postaci [[Droga krajowa nr 91 (Polska)|drogi krajowej {{AS-droga|K|nr 91]] ([[E75 (trasa europejska)|75}}E75]]). Przebiega ona przez całą długość osiedla oraz dzielnicy i nosi nazwę [[Trakt św. Wojciecha]]<ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&task=artykul&id=267&Itemid=37 Ślady dziejów na Trakcie Św. Wojciecha].</ref>.

Oprócz tego przez osiedle przechodzą dwie drogi wojewódzkie: {{AS-[[droga|W| wojewódzka nr 221}]]}, w postaci ulic: Podmiejskiej i [[Ulica Małomiejska w Gdańsku|Małomiejskiej]] oraz {{AS-[[droga|W| wojewódzka nr 222}}]], w postaci [[Ulica Starogardzka w Gdańsku|ulicy Starogardzkiej]].

W latach 1989-19961989–1996 z inicjatywy właściciela warsztatu napraw telewizorów przy ulicy Nowiny Zbigniewa Klewiado, powstała pierwsza niezależna telewizja w Polsce. Sky Orunia na żywo, bez obróbki, emitowała reportaże z życia dzielnicy, kreskówki dla dzieci, transmitowała msze kościelne, a wieczorami pokazywała filmy fabularne. Telewizja zasięgiem obejmowała całą Orunię oraz część Śródmieścia, Chełmu i Ujeściska.

* Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Henryka Wieniawskiego

* Zespół Szkół Inżynierii Środowiska<ref>[http://www.szkolnictwo.pl/szko%C5%82a,zawodowa,Gda%C5%84sk,PB0289,Zesp%C3%B3%C5%82+Szk%C3%B3%C5%82+In%C5%BCynierii+%C5%9Arodowiska+Centrum+Kszta%C5%82cenia+Ustawicznego Zespół Szkół Rolniczych].</ref>

* Zespół Szkół Przemysłu Spożywczego i Chemicznego im. Marii Skłodowskiej-Curie<ref>[http://www.lastadia.pl/ ZSPSiC].</ref>

* Zespół Kształcenia Podstawowego i Gimnazjalnego nr 5 im. A. Struga<ref>[http://www.sp56.gda.pl/ ZKPiG].</ref>

* Gimnazjum nr 10<ref>[http://www.gim10.edu.pl/ Gim 10].</ref>

* Szkoła Podstawowa nr 16<ref>[http://www.sp16.edu.pl/ Sp 16].</ref>

* Miejski Dom Kultury ''[[Gdański Archipelag Kultury|Dworek Artura]]''

* VII Liceum Ogólnokształcące im. Józefa Wybickiego

* [[Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych]]

* Gdańskie Liceum Ogólnokształcące

* Pomorski Ośrodek Ruchu Drogowego<ref>[http://www.pord.pl/index-6.html PORD Gdańsk].</ref>

* KRUS Gdańsk<ref>[http://www.krus.gov.pl/krus/struktura/oript/oript-tabela-z-danymi/oddzialy-regionalne-szczegoly/or-w-gdansku/ KRUS Gdańsk].</ref>

* Gdańska Fundacja im. św. Brata Alberta – schronisko dla bezdomnych<ref>[http://www.albert.org.pl/pl/index.html Fundacja Brata Alberta].</ref>

W latach 90. Orunia pojawiała się w twórczości [[Kazik Staszewski|Kazika Staszewskiego]]. Wzmianka o osiedlu znajduje się w tekście piosenki "„[[Mars napada]]"”. Ponadto na Oruni nakręcono teledyski do utworu "Na„Na mojej ulicy"ulicy” z płyty [[Spalaj się!]] oraz "„[[Polska]]"” zespołu [[Kult (zespół muzyczny)|Kult]]<ref name=teledyski>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&Itemid=24&task=artykul&id=1186 Wideoklip made in Orunia -– MojaOrunia.pl].</ref>. O swoich inspiracjach Kazik mówił potem:

: ''Gdańsk Orunia, najgroźniejsza dzielnica w Trójmieście''<ref>[http://mojaorunia.pl/index.php?option=com_orunia&task=artykul&Itemid=24&id=486 Tu jest Orunia! Grać! MojaOrunia.pl].</ref>

Ponadto w Oruńskim Domu Kultury [[Yach Paszkiewicz]] realizował teledyski do utworów: "Głowy„Głowy Lenina"Lenina” [[Elektryczne Gitary|Elektrycznych Gitar]], "Karnawał"„Karnawał” zespołu [[Voo Voo]] i "Kryminał"„Kryminał” grupy [[Oczi Cziorne]]<ref name=teledyski />.