|
'''Chełmno''' (nazwa urzędowa), znane także jako '''Chełmno nad Nerem''' – [[wieś]] w [[Polska|Polsce]] położona w [[województwo wielkopolskie|województwie wielkopolskim]], w [[powiat kolski|powiecie kolskim]], w [[Dąbie (gmina w województwie wielkopolskim)|gminie Dąbie]], nad [[Ner]]em.
Do [[1954]] roku miejscowość była siedzibą [[gmina Chełmno (województwo poznańskie)|gminy Chełmno]]. [[Podział administracyjny Polski 1975–1998|W latach 1975–1998]] miejscowość należała administracyjnie do [[województwo konińskie|województwa konińskiego]]. Miejsce utworzenia w [[1941]] r. kolejnego na ziemiach polskich niemieckiego obozu zagłady.
== Historia ==
Wzmiankowana w [[Język polski|języku polskim]] po raz pierwszy w [[1136]] r. pośród innych miejscowości w tzw. [[Bulla gnieźnieńska|Bulli gnieźnieńskiej]] jednym z najcenniejszych zabytków polskiej historiografii<ref>"''Dzieje Wielkopolski w wypisach"'', PZWS, Warszawa 1963, strs.37</ref>. Już wówczas była własnością [[archidiecezja gnieźnieńska|arcybiskupów gnieźnieńskich]]. Od połowy [[XVI wiek]]u stanowiła centrum klucza składającego się z sześciu wsi. Istniał tutaj także folwark arcybiskupi. W [[1837]] r. generał lejtnant [[Karol Bystram]] otrzymuje jako darowiznę majątek, którego centrum stanowi dawny pałac arcybiskupi. Jest to nagroda za zasługi wojenne i tłumienie powstania listopadowego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości majątek przechodzi na własność Skarbu Państwa. W dniu [[7 października]] [[1863]] r. doszło w pobliżu wsi do potyczki pomiędzy kilkudziesięcioosobowym oddziałem jazdy powstańczej a kozakami. W połowie listopada [[1914]] r. w okolicach Chełmna i [[Rzuchów (województwo wielkopolskie)|Rzuchowa]] dochodzi do bitwy pomiędzy wojskami rosyjskimi i niemieckimi. Świadectwem tamtych wydarzeń jest cmentarz wojenny, na którym spoczywają polegli w bitwie żołnierze. W czasach [[II wojna światowa|drugiej wojny światowej]] istniał tutaj niemiecki obóz zagłady [[Kulmhof]]. W okresie [[Okupacja niemiecka wziem Polscepolskich 1939-1945(1939–1945)|okupacji]] Niemcy zmienili nazwę wsi na [[język niemiecki|niem.]] ''Kulmhof an der Nehr'' ([[1939]]–[[1945]]1939–1945). [[31 stycznia]] [[1942]] naziści - za próbę poinformowania opinii publicznej o istnieniu obozu - dokonują aresztowania sekretarza gminy, Stanisława Kaszyńskiego. Wkrótce potem zostaje aresztowana również jego żona Karolina Kaszyńska. Kaszyński zginął rozstrzelany trzy dni później. [[7 kwietnia]] [[1943]] r. pałacyk został zburzony przez Niemców. W [[1973]] r. otwarto nowo wybudowaną szkołę podstawową, która od [[1999]] r. nosi imię [[Adam Mickiewicz|Adama Mickiewicza]].
== Kościół ==
{{osobny artykuł|Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie nad Nerem}}
We wsi, na stromym zboczu doliny rzeki Ner, znajduje się eklektyczny kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z [[1875]] r. Budynek kościoła zaprojektował inżynier powiatowy [[Ignacy Miłobędzki]] ojciec [[Tadeusz Miłobędzki|Tadeusza Miłobędzkiego]], profesora chemii, który w latach [[1920]]–[[1921]]1920–1921 pełnił funkcję rektora [[Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie|SGGW]] w [[Warszawa|Warszawie]]. Ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej oraz rzeźbami św. Piotra i św. Pawła. Na początku lat 90. [[XX wiek]]u gruntownie przebudowano prezbiterium świątyni. W latach [[1944]]–[[1945]]1944–1945 w kościele znajdowała się "stacja„stacja obnażenia"obnażenia”. Żydów ograbiano z bagaży i odzieży, ładowano do samochodów - komór gazowych; fakt ten upamiętnia pomnik przy kościele.
== Ośrodek zagłady ==
{{osobny artykuł|Ghetto Litzmannstadt}}
W [[1941]] Niemcy utworzyli tutaj jeden z pięciu -– obok [[Niemiecki obóz zagłady w Bełżcu|Bełżca]], [[Sobibor]]u, [[Treblinka (obozy)|Treblinki]] i [[Auschwitz-Birkenau]] - na ziemiach polskich [[Obozy niemieckie 1933–1945|ośrodków zagłady]] pod niemiecką nazwą tej miejscowości [[Kulmhof|Kulmhof am Nehr]]. Przed przystąpieniem do jego organizacji wywieźli ze wsi większość jej mieszkańców. Ośrodek składał się z dwóch elementów. Pierwszy znajdował się w pałacu d. właścicieli Chełmna z parkiem, który otoczono wysokim drewnianym parkanem.
Drugim elementem był pobliski las rzuchowski, gdzie grzebano ofiary zagłady.
U zarania swej działalności ośrodek stał się najpierw miejscem zagłady ludności żydowskiej z okolicznych powiatów. Następnie łódzkich Żydów, w tym ok. 5000 Cyganów, którzy przeszli przez [[Ghetto Litzmannstadt Ghetto|łódzkie getto]] oraz ok. 15 000 Żydów z Europy zachodniejZachodniej, uprzednio przywiezionych do łódzkiego getta.
Współdziałanie obu tych elementów zostało tak opracowanie przez oprawców, aby ofiary do momentu znalezienia się w ruchomej komorze gazowej zamontowanej na samochodzie nie zorientowały się w istocie tego miejsca. Przywożone tu ofiary były natychmiast likwidowane, miejsce nie było przewidziane do przetrzymywania przez dłuższy czas jakichkolwiek grup Żydów. Wyjątkiem była kilkudziesięcioosobowa grupa mężczyzn zmuszonych do "pracy" przy procesie zagłady. Nocą przetrzymywano ich w podziemiach pałacu chełmskiego. Przy najmniejszym objawie opóźniania się w tym działaniu, a tym bardziej jakiejkolwiek formy oporu, byli oni natychmiast zabijani, zaś na ich miejsce z kolejnego transportu wybierano następne osoby.
Przywiezione osoby najpierw wprowadzano na dziedziniec pałacowy. Tu wyznaczony esesman informował ofiary, że zostaną najpierw poddane kąpieli, a potem skierowane do obozu pracy. W tym celu musieli pozostawić na dziedzińcu wszystkie swoje rzeczy i ubrania. Następnie grupami po kilkadziesiąt osób byli wprowadzani do pałacu, przez który przechodzili do rampy na jego tyłach, gdzie podjeżdżały auta, na których zamontowano szczelnie zamykane konstrukcje. Po wypełnieniu maksymalnie tej ruchomej komory gazowej zamykano jej drzwi, a następnie kierowca włączał silnik auta, z którego spaliny były kierowane do wnętrza komory. Kierowca miał możliwość obserwacji z kabiny postępu duszenia się ofiar. W odpowiednim momencie proces napełniania komory spalinami był kończony i auto ruszało powoli w stronę lasu rzuchowskiego, odległego o ok. 4 kilometry. Tu komando Żydów wyrzucało zwłoki do masowych grobów. W przypadku natrafienia na osobę jeszcze żyjącą była ona zabijana przez nadzorujących proces zagłady wachmanów. Zdarzały się też przypadki pogrzebania żywcem. Ponadto, przed zrzuceniem zwłok do grobu, były one poddawane szczegółowej rewizji w celu odnalezienia precjozów lub waluty. Dokonywali tego również zmuszeni do tego robotnicy żydowscy.
Początkowo zwłoki zakopywano we wspólnych mogiłach. Od lata [[1942]] r. podjęto akcję ich wydobycia i palenia w ogromnych ogniskach. W tym celu wybudowano także dwa prowizoryczne piece krematoryjne.
Szczegółowo proces zagłady został przedstawiony między innymi w "''[[Medaliony|Medalionach]]"'' Zofii Nałkowskiej, w opowiadaniu-relacji pt. "''Człowiek jest mocny"'' (tam wszakże autorka posługuje się odmienną pisownią nazwy pierwotnego miejsca pochówku ofiar, tj. używa terminu ''Żuchowski las''), na bazie wspomnienia jednego z trzech ocalałych z tego miejsca zagłady Michała (Mordechaja) Podchelbnika robotnika zmuszonego do "pracy" w procesie zagłady, któremu udało się stamtąd zbiec.
Ośrodek funkcjonował od [[8 grudnia]] [[1941]] do [[kwiecień|kwietnia]] [[1943]] oraz krótko w połowie [[1944]] r., kiedy to podjęto akcję ostatecznej likwidacji łódzkiego getta. Do Kulmhof wywieziono wówczas ofiary pierwszego etapu, w czerwcu. Potem kierowano je już tylko do komór gazowych Auschwitz-Birkenau. ▼
▲Ośrodek funkcjonował od [[8 grudnia ]] [[1941 ]] do [[kwiecień|kwietnia ]] [[1943 ]] oraz krótko w połowie [[1944 ]] r., kiedy to podjęto akcję ostatecznej likwidacji łódzkiego getta. Do Kulmhof wywieziono wówczas ofiary pierwszego etapu, w czerwcu. Potem kierowano je już tylko do komór gazowych Auschwitz-Birkenau.
Według historyków zginęło tutaj ponad 300 000 osób, przede wszystkim [[Żydzi|Żydów]], nieliczni [[Polacy]] oraz wspomniana wyżej 5-tysięczna grupa [[Romowie|Cyganów]].
Załogę stanowiło kilkunastu funkcjonariuszy [[ Gestapogestapo]] z [[Poznań|Poznania]] oraz kilkuset żandarmów i policjantów, tworzących tzw. Sonderkommando. ▼
Ośrodek zagłady w Kulmhof a. Nehr (Chełmno n. Nerem) odegrał ważną rolę w organizacji procesu zagłady ludności żydowskiej w ramach zbrodniczej nazistowskiej akcji [[Endlösung|ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej]]. Był jego "ośrodkiem„ośrodkiem doświadczalnym"doświadczalny”m w kwestii sposobu szybkiego uśmiercania dużych grup ludzi. Korzenie powstania komór gazowych Auschwitz-Birkenau tkwią w Chełmnie. ▼▲Załogę stanowiło kilkunastu funkcjonariuszy [[Gestapo]] z [[Poznań|Poznania]] oraz kilkuset żandarmów i policjantów, tworzących tzw. Sonderkommando.
▲Ośrodek zagłady w Kulmhof a. Nehr (Chełmno n. Nerem) odegrał ważną rolę w organizacji procesu zagłady ludności żydowskiej w ramach zbrodniczej nazistowskiej akcji [[Endlösung|ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej]]. Był jego "ośrodkiem doświadczalnym" w kwestii sposobu szybkiego uśmiercania dużych grup ludzi. Korzenie powstania komór gazowych Auschwitz-Birkenau tkwią w Chełmnie.
Obecnie na miejscu obozu mieści się [[Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem|muzeum]] i oraz monumentalny pomnik, wzniesiony [[27 września]] [[1964]] r. Potężna betonowa płyta o wymiarach 35 i 36 m i wysokości 6-7 m, wsparta jest na pięciu piramidach. Na jej przedniej ścianie znajduje się olbrzymia płaskorzeźba, przedstawiająca sceny męczeństwa więźniów. Obok widniejwidnieje napis -– ''Pamiętamy''. Na tylnej ścianie pomnika wyryto fragment wstrząsającego listu napisanego przez jedną z ofiar:
''"Wzięto nas od starca do niemowlęcia między miastem [[Koło (województwo wielkopolskie)|Koło]] a [[Dąbie]]. Wzięto nas do lasu i tam nas gazowano i rozstrzeliwano i palili... Otóż prosimy, aby nasi przyszli bracia ukarali naszych morderców. Świadków naszego gnębienia, którzy mieszkają w tej okolicy jeszcze raz prosimy o rozgłoszenie tego morderstwa po całym świecie..."''
Po południowej stronie pomnika utworzono lapidarium nagrobków ze zniszczonego w latach [[1941]]–[[1943]]1941–1943 cmentarza żydowskiego w [[Turek|Turku]]. W głębi lasu -– obok zrekonstruowanych fragmentów krematorium i zbiorowych mogił -– ustawiono w [[1990]] r. Ścianę Pamięci. Przy niej znajdują się liczne tablice i pomniki upamiętniające ofiary Holocaustu.
{{Przypisy}}
== Bibliografia ==
* BEDNARZBednarz Władysław, ''Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem.'', Warszawa 1946.
* CZERKAWSKICzerkawski Andrzej, DUNINDunin-WĄSOWICZWąsowicz Marek, ''Chełmno nad Nerem, Wyd. 1: W-wa 1967, Wyd. 2: W-wa 1969.
* GŁOWACKAGłowacka-PENCZYŃSKAPenczyńska Anetta, KAWSKIKawski Tomasz, MĘDYKOWSKIMędykowski Witold, HOREVHorev Tuvia (red), ''The First to be Destroyed: The Jewish Community of Kleczew and the Beginning of the Final Solution'', Academic Studies Press, Boston, 2015, <nowiki>ISBN 9781618112842</nowiki>
* GULCZYŃSKIGulczyński Janusz, ''Obóz śmierci w Chełmnie nad Nerem'' [przewodnik muzealny]. Konin 1991. Muzeum Okręgowe w Koninie.
* KĄKOLKąkol Kazimierz, ''Zbrodnia nie ukarana. Ściganie zbrodniarzy hitlerowskich w [[NiemcyRepublika ZachodnieFederalna Niemiec (1949–1990)|NRF]] (1959-1969)''. Warszawa 1970., ss. 94-97.
* KRAKOWSKIKrakowskI Shmuel, ''Das Todeslager Chełmno Kulmhof'', Wallstein 2007
* ''Mówią świadkowie Chełmna'', Łódź-Konin 2004, Oficyna Bibliofilów.
* NAŁKOWSKANałkowska Zofia, ''Medaliony'', [wiele wydań]; opowiadanie "Człowiek jest mocny".
* ''Ośrodek zagłady Żydów w Chełmnie nad Nerem w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej.'', Muzeum Okręgowe w Koninie, 6-7 września 2004.
* POSPIESZALSKIPospieszalski K.M., ''Niemiecki leśniczy o zagładzie Żydów w Chełmnie nad Nerem'' [w:] "Przegląd Zachodni", 1962, nr 3, ss. 93-95.
* SAKOWSKASakowska Ruta, ''Chełmno nad Nerem. Ostrzeżenia i pomoc'' [w:] "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1987, nr 2 (142), ss. 135-139 (bibliografia w przypisach).
* SERWAŃSKISerwański Edward, ''Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem.'', Poznań 1964.
== Linki zewnętrzne ==
| 