Sejm Rozbiorowy (1773–1775): Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
WP:SK, drobne redakcyjne, drobne merytoryczne, usunięcie zbędnych linków do dat |
|||
Linia 1:
[[Plik:Rejtan at Sejm of 1773 by Jan Matejko, 1866.png|thumb|
[[Plik:Allegory of the 1st partition of Poland.jpg|thumb
'''Sejm Rozbiorowy''' – [[sejm skonfederowany]] działający w latach
== Tło historyczne ==
W późnym XVII i początkiem XVIII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów została zredukowana ze swojego statusu głównej potęgi europejskiej do rosyjskiego [[Ambasadorowie i posłowie rosyjscy w Rzeczypospolitej 1763–1794|protektoratu]]. Rosyjscy władcy przy wykorzystaniu [[Wolna elekcja|wolnej elekcji]] decydowali o wyborze monarchów Królestwa Polskiego oraz o polityce wewnętrznej kraju. Dla przykładu [[Sejm Repninowski]] czerpie swą nazwę od rosyjskiego ambasadora [[Nikołaj Repnin|Nikołaja Repnina]], który nieoficjalnie przewodził obradom<ref name=":0">Jerzy Lukowski; Hubert Zawadzki (20.09. 2001). ''[http://books.google.com/books?id=NpMxTvBuWHYC&pg=PA84 A Concise History of Poland]''. Cambridge University Press, s. 84, ISBN 978-0-521-55917-1, dostęp 26.11.2015.</ref><ref>H.M. Scott (15.11.2001), ''[http://books.google.com/books?id=lc8EMD0JYUAC&pg=PA182 The Emergence of the Eastern Powers, 1756–1775]'' [http://books.google.com/books?id=lc8EMD0JYUAC&pg=PA182], Cambridge University Press, s. 181–182, ISBN 978-0-521-79269-1, dostęp 26.11.2015.</ref>.
Sejm Rozbiorowy oraz [[I rozbiór Polski]] nastąpiły w wyniku zmiany [[Równowaga sił|równowagi sił]] w Europie będącej następstwem rosyjskich zwycięstw nad [[Imperium Osmańskie|Osmanami]] w [[Wojna rosyjsko-turecka (1768–1774)|wojnie rosyjsko-tureckiej (1768–1774)]]. Przyczyniły się one do wzmocnienia Rosji i w efekcie zagroziły interesom [[Habsburgowie|Habsburgów]] w tym regionie (zwłaszcza w [[Mołdawia (kraina historyczna)|Mołdawii]] i [[Wołoszczyzna|Wołoszczyźnie]]). Austria Habsburgów rozważała nawet wojnę z Rosją<ref name=":1">[http://www.britannica.com/place/Poland/History#toc28181 Poland, Partitions of.] (2008). Encyclopædia Britannica Online, dostęp 26.11.2015.</ref><ref>Little, Richard, ''The Balance of Power in International Relations'', Cambridge University Press, 2007, ISBN 978-0-521-87488-5.</ref>.
Francja<ref name=":15" />, która była przychylna zarówno Rosji, jak i Austrii zaproponowała serię terytorialnych korekt, w których Austria zostałaby zrekompensowana częściami [[Śląsk (prowincja)|Śląska]], [[Królestwo Prus|Prusy]] otrzymałyby [[Warmia|Warmię]] oraz część [[Księstwo Kurlandii i Semigalii|Księstwa Kurlandii i Semigalii]]. Król Prus, [[Fryderyk II Wielki|Fryderyk II]] nie miał jednak zamiaru wyrzekać się Śląska zdobytego niedawno w wyniku [[Wojny śląskie|wojen śląskich]]. Z drugiej strony był on także zainteresowany pokojowym rozwiązaniem konfliktu, ponieważ pruski skarbiec i armia były nadszarpnięte w wyniku [[Wojna siedmioletnia|wojny siedmioletniej]], a sojusz Prus z Rosją potencjalnie doprowadziłby do wojny z Austrią. Prusy były także zainteresowane ochroną osłabionego Imperium Osmańskiego, ponieważ można się nim było posłużyć w wypadku ewentualnego konfliktu z Rosją lub Austrią<ref name=":2">''Historia dyplomacji polskiej'', t. II 1572-1795, Warszawa 1982, s. 517.</ref><ref name=":15">{{Cytuj |url = http://pulshistorii.pb.pl/4245060,49676,rozbior-polski-systemem-francuskim |tytuł = Rozbiór Polski systemem francuskim |opublikowany = pulshistorii.pb.pl |data dostępu = 2015-11-26}}</ref>.
Kiedy Austria zaanektowała miasta [[Spisz]]u (naruszając tym samym [[Zastaw spiski|traktat pokojowy zawarty w Zagrzebiu]]) [[Katarzyna II Wielka]] oraz jej doradca, generał [[Zachar Czernyszew]], zasugerowali [[Henryk Pruski|księciu Henrykowi]], aby Prusy zaanektowały część polskiego terytorium, na przykład [[Archidiecezja warmińska|biskupstwa warmińskiego]]<ref name=":2" />. Po przekazaniu tej informacji Fryderykowi II Prusy wystąpiły z propozycją [[Rozbiór państwa|rozbioru]] polskiego terytorium pomiędzy trzy mocarstwa, którego największą część miała otrzymać strona najbardziej osłabiona przez niedawną zmianę układu sił, czyli Austria. Fryderyk II starał się chronić Ottomanów poprzez kierowanie rosyjskich dążeń do ekspansji na osłabioną Polskę. Austriacki mąż stanu Wenzel Anton von Kaunitz wysunął propozycję, aby Prusy zajęły ziemie polskie w zamian za zrzeczenie się Śląska na rzecz Austrii. Oferta ta została odrzucona przez Fryderyka<ref name=":2" />.
Linia 16 ⟶ 15:
Przez kilka dekad (od czasu [[Sejm niemy|sejmu niemego]]) Rosja uważała słabą Polskę za swój protektorat<ref name=":0" />. Wojna domowa, podczas której siły [[Konfederacja barska|konfederacji barskiej]] starały się zerwać rosyjską kontrolę nad Polską, pozostawiła kraj wyniszczony<ref name=":1" />. Niedawna [[Koliszczyzna]] przyczyniła się do dalszego osłabienia pozycji Polski. Na dodatek tego, wspierany przez Rosję król [[Stanisław August Poniatowski]] był uważany za równocześnie zbyt słabego i niezależnie myślącego, co ostatecznie sprawiło, że rosyjski dwór uznał, że użyteczność Polski jako protektoratu wyczerpała się. Państwa zaborcze oficjalnie usprawiedliwiły swoje postępowanie jako konieczność zadośćuczynienia za szkody wyrządzone przez kłopotliwego sąsiada oraz przywrócenia pokoju w Polsce poprzez interwencję militarną (a konfederacja Barska dostarczyła pożytecznej wymówki). Próba porwania króla Augusta przez konfederatów barskich 3 listopada 1771 roku dała trzem dworom pretekst do przekonania opinii publicznej o „polskiej anarchii” oraz potrzeby wkroczenia w celu „uratowania” kraju i jego obywateli<ref>Władysław Konopczyński, ''Dzieje Polski nowożytnej'', Warszawa 1986, t. II, s. 632.</ref><ref name=":3">Sharon Korman (31.10.1996), ''The Right of Conquest. The Acquisition of Territory by Force in International Law and Practice. The Acquisition of Territory by Force in International Law and Practice'', Clarendon Press, s. 75, ISBN 978-0-19-158380-3.</ref>. W rzeczywistości kierowała nimi chęć zysku terytorialnego<ref name=":3" /><ref>Norman Davies, ''Europe. A History'', (1997) Pimlico, s. 663.</ref>.
Po rozpoczęciu rosyjskiej okupacji nad [[Księstwa Naddunajskie|Księstwami Naddunajskimi]] książę [[Henryk Pruski]] przekonał Fryderyka II oraz [[Maria Teresa Habsburg|arcyksiężną Marię Teresę Habsburg]], że zamiast rosyjskiej aneksji ziem Osmanów, układ sił może być utrzymany poprzez trójstronny rozbiór Królestwa Polskiego. Pod naciskiem Prus, które od dawna chciały zagarnąć [[Prusy Królewskie]], zaborcy uzgodnili pierwszy rozbiór Polski. Jedynie symboliczny sprzeciw został podniesiony przez Austrię<ref>{{Cytuj |autor = Norman Davies |tytuł = Europe. A History |data = 1997 |cytat = 'The more she wept,' joked Frederick II of Maria Theresa, 'the more she
Już w latach
Po dokonaniu rozbioru Polski zaborcy zażądali, aby król Stanisław i Sejm zalegalizowali ich działania<ref name=":4" />. Król zaapelował do narodów Europy zachodniej o pomoc i zwlekał z powołaniem sejmu<ref name=":4" />. Europejskie mocarstwa zareagowały na rozbiór Polski z obojętnością, za wyjątkiem protestu [[Karol III Hiszpański|króla Hiszpanii]]<ref>Norman Davies, ''Europe. A History'', Pimlico, 1997, s. 664.</ref>. Podniosło się jedynie kilka głosów sprzeciwu, jak np. [[Edmund Burke|Edmunda Burke]], który widział w rozbiorze Polski początek rewolucyjnych zmian w europejskiej równowadze sił<ref name=":4" /><ref>{{Cytuj |url = http://www.britannica.com/place/Poland/History#toc28181 |tytuł = Poland {{!}} history – geography :: History |opublikowany = Encyclopedia Britannica |data dostępu = 2015-11-26}}</ref>.
Podczas gdy król August oraz senat debatowali nad kursem działania, cierpliwość zagranicznych mocarstw zaczęła się wyczerpywać<ref name=":5">Władysław Smoleński (1919). ''[http://books.google.com/books?id=DUpBAAAAIAAJ&pg=PA295 Dzieje narodu polskiego]'', Gebethner i Wolff, s. 295–305, dostęp 26.11.2015.</ref>. W rezultacie jeden z czołowych przeciwników zgody na zagraniczne roszczenia, biskup [[Adam Stanisław Krasiński (biskup wileński)|Adam Stanisław Krasiński]] został porwany przez [[Kozacy|Kozaków]] i przewieziony do Warszawy, gdzie ambasadorzy zaborców zażądali aby król i senat zwołali [[Sejm walny I Rzeczypospolitej|sejm walny]] w celu ratyfikacji rozbiorów<ref name=":5" />. Kolejnym dowodem ich wpływu jest fakt, że senatorzy z anektowanych terytoriów (włączając [[Diecezja inflancka|diecezję inflancką]], [[województwo ruskie]] oraz [[województwo witebskie]]) odmówili udziału w kolejnych obradach senatu<ref name=":5" />. Podczas gdy znikąd nie nadchodziła pomoc, a sprzymierzeni zaborcy okupowali Warszawę, aby siłą oręża wymusić zwołanie sejmu, nie było innej możliwości niż podporządkowanie się ich woli<ref name=":4" /><ref name=":5" />. Warszawa stała się de facto garnizonem zagranicznych mocarstw<ref name=":5" />. 19 kwietnia senat zgodził się zwołać sejm walny<ref name=":5" />.
== Przygotowania ==
Przygotowania do obrad sejmu walnego nie były łatwe. Biskup Krasiński i [[Kajetan Sołtyk]] wyrażali głośno swój sprzeciw<ref name=":5" />. Obrady co najmniej 32 z [[Sejmiki ziemskie|sejmików ziemskich]], które miały wybrać deputowanych były zakłócone. W efekcie najniższa w historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów liczba przedstawicieli – tylko około 102-111 (w zależności od źródła), pojechała na obrady do Warszawy, gdzie dołączyli oni do 36 senatorów oraz ministrów<ref name=":5" /><ref name=":7">Jacek Jędruch (1998). ''[https://books.google.pl/books?id=Rmx8QgAACAAJ&redir_esc=y Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493–1977: a guide to their history]'', EJJ Books, s. 162–163, ISBN 978-0-7818-0637-4.</ref><ref name=":6">{{Cytuj |url = http://portalwiedzy.onet.pl/51451,,,,sejmy_rozbiorowe,haslo.html |tytuł = Sejmy rozbiorowe
== Obrady sejmu ==
Sejm ten został zwołany na 19 kwietnia 1773 na wcześniejsze żądanie [[Ambasadorowie i posłowie rosyjscy w Rzeczypospolitej 1763–1794|rosyjskiego posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego]] [[Otto Magnus von Stackelberg|Otto Magnusa von Stackelberga]], posła pruskiego [[Gédéon Benoît|Gédéona Benoît]] i austriackiego [[Karl Emeryk Aleksander Reviczky von Revisnye|Karla Reviczkyego]], którzy zamierzali przeprowadzić legalizację rozbiorów przez sejm. Jednocześnie mocarstwa utworzyły wspólny [[fundusz korupcyjny]], z kasy którego miano opłacać przychylność posłów i senatorów.
Już 16 kwietnia, 60 przekupionych posłów i 9 senatorów zawiązało [[konfederacja (historia Polski)|konfederację]]<ref>Bezprawną, gdyż niezapowiedzianą w porę, [[Paweł Jasienica]], ''Rzeczpospolita Obojga Narodów. Dzieje agonii'', PIW, Warszawa 1982, s. 350, ISBN 83-06-00788-3.</ref>, aby nie dopuścić do zerwania sejmu poprzez zastosowanie zasady ''[[liberum veto]]'' (uchwały konfederacji stanowione były większością głosów)<ref name=":5" /><ref name=":7" /><ref>Michalski, Jerzy (1988), „Tadeusz Rejtan”, ''Polski Słownik Biograficzny'', XXXI/2, s. 231–237.</ref><ref>{{Cytuj |url = http://portalwiedzy.onet.pl/65901,,,,rejtan_tadeusz,haslo.html |tytuł = Rejtan Tadeusz
Obradujący na [[Zamek Królewski w Warszawie|Zamku Królewskim w Warszawie]] otoczeni zostali asystą [[Armia Imperium Rosyjskiego|wojska rosyjskiego]]. Posłowie [[Tadeusz Reytan]] i [[Samuel Korsak]] stanęli na czele opozycji przeciwko sejmowi pod węzłem konfederacji i marszałkowi Ponińskiemu. Wsparli ich posłowie: [[Franciszek Jerzmanowski]], [[Stanisław Kożuchowski]], [[Rupert Dunin]], [[Jan Tymowski]], [[Józef Zaremba (zm. 1774)|Józef Zaremba]], [[Michał Radoszewski]], [[Ignacy Suchecki]], [[Tadeusz Wołodkowicz]], [[Stanisław Bohuszewicz]]<ref>Mirosław Frančiċ Franciszek Jerzmanowski, w: ''[[Polski Słownik Biograficzny]]'', t. XI, 1964-1965, s. 180.</ref>. Na nic zdało się wykradzenie przez Reytana [[Laska marszałkowska (Polska)|laski marszałkowskiej]], co miało uniemożliwić rozpoczęcie obrad. Nikły opór ostatecznie złamały egzekucje wojskowe w domach oponentów, groźba rozszerzenia rozbiorów o centralne ziemie Polski i spalenia [[Warszawa|Warszawy]] w przypadku jego kontynuacji<ref>''Encyklopedia. Historia'', Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1993, s. 525.</ref>. Część senatorów została aresztowana i zesłana na Syberię<ref name=":4" />.
Linia 43 ⟶ 42:
Zaborcy (w szczególności Rosja) nalegali, aby Sejm uchwalił reformy mające na celu wzmocnienie ich władzy nad Rzecząpospolitą. Oryginalna komisja dostała pozwolenie na kontynuowanie prac do stycznia 1774 roku, przedłużając sejm, który ponownie został zakończony. Komisja nie była jednak w stanie wdrożyć swoich zmian w tym okresie w wyniku czego dostała pozwolenie na przedłużenie swoich obrad po raz kolejny. W sumie obrady sejmu były przedłużane siedem razy<ref name=":5" />.
[[Prawa kardynalne]] będące quasi-konstytucją, zawierającą większość konserwatywnych praw stojących za niewydolnym systemem Rzeczypospolitej Polskiej Obojga Narodów, były zagwarantowane przez zaborców<ref name=":5" /><ref name=":6" />. Utrzymanie praw kardynalnych leżało w ich interesie, ponieważ zapewniały one łatwość kontroli nad polskim systemem politycznym z zewnątrz<ref>Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski i Michał Pietrzak, ''Historia państwa i prawa polskiego'', Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987, s.
Sejm zajmował się między innymi tworzeniem praw redukujących tolerancję religijną w kraju. Pasywne prawa wyborcze protestantów i prawosławnych zostały zredukowane w wyniku restrykcji nakładającej limit liczby deputowanych nie wyznających religii rzymskokatolickiej wynoszący trzech (po jednym z Wielkopolski, Małopolski i Księstwa Litewskiego)<ref name=":5" /><ref name=":7" />. Zakazano im także udziału w wyborach do senatu oraz na stanowiska ministrów<ref name=":5" />.
Linia 51 ⟶ 50:
Prusy w marcu 1775 roku narzuciły niekorzystny dla Polski traktat handlowy. Rozbiory odcięły dostęp państwa do morza i państwo polskie, nie mając wyboru, musiało się zgodzić na nałożone przez Prusy cła, które na wiele lat osłabiły polski handel bałtycki<ref>''[https://books.google.pl/books?id=_OJBAAAAYAAJ&redir_esc=y Polish Western Affairs]'', Instytut Zachodni, 1980, s. 45.</ref><ref name=":10">F.W. Carter (20.04.2006), ''[https://books.google.pl/books?id=QA5jmNtYc74C&pg=PA190&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Trade and Urban Development in Poland: An Economic Geography of Cracow, from Its Origins to 1795]'', Cambridge University Press, s. 190–191, ISBN 978-0-521-02438-9, dostęp 27.11.2015.</ref>. Prusy wymusiły także zgodę na swobodny import pruskich towarów przemysłowych oraz ułatwienia w eksporcie polskiego zboża, dążąc do przekształcenia Polski w rolnicze zaplecze dla pruskiego przemysłu<ref name=":11" />.
Sejm stworzył także dwie instytucje: [[Rada Nieustająca|Radę Nieustającą]] – organ rządowy działający przy królu, jako pierwowzór gabinetu ministrów oraz [[Komisja Edukacji Narodowej|Komisję Edukacji Narodowej]]<ref name=":7" />. Rada Nieustająca miała być instytucją, którą łatwiej będzie kontrolować niż niesforny sejm i w rzeczy samej, pozostała ona pod kontrolą Rosji. Niemniej jednak była ona istotnym usprawnieniem rządu Rzeczypospolitej<ref name=":5" /><ref name=":7" />. Rada ze swoimi Departamentami Interesów Cudzoziemskich, Skarbowym, Wojskowym, Sprawiedliwości oraz Dobrego Porządku (policji), którym przewodniczyli ministrowie-specjaliści, zajmowała się interpretacją istniejącego prawa w sferze administracji i zapewniała państwu stały organ rządowy, który funkcjonował pomiędzy obradami sejmu i nie podlegał zasadzie ''liberum veto''<ref name=":7" />. Rada Nieustająca była przewodzona przez króla, składała się z 36 członków (po 18 z każdej izby sejmu) i orzekała większością głosów (za wyjątkiem równego rozkładu głosów, kiedy decyzja należała do króla). Dotychczas wpływowi ministrowie znaleźli się pod kontrolą pięciu równoległych departamentów rady. Rada oprócz swoich obowiązków administracyjnych prezentowała królowi trzech kandydatów na każdą nominację do senatu lub innych ważnych urzędów<ref name=":12">Józef Andrzej Gierowski, ''Historia Polski 1764–1864'', Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, ISBN 83-01-03732-6, s.
Komisja Edukacji Narodowej była kolejnym rodzajem nowo utworzonego organu państwowego<ref name=":7" />. Przejęła ona znaczną część mienia niedawno zlikwidowanego [[Jezuici|zakonu jezuitów]]<ref name=":0" /> i stała się pierwszym ministerstwem edukacji w Europie. Jako taka, jest uważana za najznakomitsze i najbardziej konstruktywne osiągnięcie opłakiwanego sejmu rozbiorowego<ref name=":5" /><ref name=":7" /><ref>Ted Tapper (23.12.2004). ''[https://books.google.pl/books?id=riv0UCM90AMC&pg=RA2-PA140&redir_esc=y Understanding Mass Higher Education: Comparative Perspectives on Access]'', Psychology Press, s. 140, ISBN 978-0-415-35491-2, dostęp 27.11.2015.</ref><ref>Norman Davies (28.02.2005), ''God’s Playground. 1795 to the present'', Columbia University Press, s. 167, ISBN 978-0-231-12819-3.</ref>.
Linia 63 ⟶ 62:
Komisja zakończyła swoje obrady 27 marca 1775 roku. Sejm został wznowiony, zaakceptował nowe ustawodawstwo i został zakończony 11 kwietnia 1775 roku<ref name=":5" />.
15 kwietnia 1775 posłowie: [[Rupert Dunin]], [[Tomasz Przyjemski]], [[Franciszek Jerzmanowski]] i [[Stanisław Kożuchowski]] wnieśli manifest w grodzie warszawskim o nieważności wszystkich postanowień sejmu od
== Skutki ==
Linia 82 ⟶ 81:
* [http://www.youtube.com/watch?v=AF1ALm1w-Ko Po moim trupie!] – Polimaty Plus
[[Kategoria:Sejm Rozbiorowy 1773-1775| ]]
| |||