Makuria: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Old Nubian manuscript.jpg|alt= Strona z rękopisu staronubijskiego przekładu Liber Institutionis Michaelis Archangeli, IX - X w., znaleziona w QasrKasr Ibrim, Nubia (Sudan), zbiory British Museum|mały|<span data-ve-clipboard-key="0.3178720235744851-1"> </span>Strona z rękopisu staronubijskiego przekładu ''Liber Institutionis Michaelis Archangeli,'' IX - X w., znaleziona w QasrKasr Ibrim, Nubia (Sudan), zbiory British Museum]]

Przetrwała część nubijskiego piśmiennictwa z epoki. Dokumenty były pisane w staronubijskim [[Majuskuła|majuskułą]] alfabetu greckiego, rozszerzonego o niektóre symbole [[Język koptyjski|koptyjskie]] i inne unikalne dla Nubijczyków. Napisane w języku blisko związanym ze współczesnym językiem Nobiin, dokumenty te zostały rozszyfrowane dawno temu. Jednak zdecydowana większość z nich to prace traktujące o religii albo zapisy prawne o małej wartości dla historyków. Największy znany zbiór, znaleziony w [[QasrKasr Ibrim]], zawierał cenne dokumenty z listą królów nubijskich i ich urzędników – najważniejsze źródło dla rekonstrukcji historii chrześcijańskiej Nubii{{odn|Plumley|1982|s=23}}.

Istotnych informacji dostarcza archeologia. Właściwe badania archeologiczne na terenie Nubii rozpoczęły się na początku XX w. Największe badania, obejmujące cały obszar północnej Nubii, przeprowadzono w czasie kampanii [[UNESCO]] w latach 60-tych XX wieku{{odn|Gartkiewicz|1982|s=106–107}}. Budowa [[Wysoka Tama|Wielkiej Tamy Asuańskiej]] w 1964 r. musiała doprowadzić do zalania tego, co kiedyś stanowiło Nobadię. Dążenie UNESCO do tego, aby przeprowadzić jak najwięcej prac archeologicznych przed mającym nastąpić zalaniem, zaowocowało przybyciem do Nubii setek ekspertów z całego świata. Do ważniejszych miejsc przeszukanych na terenie Makurii należało [[Faras]] wraz ze [[Katedra w Faras|swoją katedrą]], odkopane przez polski zespół pod kierownictwem prof. [[Kazimierz Michałowski|Kazimierza Michałowskiego]], QasrKasr Ibrim badany przez Brytyjczyków i [[Debeira]] Zachodnia, miasto w którym prace prowadził Uniwersytet Ghany, dostarczając ważnych informacji na temat życia codziennego w średniowiecznej Nubii. Wszystkie te miejsca znajdują się na terenach, które stanowiły kiedyś Nobadię. Jedynym znaczącym miejscem wykopalisk archeologicznych w Makurii właściwej jest częściowa eksploracja stolicy w Starej Dongoli{{odn|Godlewski|1991}}.

Podczas panowania w Egipcie [[Fatymidzi|Fatymidów]] Egipt i Makuria rozwijały bliskie i pokojowe stosunki. [[Szyizm|Szyiccy]] Fatymidzi mieli niewielu sojuszników w świecie muzułmańskim i traktowali południowych chrześcijan jak sojuszników{{odn|Kropáček|1997|s=399}}. Siła Fatymidów zależała również od dostarczanych przez Makurię niewolników, którzy służyli do obsadzania egipskiej armii. Handel między dwoma państwami rozkwitł: Egipt wysłał pszenicę, wino i len na południe, zaś Makuria eksportowała kość słoniową, bydło, strusie pióra i niewolników. Stosunki z Egiptem zepsuły się, gdy w 1171 r. do władzy doszli [[Ajjubidzi]]. We wczesnym okresie panowania Ajjubidów Nubijczycy najechali Egipt, być może w celu poparcia swoich sojuszników Fatymidów{{odn|Kropáček|1997|s=401}}. Ajjubidzi odparli tę inwazję i odpowiedzieli atakiem. [[Saladyn|Salah ad-Din]] wysłał swojego brata Turan Shah, który pokonał Nubijczyków i zanim wycofał się na północ przez kilka lat zajmował QasrKasr Ibrim{{odn|Plumley|1982|s=23}}. Emisariusz, wysłany do Makurii w celu oceny wartości kraju dla podboju, informował że ziemia jest zbyt słaba. Być może dzięki temu przez następne stulecie Ajjubidzi w dużej mierze ignorowali swojego południowego sąsiada{{odn|Yakov|1999|s=100}}.

Ajjubidzi zachowywali się bardzo agresywnie wobec plemion beduińskich pobliskich pustyń, spychając je na południe w konflikt z Nubijczykami. Archeologia dostarcza wyraźnych dowodów zwiększającej się niestabilności w regionie. Nieufortyfikowane miasta zyskują mury miejskie, ludzie wycofują się na lepiej bronione pozycje, takie jak w QasrKasr Ibrim, domy w całym regionie buduje się solidniej, z tajnymi kryjówkami na żywność i inne kosztowności. Archeologia dostarcza również świadectw wzrastającej arabizacji i islamizacji. Wolny handel między królestwami był częścią Baqt i z czasem kupcy arabscy stali się widoczni w Dongoli i innych miastach. Ostatecznie obszar północny, większość którego stanowiła kiedyś Nobadię, stał się w dużej mierze zarabizowany i zislamizowany, oraz w znacznym stopniu niezależny od Dongoli; coraz częściej był też określany jako al-Maris.

Handel w Makurii w dużej mierze opierał się na barterze, ponieważ państwo nigdy nie wprowadziło waluty. Jednak na północy egipskie monety były powszechne{{odn|Jakobielski|1992|s=207}}. Z Egiptu sprowadzano szeroki wachlarz dóbr luksusowych i wytwarzanych. Głównym towarem eksportowym Makurian byli niewolnicy. Niewolnicy wysyłani na północ nie pochodzili z Makurii, ale raczej z ziem położonych dalej na południe i zachód. Niewiele wiadomo o handlu i stosunkach z innymi częściami Afryki. Istnieją pewne dowody archeologiczne potwierdzające kontakty i wymianę handlową z obszarami położonymi na zachodzie, zwłaszcza z [[Kordofan|Kurdufanem]]em. Na zachodzie, obszar do Gebel al-AinAjn znajdował się pod bezpośrednią kontrolą Makurii, łącząc kultury Nilu z kulturą [[ZankorZankur]]{{odn|Eger|2011|s=115–120}}. Dodatkowo wydają się prawdopodobne kontakty z [[Darfur]]em i [[Kanem-Bornu]]. Możemy przypuszczać, że istotne były stosunki polityczne między Makurią i chrześcijańską [[Etiopia|Etiopią]] na południowym wschodzie. Na przykład w X wieku [[Georgios II]] skutecznie interweniował w imieniu nienazwanego etiopskiego władcy, przekonując patriarchę [[Aleksandria|Aleksandrii]] [[Filoteos (koptyjski Patriarcha Aleksandrii)|Philotheosa]] do wyboru [[Abuna]], głowy [[Etiopski Kościół Ortodoksyjny|Etiopskiego Kościoła Ortodoksyjnego]]. Jednak istnieje niewiele dowodów na inne interakcje pomiędzy tymi dwoma chrześcijańskimi państwami.

Niewiele wiadomo o przedstawicielach władzy poza królem. Jest wzmiankowany szeroki wachlarz urzędników, generalnie używających bizantyjskich tytułów, ale ich role nigdy nie zostały wyjaśnione. Jedyną funkcją dobrze znaną dzięki dokumentom znalezionym w QasrKasr Ibrim, jest eparcha z Nobadii, który wydaje się być namiestnikiem w tym regionie po przyłączeniu go do Makurii. Dokumenty związane z eparchą świadczą o tym, że był on również odpowiedzialny za handel i dyplomację z Egipcjanami. Wczesne dokumenty wskazują raczej na to, iż był on mianowany przez króla, ale z późniejszych wynika, że jego stanowisko stało się dziedziczne{{odn|Adams|1991|s=258}}. Ostatecznie rządził autonomiczną, a następnie kontrolowaną przez Egipcjan al-Maris.

Biskupi mogli uczestniczyć w zarządzaniu państwem. Ibn SelimSalim elal-Aswani zauważył, że zanim król odpowiedział na jego misję spotkał się z radą biskupów{{odn|Jakobielski|1992|s=211}}. ElAl-Aswani opisał państwo bardzo scentralizowane, ale inni autorzy stwierdzają, że Makuria była federacją trzynastu królestw pod przewodnictwem wielkiego króla w Dongoli{{odn|Zabkar|1963}}. Nie wiemy jak było w rzeczywistości, ale królestwo [[Dotawo]], wyraźnie wymienione w dokumentach z QasrKasr Ibrim, mogło być jednym z tych królestw zależnych{{odn|Adams|1991|s=259}}.

Jednym z najbardziej dyskutowanych zagadnień wśród badaczy starożytnej Nubii jest to dotyczące religii w Makurii. Aż do V wieku stara wiara [[Meroe]] wydaje się pozostawać silna, nawet gdy znika jej odpowiednik w Egipcie – [[Mitologia egipska|starożytna religia egipska]]. W V wieku Nubijczycy wkroczyli do Egiptu po tym, jak chrześcijanie próbowali przekształcić niektóre z głównych świątyń starej wiary w kościoły{{odn|Adams|1977|s=440}}. Wśród znalezisk archeologicznych w Nubii z tego okresu jest wiele o chrześcijańskim charakterze, co niektórym uczonym dało podstawę do twierdzenia, że ewangelizacja Nubii rozpoczęła się wcześniej niż w VI w. Do drugiej połowy XX w. przyjmowano, iż konwersja była wynikiem szeregu misji [[Cesarstwo Bizantyńskie|Cesarstwa Bizantyjskiego]] wysyłanych przez [[Justynian I Wielki|Justyniana]] i [[Teodora (żona Justyniana I)|Teodorę]] w połowie VI wieku. Źródłem tych informacji jest [[Jan z Efezu|Jan, biskup Efezu]]. Dowody archeologiczne wskazują jednak na istnienie chrześcijańskich budowli sakralnych np. w QasrKasr Ibrim już w 2. połowie V w. Być może misje pary cesarskiej miały na celu podporządkowanie Nubijczyków Kościołowi ortodoksyjnemu – [[Sobór chalcedoński|chalcedońskiemu]], jak chciał Justynian lub Kościołowi monofizyckiemu, co było życzeniem Teodory{{odn|Plumley|1982|s=21–22}}. Jan z Efezu informuje, że dzięki intrygom Teodory monofizyci, którzy wyprzedzili oficjalną misję cesarską, z powodzeniem dokonali konwersji królestw Nobadii i Alodii, ale Makuria pozostała wroga{{odn|Adams|1977|s=441}}. [[Jan z Biclar]] stwierdza, że Makuria przyjęła potem konkurencyjny ryt [[Melchici|melchicki]].

Kościół makurski został podzielony na siedem biskupstw: [[KalabshaKalabsza]], [[Qupta]], QasrKasr Ibrim, Faras, [[Sai (Nubia)|Sai]], Dongola i [[Suenkur]]{{odn|Shinnie|1978|s=583}}. W przeciwieństwie do Etiopii raczej nie powstał Kościół narodowy, a wszystkich siedmiu biskupów odpowiadało bezpośrednio przed koptyjskim patriarchą Aleksandrii. Biskupów wyznaczał patriarcha, a nie król, choć wydaje się, że w dużej mierze byli wybierani spośród Nubijczyków, nie Egipcjan{{odn|Adams|1977|s=472}}.

Interpretacja dowodów z dwóch różnych cmentarzy na obszarze [[Wadi Halfa]] i w [[Meinarti]] doprowadziła Shinnie'go do stwierdzenia, że islam był obecny w Makurii już od wczesnych lat X wieku, i wygląda na to, że chrześcijanie i muzułmanie mieszkali w zgodzie przez kilka stuleci. Przypuszcza się, że chrześcijańska wspólnota słabła: dwie rolki znalezione w grobie biskupa w QasrKasr Ibrim, datowane na 1372 r., świadczą o jego wyświęceniu w Kairze i zezwoleniu na [[Intronizacja|intronizację]]. Według Shinnie'go oznacza to, że chrześcijaństwo wciąż miało znaczenie, chociaż liczba chrześcijan w okolicy zmniejszała się{{odn|Shinnie|1965|s=265}}.

W pierwszym okresie rozwoju budownictwa sakralnego w Nubii powstają założenia podłużne na wzór popularnego ówcześnie układu [[Bazylika|bazylikowego]]. Na podstawie znalezisk można założyć, że były to układy [[Nawa|trzynawowe]] z filarowymi podporami, z [[zakrystia]]mi flankującymi zachodnią [[Apsyda (architektura)|apsydę]]. W głównym nurcie rozwojowym następuje monumentalizacja i skomplikowanie planów m.in. domniemanych pierwszych katedr w Faras i QasrKasr Ibrim np. pojawiają się plany pięcionawowe, podpory kolumnowe (w Faras){{odn|Gartkiewicz|1982|s=123}}. W drugim okresie rozwoju nubijskiej architektury zaznacza się dwutorowość działalności budowlanej. Obok kierunku zachowawczego, występującego głównie na prowincji, istnieje drugi, postępowy, o charakterze dworskiej inicjatywy, którego osiągnięciem staje się wprowadzenie układu centralnego{{odn|Gartkiewicz|1982|s=125}}. Układy kopułowe, wprowadzone ok. 1000 r. szybko rozpowszechniają się, ale przez dłuższy czas konstrukcje te pozostają innowacją jakby niezależną od całości kompozycji przestrzennej budowli{{odn|Gartkiewicz|1982|s=118}}. W ostatnim okresie rozwoju maleje skala wznoszonych założeń, miejscowe osiągnięcia ewoluują, na ukształtowanie niektórych obiektów mają wpływ koncepcje układów [[Kościół halowy|halowych]], stanowiących jeden z podstawowych elementów kompozycji budowli kultury islamu{{odn|Gartkiewicz|1982|s=127, 129–130}}.

W okresie chrześcijańskim główne, kilkutysięczne centa znajdują się na terenie Nobadii w Faras, QasrKasr Ibrim i Quarta, natomiast w Makurii właściwej w Starej Dongoli, Sai, prawdopodobnie również Argo{{odn|Gartkiewicz|1982|s=114}}. Miasta o zwartej, jedno- lub dwukondygnacyjnej zabudowie niekiedy podporządkowane są projektowanej sieci ulicznej. Niektóre miasta otaczane są fortyfikacjami{{odn|Gartkiewicz|1982|s=114–115}}. W końcowej fazie rozwoju społeczeństwa chrześcijańskiego w każdej miejscowości znajdował się kościół, zazwyczaj usytuowany na obrzeżach osady. Formowanie się całych kompleksów sakralnych np. w Starej Dongoli, Faras, [[Tamit]] wskazuje wg Gartkiewicza na powstawanie osobnych "dzielnic duchownych"{{odn|Gartkiewicz|1982|s=115}}. <gallery mode="packed-hover" widths="px" heights="px" caption="Kościół z granitowymi kolumnami w Starej Dongoli, Nubia (Sudan)">