Polski październik 1956: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m przekierowanie |
Andrzei111 (dyskusja | edycje) |
||
Linia 1:
[[Plik:Gomulka speech.jpg|thumb|[[Władysław Gomułka]] przemawia na [[Plac Defilad w Warszawie|pl. Defilad w Warszawie]], 24 października 1956]]
'''Odwilż gomułkowska''', in. '''polski Październik''', '''Październik ’56''', '''odwilż październikowa''' – zmiana polityki wewnętrznej w [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej]] w II połowie 1956 roku, połączona ze zmianą na czele władzy i liberalizacją systemu politycznego. Jej efektem było m.in. uwolnienie z więzień i internowań części więźniów politycznych i duchowieństwa, w tym kard. [[Stefan Wyszyński|Stefana Wyszyńskiego]].
== Przyczyny ==
Odwilż gomułkowska była następstwem śmierci [[Józef Stalin|Stalina]] (marzec 1953) i związanych z tym zmian w [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], ujawnieniem [[O kulcie jednostki i jego następstwach|tajnego referatu Chruszczowa]] na temat stalinowskich zbrodni wygłoszonego 25 lutego 1956 na [[XX Zjazd KPZR|XX Zjeździe KPZR]], tajemniczej śmierci [[Bolesław Bierut|Bolesława Bieruta]] w [[Moskwa|Moskwie]] (marzec 1956), [[Poznański Czerwiec|wydarzeń poznańskich]] (czerwiec 1956), rozłamu w rządzącej partii [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|PZPR]] i dojścia do władzy nowej ekipy rządowej pod przywództwem [[Władysław Gomułka|Władysława Gomułki]].
== Przebieg ==
Od czasu [[Poznański Czerwiec|wydarzeń poznańskich]] (28 czerwca 1956) utrzymywał się w Polsce stan napięcia. Władze partyjne, zdając sobie sprawę z napięć, do których doprowadził [[stalinizm]], [[kolektywizacja]] oraz [[gospodarka planowa]], gorączkowo szukały wyjścia z pogarszającej się sytuacji. Kandydatem możliwym do zaakceptowania przez dwie zwalczające się frakcje partyjne ([[natolińczycy|natolińczyków]] i [[puławianie|puławian]]) był Władysław Gomułka, były I Sekretarz odsunięty od władzy i więziony za „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”. 15 października 1956 r. [[Biuro Polityczne KC PZPR|Biuro Polityczne]] obradujące z Gomułką zdecydowało o rozpoczęciu 19 października VIII [[Plenarne posiedzenie Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej|Plenum]] mającego wybrać nowe BP bez [[Konstanty Rokossowski|Konstantego Rokossowskiego]] marszałka Polski i ZSRR<ref name="Nehring">{{Cytuj stronę | url = http://wyborcza.pl/alehistoria/1,148748,19042200,awantura-z-chruszczowem.html | tytuł = Awantura z Chruszczowem | autor = Piotr Nehring | data = 19.10.2015 | opublikowany = Wyborcza.pl Ale historia | data dostępu = 2015-10-25}}</ref>.
W nocy z 18 na 19 października oddziały [[Północna Grupa Wojsk|Północnej Grupy Wojsk]] [[Armia Radziecka|Armii Radzieckiej]], które opuściły swoje garnizony na Dolnym Śląsku i Pomorzu, rozpoczęły marsz w kierunku [[Warszawa|Warszawy]]. Kolumny piechoty zmotoryzowanej i czołgów [[Ludowe Wojsko Polskie|Ludowego Wojska Polskiego]] z jednostek w [[Legionowo|Legionowie]], [[Kazuń Nowy|Kazuniu]] i [[Modlin]]ie, dowodzone przez oficerów radzieckich, rozwijające się w kierunku na Warszawę, wykonywały ściśle polecenia Rokossowskiego, który zamierzał wesprzeć oddziały Północnej Grupy Wojsk oddziałami polskimi. Ostatecznie jednostki polskie przerwały marsz po kilkunastu kilometrach<ref>Mariusz Lesław Krogulski, ''Okupacja w imię sojuszu'', Warszawa 2000, s. 29.</ref>. W tej sytuacji niedawny więzień polityczny, a teraz dowódca wojsk obrony wewnętrznej gen. [[Wacław Komar]] oraz gen. [[Włodzimierz Muś]], dowódca Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, postawili jednostki KBW w stan pogotowia, zarządzili obsadzenie strategicznych obiektów i patrolowanie ulic. W zakładach pracy zaczęły powstawać grupy samoobrony a KBW wydała im broń, by bronili stolicy przed siłami skierowanymi na stolicę przez gen. [[Zygmunt Huszcza|Zygmunta Huszczę]]{{r|Nehring}}.
W dniu planowanego rozpoczęcia plenum (19 października) rano przyleciała bez zaproszenia radziecka delegacja z [[Nikita Chruszczow|Chruszczowem]] na czele. Prowadzili oni przez cały dzień rozmowy z polskim Biurem Politycznym i Gomułką. Gomułka wspomina:
„Mają do nas pretensje, że komisja Biura Politycznego zaproponowała skład Biura Politycznego bez kilku towarzyszy, którzy są wyrazem sojuszu polsko-radzieckiego, a mianowicie tow. Rokossowskiego, [[Zenon Nowak|Nowaka]], [[Franciszek Mazur|Mazura]], [[Franciszek Jóźwiak|Jóźwiaka]]. Tow. Chruszczow powiedział: „Ten numer wam się nie uda, jesteśmy gotowi do aktywnej interwencji”{{r|Nehring}}. Chruszczow skarżył się, że o sytuacji w Polsce dowiaduje się z [[Głos Ameryki|Głosu Ameryki]].
Ostatecznie zmiany zostały zaakceptowane przez delegację radziecką, w czym pomogło uzyskanie przez Sowietów informacji, że robotnicy warszawscy są mobilizowani przez warszawskiego sekretarza PZPR [[Stefan Staszewski|Stefana Staszewskiego]], aby w razie potrzeby zademonstrować poparcie przyszłego składu Biura Politycznego{{r|Nehring}}. 21 października plenum zadecydowało o przywróceniu do władzy Gomułki i wybrano go na stanowisko [[I sekretarze KC PZPR|I sekretarza]] KC PZPR. Wybór Gomułki oraz zapowiedzi reform zostały entuzjastycznie przyjęte przez wielu obywateli, czego świadectwem był liczny wiec 24 października na [[plac Defilad w Warszawie|placu Defilad]]. Podczas przemówienia na wiecu Gomułka potępił wówczas [[stalinizm]] i zapowiedział reformy mające na celu demokratyzację ustroju. Bezpośrednio po tych wydarzeniach z Polski wyjechał marszałek [[Konstanty Rokossowski]] oraz wielu innych oficerów radzieckich, służących w [[Ludowe Wojsko Polskie|Siłach Zbrojnych PRL]]<ref name="Eisler">{{cytuj książkę |autor=Jerzy Eisler |tytuł=Polskie miesiące, czyli kryzys(y) w PRL |url=http://pamiec.pl/pa/biblioteka-cyfrowa/publikacje/9929,Jerzy-Eisler-Polskie-miesiace-czyli-kryzysy-w-PRL.html |rok=2008 |isbn=9788376290195 |wydanie=EPUB |rozdział=Październik 1956 roku}}</ref>.
Pełne teksty referatu Gomułki oraz przemówień wygłoszonych na VIII Plenum zostały opublikowane w 10 (88) numerze organu KC PZPR – miesięcznika „Nowe drogi”.
W dniach 16–18 listopada 1956 odbyły się w Moskwie rozmowy polsko-radzieckie. Na czele polskiej delegacji stał Władysław Gomułka. Umorzono zadłużenie Polski według stanu z 1 listopada, postanowiono o repatriacji 30 tysięcy Polaków z ZSRR oraz uzgodniono status wojsk radzieckich w Polsce.
W tych samych dniach dużo silniejszy [[Powstanie węgierskie 1956|zryw]] miał miejsce również na [[Węgry|Węgrzech]]. Tam Armia Radziecka początkowo wycofała się, ale już w dniach 4–10 listopada krwawo stłumiła powstanie węgierskie z użyciem broni pancernej.
Był to czas, w którym Polacy liczyli na [[liberalizacja|liberalizację]] skostniałego systemu, zwiększenie wolności obyczajowej, a przede wszystkim na zaniechanie terroru ze strony władz. Gomułka był w stanie zrealizować tylko ostatni z tych postulatów. Po październiku 1956, rozpoczęła się w Polsce [[destalinizacja]]. Odwilż trwała krótko. Pierwszym sygnałem zmiany kursu politycznego była likwidacja w roku 1957 tygodnika „[[Po Prostu (czasopismo)|Po Prostu]]”. W grudniu 1956, po kolejnych demonstracjach w Warszawie, Płocku, Olecku, Bydgoszczy i Szczecinie powołana została nowa formacja milicyjna do zwalczania zamieszek, czyli [[Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej|ZOMO]]<ref name="Eisler" />. Nastąpił okres narastającej stagnacji, trwający aż do przejęcia władzy przez [[Edward Gierek|Edwarda Gierka]] w grudniu 1970 r.
== Postawa środowisk katolickich ==
VIII [[Plenarne posiedzenie Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej|Plenum KC]] otworzyło możliwość aktywizacji grupy katolików niezależnych z „[[Tygodnik Powszechny|Tygodnika Powszechnego]]”, [[Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II|Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego]] oraz frondystów ze [[Stowarzyszenie „Pax”|Stowarzyszenia „Pax”]]. Pisarze i działacze katoliccy wydali oświadczenie, popierające program nowego I sekretarza Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Władysława Gomułki. Odcięli się od antydemokratycznego kursu PAX-u i wyrazili gotowość współuczestniczenia w odnowie życia publicznego w Polsce. Podpisali je: [[Wacław Auleytner]], [[Paweł Czartoryski]], [[Antoni Gołubiew]], [[Stefan Kisielewski]], [[Zygmunt Kubiak]], [[Zofia Lewinówna]], [[Zbigniew Makarczyk]], [[Hanna Malewska]], [[Tadeusz Mazowiecki]], [[Dominik Morawski]], [[Maria Morstin-Górska]], [[Władysław Seńko]], [[Zygmunt Skórzyński]], [[Zofia Starowieyska-Morstinowa]], [[Stanisław Stomma]], [[Stefan Swieżawski]], [[Jerzy Turowicz]], [[Stefan Wilkanowicz]], [[Jacek Woźniakowski]], [[Janusz Zabłocki]], [[Zbigniew Zaborski]], [[Jerzy Zawieyski]]. Po powrocie z więzienia prymas Stefan Wyszyński w zasadzie poparł ich program współuczestniczenia w rządzeniu. Na spotkaniu kierownictwa OKPIK z Gomułką 31 października uzgodniono przywrócenie „Tygodnika Powszechnego” pod dawną redakcją Turowicza, miesięcznika „[[Znak (miesięcznik)|Znak]]”, dopuszczenie pięcioosobowej reprezentacji sejmowej Klubu i powołanie Jerzego Zawieyskiego do [[Rada Państwa (Polska)|Rady Państwa]].
11 listopada 1956 roku w Stowarzyszeniu PAX nastąpił rozłam, opuściła je grupa secesjonistów pod przewodnictwem [[Konstanty Łubieński|Konstantego Łubieńskiego]], [[Jan Frankowski|Jana Frankowskiego]], [[Andrzej Micewski|Andrzeja Micewskiego]] i [[Wojciech Kętrzyński (działacz ChSS)|Wojciecha Kętrzyńskiego]], która utworzyła tygodnik ''[[Za i przeciw]]''<ref>Andrzej Albert ([[Wojciech Roszkowski]]), ''Najnowsza historia Polski 1914-1993'', t. II, Warszawa 1995, s. 350–351, Dziennik Polski, nr 255 (3952), 25 października 1956, s. 5.</ref>.
== Skutki odwilży październikowej ==
* Stalinogród powrócił do dawnej nazwy [[Katowice]]
* Usunięto nazwisko Stalina z oficjalnej nazwy [[Pałac Kultury i Nauki|Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie]].
* Zbudowano w Warszawie w 1957 roku pierwszy i do 1989 roku jeden z niewielu (w 1979 roku w Warszawie na Placu Powstańców Warszawy postawiono Pomnik Powstańców Warszawy) w komunistycznej Polsce pomników ku czci bohaterskiej Armii Krajowej i Powstania Warszawskiego oraz Ludowego Wojska Polskiego zwany [[Pomnik Powstańców Czerniakowa i Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego|pomnikiem Powstańców Czerniakowa i Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego]]. Jeszcze kilka lat wcześniej Armia Krajowa była potępiana przez komunistyczne władze, zwana wrogiem, a wszelkie wzmianki o Powstaniu Warszawskim były cenzurowane. Pierwszy pomnik dotyczący ofiar Powstania Warszawskiego w Polsce wzniesiony w Słupsku w 1945 roku był jedynie symboliczny i ze względów cenzury pozbawiony takich słów jak „Powstanie Warszawskie” i „Armia Krajowa”.
* W 1957 roku w Warszawie zmieniono nazwę Placu Wareckiego (przed wojną Plac Napoleona) na Plac Powstańców Warszawy.
* Zezwolono na wydawanie pierwszych książek o Powstaniu Warszawskim, jak na przykład „Pamiętniki żołnierzy batalionu Zośka” (1957 r.)
* Przejściowo zniesiono wydawanie poufnych opinii personalnych
* Zwolniono z więzienia prymasa [[Stefan Wyszyński|Stefana Wyszyńskiego]] i odnowiono umowę Państwo – Kościół
* Odbyły się procesy niektórych zbrodniarzy z [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego|Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego]] (m.in. [[Anatol Fejgin|A. Fejgina]], [[Józef Różański|J. Różańskiego]], [[Roman Romkowski|R. Romkowskiego]])
* Zlikwidowano sklepy przeznaczone dla elity [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego|ubecko]]-partyjnej, tzw. sklepy ''za żółtymi firankami''
* Zniesiono zakaz posiadania przez obywateli platyny, złota i obcych walut
* Ogłoszono zaprzestanie zagłuszania audycji radiostacji zachodnich w języku polskim
* Odrzucono radzieckie wzorce w [[Związek Harcerstwa Polskiego|Związku Harcerstwa Polskiego]]
* Powołano Radę Ekonomiczną przy Radzie Ministrów
* Wielu profesorów usuniętych w latach stalinowskich wróciło na uczelnie
* Wycofano się z planów kolektywizacji rolnictwa
* Nastąpiło częściowe odejście od stalinowskich metod w rządzeniu krajem
* Sejm uchwalił ustawę o radach robotniczych
* Zrehabilitowano ok. 1500 więźniów politycznych
* Wypuszczono na wolność ok. 35 tysięcy niesłusznie osądzonych osób (w tym wielu weteranów [[Armia Krajowa|AK]])
* Ożywiono partie satelickie
* Do Polski wróciło ok. 29 tysięcy Polaków z [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]
* Nastąpiły zmiany kadrowe w wojsku (pozbyto się 32 oficerów sowieckich)
* Wycofano się z planów budowy nowych kopalń w rejonie jastrzębskim i przerwano dalsze szkolenie inżynierów innych specjalności na [[Wydział Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej|Wydziale Górniczym Politechniki Śląskiej w Gliwicach i AGH-Kraków]]
* Odstąpiono od zasad [[socrealizm]]u w malarstwie i muzyce.
* W kinematografii zezwolono na tworzenie dzieł pozbawionych propagandy komunistycznej, co pozwoliło m.in. na powstanie filmów [[Czarna seria polskiego dokumentu|Czarnej serii polskiego dokumentu]], jak i wyświetlanie w kinach filmów nie związanych z estetyką socrealizmu ([[Polska szkoła filmowa]])
* Przywrócono, na kilka lat, lekcje religii do szkół.
{{Przypisy}}
== Bibliografia ==
* Norman Davies: ''Boże igrzysko'', t. 2, Znak, Kraków 1992, ISBN 83-7006-384-5.
* Zbigniew Rykowski, Wiesław Władyka: ''Kalendarium polskie 1944-1984'', Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987, ISBN 83-203-2362-2.
* „[[Nowe Drogi|Nowe Drogi. Organ teoretyczny i polityczny Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej]]”, nr 10 (88), październik 1956 – VIII plenum KC PZPR, 19-21 X 1956, s. 272
[[Kategoria:Polityka PRL]]
[[Kategoria:Stalinizm w Polsce]]
[[Kategoria:1956 w Polsce]]
[[Kategoria:Władysław Gomułka]]
| |||