Malpelo: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m MalarzBOT: zmiana mapy specjalnej |
+ rozbudowa artykuł na podstawie przypisów w Tydzień Artykułu Kolumbijskiego |
||
Linia 14:
| stopniW = 81 | minutW = 35 | sekundW = 20
| mapa_wyspy =
| galeria_commons = Category:Malpelo Island
| kod mapy = COL
}}
Linia 34:
| commons =
}}
[[Plik:Malpelo nazca booby NOAA.jpg|240px|right|thumb|''[[Sula granti]]'', Melpelo]]
'''Malpelo''' ([[język hiszpański|hiszp.]] ''Isla de Malpelo'') – [[wyspa wulkaniczna]] na [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]], położona ok. 500 km na zachód od północnych wybrzeży [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]], należąca do [[Kolumbia|Kolumbii]].
Na wyspie rezyduje największa na świecie kolonia ptaków z gatunku ''[[Sula granti]]'' licząca ponad 40 tys. osobników. W wodach wokół wyspy zanotowano ogromne grupy [[Głowomłot tropikalny|głowomłotów tropikalnych]] liczące ponad 200 osobników, a także liczące ponad 1000 osobników grupy [[Żarłacz jedwabisty|żarłaczy jedwabistych]], [[Rekin wielorybi|rekinów wielorybich]] czy [[Tuńczyk pospolity|tuńczyków]]. Występuje tu również rzadki [[rekin piaskowy]] ''Odontaspis ferox''.
== Nazwa ==
{{Przypisy}}▼
Pochodzenie nazwy ''Malpelo'' nie jest znane{{r|fundacionmalpelo|unesco2}}. Wyspa pojawiła się na mapie francuskiego kartografa [[Pierre Desceliers|Pierre'a Desceliersa]] (ok.1500–1558) z 1550 roku pod nazwą „Ye mallabry”. Termin „mal ábrigo” (pol. „niechroniony”) w ówczesnej kartografii stosowany był na oznaczenie zatok i wysp{{r|fundacionmalpelo|unesco2}}. Nazwa mogła pochodzić również od [[łacina|łac.]] ''malveolus'' (pol. „niegościnny”){{r|fundacionmalpelo}}. Wyspa jest trudno dostępna, jej wybrzeże to w większości niemal pionowe urwiska o wysokości dochodzącej do 100 metrów{{r|usgs}}.
== Geografia ==
Wyspa położona jest ok. 500 km na zachód Zatoki Buenaventurana [[Ocean Spokojny|Oceanie Spokojnym]]{{r|fundacionmalpelo2|Sesana329|usgs}}.
Ma 1850 [[metr]]ów długości i maksymalnie 600 m szerokości{{r|usgs}}, a jej powierzchnia wynosi 35 hektarów{{r|unesco2}}. Jest wystającym z morza grzbietem górskim o trzech wierzchołkach, z których najwyższy – ''Cerro de la Mona'' – osiąga wysokość 376 m n.p.m.{{r|unesco2}} Podwodny łańcuch górski rozciąga się z północnego wschodu na południowy zachód na długości ponad 277 km (150 mil), a jego szerokość osiąga 50 mil{{r|fundacionmalpelo2|unesco2}}.
Wyspa należy do [[Kolumbia|Kolumbii]] i administracyjnie wchodzi w skład [[Cauca (departament)|departamentu Cauca]].
=== Geologia ===
Malpelo to oceaniczna [[wyspa wulkaniczna]], powstała w okresie [[miocen]]u ok. 17–20 milionów lat temu wskutek interakcji pomiędzy [[Pióropusz płaszcza|pióropuszem płaszcza]] [[Galapagos]] a [[Płyta tektoniczna|płytami]] [[Płyta Nazca|Nazca]] i [[Płyta kokosowa|kokosową]]{{r|fundacionmalpelo}}. Uważana za fragment [[Skorupa ziemska oceaniczna|oceanicznej skorupy ziemskiej]], prawdopodobnie manifestacja [[Plama gorąca|plamy gorąca]]{{r|usgs}}. Wyspa zbudowana jest ze [[skała|skał]] [[bazalt]]owych – [[Dajka|dajek]] pochodzących z [[trzeciorzęd]]u, zastygłej [[Lawa poduszkowa|lawy poduszkowej]] i [[brekcja|brekcji]]{{r|usgs}}. Na wyspie nie ma źródeł wody pitnej{{r|unesco2}}.
=== Klimat ===
Malpelo znajduje się w strefie niskiego ciśnienia atmosferycznego przy [[równik]]u, gdzie zbiegają się [[pasat]]y z północnej i południowej półkuli, tworząc [[Tropikalna strefa konwergencji|tropikalną strefę konwergencji]]{{r|unesco2}}. Klimat charakteryzują zmienne wiatry i wysokie [[Opad atmosferyczny|opady]]{{r|unesco2}}. [[Pora deszczowa]] trwa od maja-czerwca do grudnia{{r|unesco2}}. Średnia temperatura roczna wynosi 27°C{{r|Sesana330}}.
Środowisko wodne determinują [[prądy morskie]] – m.in. ciepłe: [[Prąd Północnorównikowy]], [[Równikowy Prąd Wsteczny]], [[Prąd Południoworównikowy]] i zimne: [[Prąd Peruwiański]], [[Prąd Kalifornijski|Kalifornijski]]{{r|unesco2}}. Region podlega wpływowi [[El Niño]] i [[La Niña]]{{r|unesco2}}. Temperatury wody waha się zazwyczaj pomiędzy 26°C a 28°C, a jej średnie [[zasolenie]] jest wysokie 33–34‰{{r|unesco2}}.
=== Flora i fauna ===
Powierzchnia wyspy pozbawiona jest wegetacji roślinnej, z wyjątkiem [[mchy|mchów]], [[porosty|porostów]], [[glony|alg]] i [[paprocie|paproci]], dla których pożywką jest ptasie [[guano]]{{r|unesco2}}.
Na wyspie zanotowano ponad 50 gatunków ptaków z czego 30 gatunków [[Wędrówki ptaków|migrujących]]{{r|unesco2}}. Rezyduje tu największa na świecie kolonia ptaków z gatunku ''[[Sula granti]]'' licząca ponad 40 tys. osobników{{r|unesco2}}. Ponadto występują tu [[fregaty]]: [[fregata wielka]] i [[Fregata średnia|średnia]], [[petrel galapagoski]] i ''[[Creagrus furcatus]]''{{r|unesco2}}. Na wyspie zanotowano cztery gatunki [[endemit|endemiczne]]: kraba lądowego ''[[Gerarcinus malpilensis]]'', jaszczurki ''[[Anolis agassizi]]'' i ''[[Diploglossus millepunctatus]]'' i [[Gekonowate|gekona]] ''[[Phyllodactylus transversalis]]''{{r|Sesana330}}.
W wodach wokół wyspy występuje wiele [[Gatunek zagrożony|gatunków zagrożonych wyginięciem]]{{r|unesco2}}. Występują tu licznie [[pelagial]]ne [[ryby kostnoszkieletowe]], [[rekin]]y, ssaki morskie i [[żółwie morskie]], m.in. rzadki [[rekin piaskowy]] ''Odontaspis ferox''{{r|unesco2}}. Wokół Malpelo zaobserwowano ogromne grupy [[Głowomłot tropikalny|głowomłotów tropikalnych]] liczące ponad 200 osobników, a także liczące ponad 1000 osobników grupy [[Żarłacz jedwabisty|żarłaczy jedwabistych]], [[Rekin wielorybi|rekinów wielorybich]] czy [[Tuńczyk pospolity|tuńczyków]]{{r|unesco2}}. Występują tu również barakudy ''Sphyraena idiastes'', [[Orleń cętkowany|orlenie cętkowane]], [[Manta (ryba)|manty]], [[Pelamida wschodnia|pelamidy wschodnie]], [[lutjanus|lucjanusy]] i [[Caranx|karanksy]] a także [[endemit|endemiczne gatunki]] [[Rozgwiazdy|rozgwiazd]] ''[[Tamaria stria]]'' i ''[[Narcissia gracilis malpeloensis]]''{{r|unesco2}}.
== Historia ==
W okresie hiszpańskich podbojów kolonialnych wyspa nie była znana Hiszpanom, choć należała do Hiszpanii po podziale strefy wpływów w [[Nowy Świat (geografia)|Nowym Świecie]] pomiędzy Hiszpanią a Portugalią według [[Linia demarkacyjna|linii demarkacyjnej]] wyznaczonej przez [[papież]]a [[Aleksander VI|Aleksandra VI]] w 1493 roku{{r|unesco2}}. Na mocy [[Traktat z Tordesillas|Traktatu z Tordesillas]] z 1494 roku wyspa należała do [[Peru]]{{r|unesco2}}.
W 1810 roku, kiedy Kolumbia uzyskała niepodległość od Hiszpanii, wyspa przeszła w ręce Kolumbii w zgodzie z ''[[Uti possidetis juris]]''{{r|unesco2}}. Wyspa wyznacza granicę morską z [[Kostaryka|Kostaryką]]{{r|Sesana330}}. Przynależność do Kolumbii została potwierdzona w kolejnych traktatach z 1976 i 1984 roku{{r|unesco2}}. W 1986 roku kolumbijski rząd założył na wyspie stację marynarki, gdzie mogło przybywać sześciu żołnierzy, rozszerzając [[Wyłączna strefa ekonomiczna|wyłączną strefę ekonomiczną]] o 450 mil na zachód{{r|unesco2}}.
== Badania i ochrona środowiska ==
Pierwszym naukowcem, który odwiedził wyspę był [[Stany Zjednoczone|amerykański]] zoolog [[Charles Haskins Townsend]] (1859–1944), który przybył tu w marcu 1821 roku na pokładzie statku [[United States Fish Commission]] i zebrał okazy [[ptaki|ptaków]] i [[Gady|gadów]]{{r|fundacionmalpelo}}. Townsend przywiózł m.in. endemiczną jaszczurkę ''[[Anolis agassizi]]'', którą w 1900 roku opisał [[Leonhard Stejneger]] (1851–1943){{r|unesco2}}. W 1893 roku amerykański [[Karcynologia|karcynolog]] [[Walter Faxon]] (1848–1920) opisał kraba lądowego ''Gerarcinus malpilensis''{{r|fundacionmalpelo}}. Podczas wyprawy na wyspy [[Galapagos]] w 1927 roku, amerykański [[Herpetologia|herpetolog]] [[Joseph Richard Slevin]] (1881–1957) zebrał kilka okazów jaszczurek z Malpelo{{r|fundacionmalpelo}}. W 1945 roku powstało pierwsze naukowe opracowanie wyspy autorstwa [[Robert Cushman Murphy|Roberta Cushmana Murphy'ego]] (1887–1973), kolejne opublikował w 1972 roku [[Smithsonian Institution|Instytut Smithsona]]{{r|unesco2}}.
Założony w 1995 roku Rezerwat Przyrody Malpelo ([[język angielski|ang.]] ''Malpelo Fauna and Flora Sanctuary'', Malpelo FFS), po rozszerzeniach w 1996, 2002 i 2005 roku, ma powierzchnię 857,500 h, z czego 99% przypada na wody oceaniczne{{r|Sesana329|unesco2}}.
W 2006 roku wyspa Malpelo z uwagi na unikatowe walory przyrodnicze i naturalne została wpisana na [[Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO|Listę Światowego Dziedzictwa]] [[UNESCO]]{{r|unesco1}}.
* <ref name="fundacionmalpelo">{{Cytuj stronę | url = http://www.fundacionmalpelo.org/index.php/es/el-santuario-menu/historia | tytuł = The sanctuary – History | autor = Malpelo Foundation and Other Marine Ecosystems | język = en | data dostępu = 2017-01-22}}</ref>
* <ref name="fundacionmalpelo2">{{Cytuj stronę | url = http://www.fundacionmalpelo.org/index.php/es/el-santuario-menu/localizacion| tytuł = The Sanctuary – Location| autor = Malpelo Foundation and Other Marine Ecosystems | język = en | data dostępu = 2017-01-22}}</ref>
* <ref name="Sesana329">{{Cytuj książkę | autor = Laura Sesana | tytuł = Colombia Natural Parks | wydawca = Villegas Asociados | data = 2006 | strony = 329 | isbn = 9789588156873 | data dostępu = 2017-01-22 | url = https://books.google.de/books?id=HoDPr04hHCQC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false}}</ref>
* <ref name="Sesana330">{{Cytuj książkę | autor = Laura Sesana | tytuł = Colombia Natural Parks | wydawca = Villegas Asociados | data = 2006 | strony = 330 | isbn = 9789588156873 | data dostępu = 2017-01-22 | url = https://books.google.de/books?id=HoDPr04hHCQC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false}}</ref>
* <ref name="unesco1">{{Cytuj stronę | url = http://whc.unesco.org/en/list/1216 | tytuł = Malpelo Fauna and Flora Sanctuary | autor = UNESCO | język = en | data dostępu = 2017-01-22}}</ref>
* <ref name="unesco2">{{Cytuj stronę | url = http://whc.unesco.org/uploads/nominations/1216.pdf | tytuł = Malpelo Fauna and Flora Sanctuary – nomination file| autor = UNESCO | język = en | data dostępu = 2017-01-22}}</ref>
* <ref name="usgs">{{Cytuj stronę | url = https://coastal.er.usgs.gov/coasts-colombia/pacific/malpelo.html | tytuł = Coasts of Colombia: Pacific Coast: Malpelo Island | autor = U.S. Geological Survey | język = en | data dostępu = 2017-01-22}}</ref>
}}
== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę | url = http://www.parquesnacionales.gov.co/portal/es/ecoturismo/region-pacifico/santuario-de-flora-y-fauna-malpelo/ | tytuł = Santuario de Flora y Fauna Malpelo | autor = Parques Nacionales Naturales de Colombia | praca = parquesnacionales.gov.co | język = es | data dostępu = 2017-01-22}}
[[Kategoria:Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Kolumbii]]
| |||