Miasteczko (urbanizacja): Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Jaćmierz old rathaus.jpg|242px|thumb|Dawny ratusz w [[Jaćmierz]]u]]

[[Plik:Lanckoronaa.jpg|thumb|242px|[[Lanckorona]], wschodnia pierzeja rynku]]

'''Miasteczko''' ([[łacina|łac.]] ''oppidum'', [[język niemiecki|niem.]] ''Städtlein, Städtchen, Markt, Flecken'', [[Jidysz|jid.]] ''[[sztetl]]'') – prawno-administracyjna [[jednostka osadnicza]] o charakterze przejściowym między [[miasto|miastem]] a [[wieś|wsią]], z charakterystycznym handlowo-przemysłowym (dawniej rzemieślniczym) wyodrębnieniem specjalności i analogiczną morfologią oraz infrastrukturą co (małe) miasto.

Termin ten powstał we wszystkich krajach zachodnioeuropejskich w okresie średniowiecza w ramach tworzących się [[prawa miejskie|praw miejskich]] i związanych z nimi [[Przywilej targowy|przywilejami targowymi]] oraz rodzącym się [[popyt]]em i wymianą handlową. Różnica między miastem ([[łacina|łac.]] ''civitas'') a miasteczkiem ([[łacina|łac.]] ''oppidum'') polegała przede wszystkim na tym, że było ono mniejsze niż miasto. Mniejsze miasta ze względu na odległości do dużych centrów miejskich miały istotną funkcję dla zaopatrywania w produkty i usługi najbliższego wiejskiego otoczenia. Sam fakt zamieszkiwania w takich miejscowościach przynosił również jej mieszkańcom zarówno ekonomiczne, jak i osobiste przywileje. Dzięki prawu miejskiemu mogły się tu tworzyć i otwierać [[Cech rzemiosła|cechy]] kowali, tkaczy, szewców, krawców itp. specjalności zaopatrujących lokalne społeczności.

Ten typ osiedla popularny był na [[Węgry|Węgrzech]] od XIV wieku do [[1871]] r. W Polsce [[rozbiory Polski|Polsce porozbiorowej]] takie jednostki osadnicze posiadały własne [[sąd]]ownictwo i [[pieczęć]], z przywilejem na [[targ]]i i własny [[samorząd]], albo i bez przywilejów.

[[Plik:Nowoatniec - mapa katastralna (1852).jpg|thumb|242px|[[mapa ewidencyjna|Mapa katastralna]] miasteczka [[Nowotaniec]] w [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicji]], 1852]]

Po [[I rozbiór Polski|I rozbiorze Polski]], w [[1784]] roku, [[zabór austriacki|władze austriackie]] w ramach reformy administracyjnej państwa przeprowadziły wielką akcję klasyfikacji galicyjskich miejscowości. Zastosowany wówczas podział miał wyłącznie znaczenie statystyczne i nie niósł żadnych reperkusji politycznych. Zdecydowanie ważniejszy był natomiast fakt podziału miejscowości na trzy klasy. Do pierwszej z nich został zaliczony tylko [[Lwów]] (później także [[Kraków]]), do drugiej klasy tylko dawne polskie [[Miasto królewskie|miasta królewskie]] ([[język niemiecki|niem.]] ''Stadt'', [[łacina|łac.]] ''civitas''), do ostatniej klasy przydzielano miasta municypalne (''miasteczko'', [[język niemiecki|niem.]] ''Markt'', [[łacina|łac.]] ''oppidum''). Pozostałe miejscowości zaliczono do wsi. Fakt przydziału miasta do drugiej klasy odbywał się jednak pod warunkiem udowodnienia przez władze miejskie, że miejscowość jest rzeczywiście miastem królewskim. Tak więc w wyniku reformy administracyjnej oraz kolejnych, bardzo częstych zmian<ref name=karpiniec>J. Karpiniec: ''Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka'', w: Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych Tom II (1932, s. 1-371–37), s. 29; 33).</ref> ''miasta prawne'' (czyli [[gmina miejska|gminy miejskie]]) na terenie Galicji należały do trzech kategorii:

Jesienią 1809 r. część obszaru objętego klasyfikacją ([[cyrkuł zamojski]] z [[Galicja Wschodnia|Galicji Wschodniej]]) włączono do [[Księstwo Warszawskie|Księstwa Warszawskiego]]. Na obszarze tym istniało:

* ''7 miasteczek'': [[Jarczów]], [[Komarów-Osada|Komarów]], [[Krasnobród]], [[Kryłów]], [[Łaszczów]], [[Skierbieszów]] i [[Uchanie]].

! style="width:100px" |

! style="width:50px" | 1776

! style="width:50px" | 1780

! style="width:50px" | 1807

! style="width:50px" | 1827

! style="width:50px" | 1837

! style="width:50px" | 1846

! style="width:50px" | 1850/51

! style="width:50px" | 1857

! style="width:50px" | 1869

! style="width:50px" | 1880

[[Plik:Lubča. Любча (XX, I).jpg|thumb|242px|Rynek w [[Lubcz (osiedle typu miejskiego)|Lubczu]] w pocz. XX w.]]

[[Plik:Sidra skwer.jpg|thumb|242px|Skwer (dawny rynek) w [[Sidra|Sidrze]]]]

[[Plik:Suchowola Fragment Rynku01.JPG|thumb|242px|Fragment rynku w [[Suchowola|Suchowoli]]]]

Miasteczka ''nie występowały'' natomiast w ogóle na obszarze byłego [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Kongresowego]], a te, które sklasyfikowano jako miasteczka na terytorium tzw. [[cyrkuł zamojski|cyrkułu zamojskiego]] z [[Galicja Wschodnia|Galicji Wschodniej]] przyłączonego jesienią 1809 do [[Księstwo Warszawskie|Księstwa Warszawskiego]], zostały przemienione w miasta<ref name=karpiniec /> (na obszarze [[Nowa Galicja|Nowej Galicji]], również przyłączonej do Księstwa w 1809, nie było miasteczek, ponieważ obszar ten został zagarnięty przez Austrię dopiero wskutek [[III rozbiór Polski|III rozbioru Polski]] w 1795, a więc po klasyfikacji miejscowości o charakterze miejskim na miasta i miasteczka w 1784, podczas gdy obszar cyrkułu zamojskiego został zagarnięty wskutek [[I rozbiór Polski|I rozbioru]], w 1772). Na terytorium Kongresówki istniały natomiast tzw. ''[[osada|osady miejskie]]''. Była to kategoria osiedli o charakterze miejskim, do której zaliczano miasta pozbawione praw miejskich (przed 1869 – oddolnie, z inicjatywy mieszkańców lub dziedziców, od 1869 – odgórnie, przez zaborcze władze rosyjskie), tzn. te ''„które chociaż nazywały się miastami, jednakże z powodu nieznacznej liczby mieszkańców, małego rozwoju przemysłu i niedostateczności dochodów, w rzeczywistości nie miały znaczenia miast”''<ref>Motywy do Ukazu do rządzącego Senatu z dnia 1 (13) czerwca 1869 roku (Dziennik Praw Nr 235, tom 69 str. 245).</ref><ref>Nietyksza, M., 1986. ''Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865–1914.'' Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.</ref><ref>Kołodziejczyk, R., [1961] 1979. Zamiana miast na osady w Królestwie Polskim. In: K. Kołodziejczyk, ed. Miasta, mieszczaństwo, burżuazja w Polsce w XIX w. Szkice i rozprawy historyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 52–66.</ref>. W praktyce najwięcej osad stanowiły miejscowości, którym odebrano [[prawa miejskie]] w ramach reformy administracyjnej z 1869-70 (336 z 452 istniejących wówczas miast)<ref>Zarówno polska i rosyjska nauka przyznaje niemałą w tym rolę poparciu udzielonemu [[powstanie styczniowe|powstaniu styczniowemu]]. Por. [http://www.law.edu.ru/article/article.asp?articleID=187500 К. Е Ливанцев, Правовой статус городского населения Королевства Польского в XIX в. (до реформы 1866 г.), Правоведение, Министерство высшего и среднего специального образования СССР, Правоведение.N 4, июль-август. -Л.:Изд-во Ленинградского университета, 1979] {{lang|ru}}.</ref>, w zamian obdarzając je czysto honorowym mianem osady, pozwalającym lokalnej społeczności na wyróżnianie się spośród wsi, lecz nie dającym żadnych dodatkowych praw<ref>''Dzieje Końskowoli'' (red.) Ryszard Szczygieł, Końskowolskie Towarzystwo Regionalne, [[Lublin]] [[1988]], s. 97-9897–98.</ref>. W przeciwieństwie do ''miasteczek'', które miały swój własny ustrój miasteczkowy<ref>Nadany przez Generalnego Komisarza Ziem Wschodnich.</ref>, ''[[osada|osady miejskie]]'' były poddane mocy obowiązującej [[ukaz]]u z dnia 19 lutego 1864 o urządzeniu [[gmina wiejska|gmin wiejskich]]<ref>Dziennik Praw z 1864, Nr 187, tom 62.</ref>. Tak więc mimo że zarówno miasteczka, jak i osady miejskie w praktyce stanowiły kategorię osiedli pośrednią między miastem a wsią, według prawa, osady były formalnie wsiami, natomiast miasteczka posiadały odrębny status<ref name=najgrakowski />.

[[Plik:Belostok Oblast 1807-1842.png|thumb|150px|left|Miasta i miasteczka [[obwód białostocki (Rosja)|obwodu białostockiego]]]]

Nieco odrębną strukturę miejską miał obszar [[Gubernia grodzieńska|guberni grodzieńskiej]], który w 1807 roku – jako [[obwód białostocki (Rosja)|obwód białostocki]] – został bezpośrednio wcielony do państwa rosyjskiego w 1842 roku. Do 1875 roku struktura obszaru była podobna do tej w Królestwie Kongresowym. Po wejściu w życie Statutu Miejskiego z 1870 roku (wydanego w 1875) zaistniały dwa rodzaje miejscowości o charakterze miejskim – ''miasta'' i ''miasteczka'', zasadniczo różniące się od siebie pod względem ustroju prawnego. Samorządność miejską ograniczył jeszcze bardziej nowy Statut Miejski z 1892 roku, który do miast zakwalifikował na omawianym obszarze tylko cztery miejscowości ([[Białystok]], [[Bielsk Podlaski|Bielsk]], [[Goniądz]] i [[Sokółka|Sokółkę]])<ref name=najgrakowski />. W wyniku obu statutów miejskich z roli miast do rzędu miasteczek wchodzących w skład gmin (na terenie należącym obecnie do Polski) spadły<ref name=charakter>Szturm de Sztrem, Edward (1925). ''Charakter prawny miast w województwach wschodnich b. dzielnicy rosyjskiej.'' „Kwartalnik Statystyczny”, T.II, 1925, z. 1, s. 217 – 221217–221.</ref><ref>Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Redakcja: B. Chlebowski, J. Krzywicki, F. Sulimierski, W. Walewski; T. I – XV, Warszawa 1880 – 1902.</ref> <small>(symbolem '''ʘ''' oznaczono miasteczka, którym status miasta reaktywowano w 1919 roku<ref>M.P. 1919 nr 220, poz. 0.</ref><ref>M.P. 1919 nr 229, poz. 0.</ref><ref>M.P. 1919 nr 234, poz. 0.</ref><ref>Dz.U.Z.C.Z.W. 1920 nr 2, poz. 20.</ref>)</small>:

Miasteczka, mimo że wchodziły administracyjnie w skład gmin zbiorowych, posiadały jednak pewną odrębność, np. posiadanie organ samorządowych w postaci starosty mieszczańskiego. Na ogół miasteczka zaliczano do miejscowości o charakterze miejskim, orócz tych najmniejszych, które traktowano jako jednostki wiejskie<ref name=najgrakowski>Najgrakowski, M. (2009). ''Miasta Polski do początku XXI wieku. Podstawowe informacje o datach założenia i likwidacji.'' Warszawa: PAN IGiPZ.</ref>.

Na obszarach dawnej [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Kongresówki]] (tzw. województwa centralne, czyli [[Województwo kieleckie (II Rzeczpospolita)|kieleckie]], [[Województwo lubelskie (II Rzeczpospolita)|lubelskie]], [[Województwo łódzkie (II Rzeczpospolita)|łódzkie]] i [[Województwo warszawskie (II Rzeczpospolita)|warszawskie]] oraz zachodnia część [[Województwo białostockie (II Rzeczpospolita)|białostockiego]]) ''nie było miasteczek''. Charakter prawny miejscowości tu położnych został uregulowany dekretem Naczelnika Państwa z 4 lutego 1919 o samorządzie miejskim, za miasta prawne uznający 150 miejscowości (w tym 12 w woj. białostockim)<ref>{{Dziennik Ustaw|1919|13|40}}.</ref>. Dekret ten nie objął początkowo trzech powiatów byłej [[gubernia suwalska|guberni suwalskiej]], które weszły w skład RP ([[powiat augustowski|augustowskiego]], [[powiat sejneński|sejneńskiego]] i [[powiat suwalski|suwalskiego]]) oraz czterech powiatów z byłej [[gubernia siedlecka|guberni siedleckiej]] ([[powiat bialski|bialskiego]], [[powiat konstantynowski|konstantynowskiego]], [[powiat radzyński|radzyńskiego]] i [[powiat włodawski|włodawskiego]]), podlegających do końca 1918 roku pod [[Ober-Ost (obszar)|Ober-Ost]]); nie objął też trzech powiatów byłej [[gubernia grodzieńska|guberni grodzieńskiej]] ([[powiat białostocki|białostockiego]], [[powiat bielski (województwo podlaskie)|bielskiego]] i [[powiat sokólski|sokólskiego]]), które w 1919 roku przyłączono do województwa białostockiego<ref name="skorowidzbiałostocki">Według publikacji: ''Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom V – Województwo Białostockie'', Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.</ref>. Działanie dekretu o samorządzie miejskim na miejscowości w wymienionych powiatch rozciągnięto trzema osobnymi rozporządzeniami: z 25 września 1919<ref>{{Monitor Polski|rok=1919|numer=220|pozycja=0}}</ref>, 13 października 1919<ref>{{Monitor Polski|rok=1919|numer=229|pozycja=0}}</ref> i 22 października 1919<ref>{{Monitor Polski|rok=1919|numer=234|pozycja=0}}</ref> (brak rozporządzenia dotyczącego b. guberni suwalskiej); łącznie za miasta uznano 31 miejscowości. Podczas przeprowadzania spisu ludności w 1921 roku istniało na terenie województw centralnych kilkanaście miejscowości o nieuregulowanym charakterze prawnym. Były to miejscowości, którym samorząd miejski został nadany przez okupanta, a które nie zostały wymienione w dekrecie z 4 lutego 1919. Dla wszystkich (oprócz czterech) sprawa charakteru prawno-administracyjnego została zadecydowana<ref name="skorowidzbiałostocki" />, albo przez skasowanie ustroju miejskiego, albo przez zaliczenie do miast na mocy indywidualnych rozporządzeń wydanych na podstawie ustawy z 20 lutego 1920 roku<ref>{{Dziennik Ustaw|1920|19|91}}.</ref><ref>{{Dziennik Ustaw|1920|19|92}}.</ref>.

[[Plik:Urzad miasta-ustron.jpg|thumb|242px|Ratusz w [[Ustroń|Ustroniu]]]]

Na obszarach dawnego [[zabór pruski|zaboru pruskiego]] (województwa [[Województwo pomorskie (II Rzeczpospolita)|pomorskie]] i [[Województwo poznańskie (II Rzeczpospolita)|poznańskie]]) oraz tzw. ziem niemieckich (główna część województwa [[Województwo śląskie (II Rzeczpospolita)|śląskiego]]) ''miasteczka'' nie istniały; nawet najmniejsze z miejscowości o charakterze małomiasteczkowym (np. [[Kopanica (województwo wielkopolskie)|Kopanica]] z 640 mieszkańcami<ref>[[Drugi Powszechny Spis Ludności]], GUS.</ref>) zaliczano do miast i – przez to – do gmin miejskich<ref name=najgrakowski />. Wszystkie inne miejscowości nieposiadające praw miejskich – w tym [[Miejscowości w Polsce pozbawione praw miejskich|miasta zdegradowane]] – stanowiły jednostkowe gminy wiejskie bądź tzw. [[obszar dworski|obszary dworskie]]<ref name=mielcarek />. Ostatecznie, w związku z wchodzącą w życie w 1933 roku ustawą o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego w Galicji (patrz dalej), na omawianych terenach zniesiono w 1934 roku 19 najmniejszych miast, mających de facto charakter miasteczek<ref>{{Dziennik Ustaw|1934|48|422}}.</ref>.

[[Plik:Dubrovitsja church.jpg|thumb|242px|Kościół katolicki w [[Dąbrowica (miasto)|Dąbrowicy]]]]

[[Plik:Jalowka Cerkiew Dzwonnica i krzyz.jpg|thumb|242px|Centrum [[Jałówka (gmina Michałowo)|Jałówki]]]]

[[Plik:Niemirów plac 10.07.2009 p.jpg|thumb|242px|Dawny rynek w [[Niemirów (województwo podlaskie)|Niemirowie]]]]

Inne zasady określania miejscowości o charakterze miejskim dotyczyły województw utworzonych z zachodnich części tzw. [[Kresy Wschodnie|Kresów Wschodnich]] ([[Województwo nowogródzkie (II Rzeczpospolita)|nowogródzkiego]], [[Województwo poleskie|poleskiego]], [[Województwo wileńskie (II Rzeczpospolita)|wileńskiego]] i [[Województwo wołyńskie (II Rzeczpospolita)|wołyńskiego]] oraz 3 zachodnich powiatów byłej guberni grodzieńskiej, [[powiat białowieski|białowieskiego]], [[Powiat grodzieński (II Rzeczpospolita)|grodzieńskiego]] i [[powiat wołkowyski|wołkowyskiego]], przyłączonych do [[Województwo białostockie (II Rzeczpospolita)|woj. białostockiego]] w 1921 roku na mocy [[traktat ryski (1921)|traktatu ryskiego]]<ref name=ryski>{{Dziennik Ustaw|1921|16|93}}.</ref>). Na obszarach tych pozornie utrzymany podział na miasta i miasteczka oparł się na zupełnie innych podstawach niż te, które obowiązywały pod prawem zaborczym, przez co miastami prawnymi mogły zostać dotychczasowe ''miasteczka'', a miasteczkami prawnymi dawne miasta<ref name=charakter />:

* Rozporządzeniem z 27 czerwca 1919 ''tymczasową'' ustawę miejską rozciągnięto na 17 głównych miejscowości na zajętym przez wojska polskie terytorium: [[Brześć|Brześć Litewski]], [[Druskieniki]], [[Kobryń]], [[Kowel]], [[Lida|Lidę]], [[Łuck]], [[Nowa Wilejka|Nowo-Wilejkę]], [[Nowogródek]], [[Oszmiana|Oszmianę]], [[Pińsk]], [[Prużana|Prużanę]], [[Słonim]], [[Święciany]], [[Troki]], [[Wilno]], [[Włodzimierz Wołyński|Włodzimierz]] i [[Wołkowysk]]<ref>Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 27 czerwca 1919, Nr 7, poz. 46.</ref>, w tym dwie nieliczące 2.000 2000&nbsp;mieszkańców (Troki – 1.8861886 i Druskieniki – 989). Tymczasową ustawę miejską zastąpiono nową, ''definitywną'', ustawą miejską z 14 sierpnia 1919; objęła one te same 17 miast, ponadto [[Grodno]] i [[Łuniniec]] (razem 19 miast);

* Rozporządzeniami z 29 sierpnia 1919<ref>Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 29 sierpnia 1919, Nr 15, poz. 124.</ref> i 12 września 1919<ref>Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 12 września 1919, Nr 19, poz. 176.</ref> tymczasową ustawę miejską rozciągnięto na 10 miejscowości [[Okręg miński (ZCZW)|okręgu mińskiego]], z których tylko trzy ([[Baranowicze]], [[Dokszyce]] i [[Nieśwież]]) pozostały w Polsce, a pozostałe siedem ([[Bobrujsk]], [[Borysów (miasto)|Borysów]], [[Hłusk]], [[Czerwień (Białoruś)|Ihumeń]], [[Mińsk]], [[Słuck]] i [[Uzda (miasto)|Uzda]]) odpadły w 1920 do [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]];

* Rozporządzeniem z 7 stycznia 1920<ref>Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 7 stycznia 1920, Nr 2, poz. 20.</ref> ''definitywną'' ustawą miejską objęto „tymczasowo miejskie” Baranowicze, Ihumeń i Mińsk, ponadto – po raz pierwszy – [[Krynki]], [[Raków (obwód miński)|Raków]] i [[Nowe Święciany]], a także, odłączone nieco później do ZSRR, [[Dzierżyńsk (Białoruś)|Kojdanów]] i [[Kopyl]];

* Indywidualnym rozporządzeniem ''tymczasową'' ustawę miejską rozciągnięto także na [[Łohiszyn]] (10 marca 1920<ref>Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 10 marca 1920, Nr 23, poz. 563.</ref>), ostatecznie zniesioną w związku z korektami w 1934 roku<ref>Dz. U. z 1934 r. Nr 7, poz. 49.</ref>;

* Ponadto ''Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich'' (1919) zalicza do miast ''według stanu faktycznego'' także [[Mozyrz]] w [[powiat mozyrski|powiecie mozyrskim]] (6796 mieszk.), [[Stokliszki]] w [[powiat trocki|powiecie trockim]] (1637 mieszk.) i [[Soleczniki]] w [[powiat wilejski|powiecie wilejskim]] (4516 mieszk.)<ref name=zczw>Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich z mapą, Eugenjusz Romer, Lwów-Warszawa, 1919.</ref>. Wszystkie odłączono od ZCZW w 1920 roku (Mozyrz do [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjskiej FSRR]], Stokliszki do [[Republika Litewska (1918–1940)|Litwy Kowieńskiej]] a Soleczniki do [[Litwa Środkowa|Litwy Środkowej]], po czym te ostatnie powróciły do Polski w 1922 i odtąd nie były już zaliczane do miast).

* Za '''miasta''' uznano wszelkie miejscowości, które za czasów rosyjskich posiadały ustrój miejski, o ile liczą '''więcej niż 4.000 4000&nbsp;mieszkańców'''. Miasta tworzą oddzielne [[gmina miejska|gminy miejskie]] i rządzą się ustawą o samorządzie miejskim

** w myśl prawa tego za miasta ''sensu stricto'' uznano 14 miejscowości (w nawiasach liczba mieszkańców)<ref name=charakter />: [[Beresteczko]] (5633), [[Dawidgródek]] (9851) [[Dubno (miasto)|Dubno]] (9146), [[Dzisna (miasto)|Dzisnę]] (4413), [[Głębokie (miasto)|Głębokie]] (4514), [[Horochów]] (4421), [[Korzec (miasto)|Korzec]] (4946), [[Krzemieniec (miasto)|Krzemieniec]] (16.068) [[Ołyka]] (4333), [[Ostróg (miasto)|Ostróg]] (12. 975), [[Radziwiłłów (miasto)|Radziwiłłów]] (4240), [[Równe]] (30.482), [[Sarny]] (5931) i [[Zdołbunów]] (7.2797279)

* Za '''miasteczka''' uznano wszelkie miejscowości o charakterze miasteczkowym z liczbą mieszkańców '''od 2.0002000 do 4.000 4000&nbsp;mieszkańców'''. Miasteczka tworzą oddzielne [[gmina miejska|gminy miejskie]] i otrzymują miasteczkową ustawę samorządową

* Wszelkie inne miejscowości, to jest miejscowości '''poniżej 2.000 2000&nbsp;mieszkańców''' (łącznie z dawnymi statutowymi miastami i miasteczkami), o ile nie rozciągnięto na nie specjalnych rozporządzeń (patrz wyżej) zostają włączone do [[gmina wiejska|gmin wiejskich]]: W myśl prawa tego dotychczasowy status miasteczek utraciły:

* przez krótki czas licząca ok. 1500 mieszkańców [[Orla (województwo podlaskie)|Orla]], której jednak ustrój miejski zniesono 27 października 1919<ref>M.P. 1919 nr 234, poz. 0.</ref>;

* [[Podbrodzie]] (1435 mieszkańców), które przestano zaliczać do miast po 1924<ref>GUS RP: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 4 (1924/1926).</ref>, a od 1927 ponownie pojawiało się jako miasto<ref>GUS RP: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 5 (1927).</ref>;

* [[Rokitno (osiedle typu miejskiego)|Rokitno]] (1491 mieszkańców), ''„miejscowość, w której ustrój miejski winien być zniesiony”'', co do 1924 roku nastąpiło<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VIII – Województwo Poleskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.</ref>, i której ''formalnie'' przyznano status miasta dopiero 15 kwietnia 1927<ref>{{Dziennik Ustaw|1927|36|320}}.</ref>;

* [[Łokacze]] (1794 mieszkańców), którym ustrój miejski zniesiono przed 1925<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom IX – Województwo Wołyńskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923.</ref>.

Ponieważ [[Główny Urząd Statystyczny]] opierał oficjalne wykazy miast nie na stanie faktycznym, lecz na obowiązujących przepisach prawno-administracyjnych, powyższe miejscowości były traktowane jako miasta aż do 1926 roku<ref>GUS RP: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 4 (1924/1926).</ref>, a począwszy od 1927 roku, traktowane były już jako części składowe gmin wiejskich<ref>GUS RP: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 5 (1927).</ref>, tak więc wreszcie odzwierciedlając stan faktyczny. Z powyżej wymienionych miasteczek, których stan prawny nie był zgodny z faktycznym, jedynie [[Wołożyn]]owi (w 1929<ref>Dz. U. z 1929 r. Nr 33, poz. 309.</ref>) i [[Lachowicze|Lachowiczom]] (w 1931<ref>Dz.U. 1931 nr 56, poz. 448.</ref>), nadano później formalny ustrój miejski na mocy indywidualnych rozporządzeń. Dotyczyło to także [[Stołpce|Stołpiec]] (w 1926 roku<ref>Dz.U. 1926 nr 16, poz. 92.</ref>) i [[Rokitno (osiedle typu miejskiego)|Rokitna]] (w 1927 roku<ref>Dz. U. z 1927 r. Nr 36, poz. 320.</ref>), którym ustrój miejski został po pewnym czasie zniesiony. W 1929 roku status miasta otrzymało też miasteczko [[Mołodeczno]]<ref>Dz.U. 1929 nr 33, poz. 308.</ref>.

Odwrotnie, status miejski odebrano miasteczkom [[Horodno]] (w 1927<ref>Dz. U. z 1927 r. Nr 38, poz. 338.</ref>) i [[Szereszów]] (w 1934<ref>Dz. U. z 1934 r. Nr 26, poz. 202.</ref>), a w 1934 także miastom [[Boćki]], [[Mielnik (województwo podlaskie)|Mielnik]], [[Narew (województwo podlaskie)|Narew]], [[Nowy Dwór (powiat sokólski)|Nowy Dwór]] i [[Odelsk]]<ref>Dz.U. 1934 nr 48, poz. 420.</ref>.

Określenie ''miasto'' na terenie [[Galicja (Europa Środkowa)|Galicji]] (województwa [[województwo krakowskie (II Rzeczpospolita)|krakowskie]], [[województwo lwowskie|lwowskie]], [[województwo stanisławowskie|stanisławowskie]] i [[województwo tarnopolskie|tarnopolskie]]) nie było jednoznaczne. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie, że „miasto administracyjne” faktycznie posiadało [[prawa miejskie]]. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie ''prawa miasteczka'' a niektóre miasta były wręcz [[wieś|wsiami]]<ref name=skorowidz>Według publikacji: ''Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XV – Województwo Tarnopolskie'', Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923.</ref>. Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz ''Miasto'' – pisany wielką literą – mimo braku praw miejskich (np. [[Pruchnik|Pruchnik Miasto]], [[Waręż|Waręż Miasto]], [[Tartaków|Tartaków Miasto]]). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) w celu odróżnienia jej od innej, topograficznie wiejskiej, miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Pruchnik-Wieś, Waręż-Wieś, Tartaków-Wieś)<ref name=skorowidzlwowski>Według publikacji: ''Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XIII – Województwo Lwowskie'', Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.</ref><ref name=grossman>Grossman, Henryk (1925). Struktura społeczna i gospodarcza Ks. Warszawskiego na podstawie spisów 1809-1810 roku. „Kwartalnik Statystyczny”, T.II, 1925, z. 1, s. 1-1081–108.</ref>.

[[Plik:Ua butschatsch rathaus.jpg|thumb|242px|Ratusz w [[Buczacz]]u]]

[[Plik:Ciężkowice - Market Square.jpg|thumb|242px|Zachodnia ściana rynku w [[Ciężkowice|Ciężkowicach]]]]

[[Plik:Ulanów - budynek Urzędu Miasta 1.jpg|thumb|242px|Urząd Miasta w [[Ulanów|Ulanowie]]]]

[[Plik:Rybotycze1.jpg|thumb|242px|Ulica przyrynkowa w [[Rybotycze|Rybotyczach]]]]

[[13 lipca]] [[1933]] roku weszła w życie ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, stanowiąca ''znoszenie miast o liczbie mieszkańców niższej niż 3000'' w drodze rozporządzeń Rady Ministrów, a większych miast w drodze ustawodawczej<ref>Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorjalnego ({{Dziennik Ustaw|1933|35|294}}, Art. 33).</ref>. Ustawa z 3 lipca 1896 roku przestała obowiązywać w ciągu roku od wejścia w życie ustawy (czyli do lipca 1934), przez co '''40 miast''' i '''66 miasteczek''' (w rozumieniu reformy z 1784) rządzących się ustawą z 1896 roku i liczących w chwili reformy powyżej 3000 mieszkańców zostało podniesionych '''automatycznie''' do rangi miast objętych ustawą z 1889 roku<ref name=mielcarek>{{cytuj książkę|nazwisko=Mielcarek |imię=Adam Janusz|tytuł=Podziały terytorialno – -administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej|wydawca=Wydawnictwo Neriton|miejsce=Warszawa|data=2008}}</ref>:

* '''66 gmin miejskich na prawach miasteczek''' podniesione do rzędu miast: [[Andrychów]], [[Barysz]], [[Błażowa]], [[Bohorodczany]], [[Bołszowce]], [[Borszczów]], [[Brzesko]], [[Buczacz]], [[Budzanów]], [[Bursztyn (miasto)|Bursztyn]], [[Chodorów]], [[Chrzanów]], [[Chyrów]], [[Dąbrowa Tarnowska|Dąbrowa]], [[Delatyn]], [[Gliniany (Ukraina)|Gliniany]], [[Grzymałów (Ukraina)|Grzymałów]], [[Horodenka]], [[Kałusz]], [[Kolbuszowa]], [[Kopyczyńce]], [[Kosów (miasto na Ukrainie)|Kosów Huculski]], [[Kozowa]], [[Kulików (rejon żółkiewski)|Kulików]], [[Leżajsk]], [[Łańcut]], [[Łopatyn]], [[Maków Podhalański]], [[Mielec]], [[Mikołajów (rejon mikołajowski)|Mikołajów]], [[Monasterzyska]], [[Mosty Wielkie]], [[Nadwórna]], [[Niemirów (obwód lwowski)|Niemirów Lwowski]], [[Niepołomice]], [[Ottynia]] (gmina miejska od 1 kwietnia 1928<ref name=autonazwa1>{{Dziennik Ustaw|1928|17|138}}.</ref>), [[Peczeniżyn]], [[Piwniczna-Zdrój|Piwniczna]], [[Podhajce]], [[Podwołoczyska]], [[Przemyślany]], [[Radziechów (miasto)|Radziechów]], [[Rawa Ruska]], [[Rozdół]], [[Rozwadów (Stalowa Wola)|Rozwadów]], [[Rożniatów (miasto)|Rożniatów]], [[Rudki (Ukraina)|Rudki]], [[Rudnik nad Sanem|Rudnik]], [[Sasów]], [[Skała Podolska|Skała]], [[Skałat]], [[Skole]], [[Sokołów Małopolski|Sokołów]], [[Stary Sącz]], [[Strzyżów]], [[Sucha Beskidzka|Sucha]], [[Tarnobrzeg]], [[Tłumacz (miasto)|Tłumacz]], [[Trzebinia]] (gmina miejska od 27 kwietnia 1931<ref>{{Dziennik Ustaw|1931|39|304}}.</ref>), [[Turka (miasto)|Turka]], [[Tyczyn]], [[Uhnów]], [[Ustrzyki Dolne]], [[Zabłotów]], [[Załoźce]], [[Zborów]] i [[Żurawno|Żórawno]]<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XIII – Województwo Lwowskie'', Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.</ref><ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XII – Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925.</ref><ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XIV – Województwo Stanisławowskie'', Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.</ref><ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XV – Województwo Tarnopolskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923.</ref><ref name=mielcarek /><ref>{{Dziennik Ustaw|1933|35|294}}.</ref><ref name=karpiniec /><ref name="tysiąclecie">''Miasta polskie w Tysiącleciu'', przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, [[Wrocław]]–[[Warszawa]]–[[Kraków]], [[1965]]-[[1967]]1965–1967.</ref><ref name=geokraj>''Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski'', Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, wydanie czwarte, uzupełnione ({{ISBN|83-01-12677-9}}).</ref><ref name=gawryszewski>{{cytuj książkę | imięnazwisko = AndrzejGawryszewski | nazwiskoimię = Gawryszewski |Andrzej | tytuł = Ludność Polski w XX wieku (rozdział II – Terytorium i podział administracyjny) | wydawca = Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania | miejsce = | rok = 2005 |}}</ref><ref>Zmiany administracyjne miast i osiedli, Warszawa, 1964.</ref>

Według założeń reformy, 31 gmin miejskich będących miastami/miasteczkami rządzącymi się ustawą z 1896 roku i liczących w 1933 roku mniej niż 3000 mieszkańców, a także 8 (9<ref name=jaworzno>W {{Dziennik Ustaw|1933|81|596}} [[Jaworzno]] traktowane jest jako wieś (gmina), natomiast Skorowidz Miejscowości woj. krakowskiego z 1921 traktuje je jako miasteczko podlegające ustawie z 1896 roku, a serwis internetowy Miasta Jaworzno wspomina o statusie miasta obowiązującym od 21 września 1901 ([http://web.archive.org/web/20110712064456/http://www.jaworzno.pl/nasze-miasto/historia/historia-miasta.pdf str. 9]).</ref>) gmin miejskich będących wsiami (niezależnie od liczby ludności) zostałyby według nowego prawa przekształcone w gminy wiejskie. Jednakże '''indywidualnymi rozporządzeniami''' za miasta uznano wszystkie wsie stanowiące gminy miejskie ([[Borysław]]<ref>{{Dziennik Ustaw|1933|62|467}}.</ref>, [[Nisko]]<ref>{{Dziennik Ustaw|1933|81|594}}.</ref>, [[Winniki (miasto)|Winniki]]<ref>{{Dziennik Ustaw|1933|81|595}}.</ref> [[Jaworzno]]<ref name=jaworzno /><ref>{{Dziennik Ustaw|1933|81|596}}.</ref>, [[Krynica-Zdrój|Krynica]], [[Krzeszowice]], [[Szczakowa]] i [[Zakopane]]<ref>{{Dziennik Ustaw|1933|81|596}}.</ref>), a także '''2 najmniejsze gminy miejskie na prawach miast''' (zmiana ustawy z 1896 na 1889) i '''20 najmniejszych gmin miejskich na prawach miasteczek''':

* w woj. lwowskim (''11 miasteczek''): [[Baranów Sandomierski|Baranów]], [[Cieszanów]], [[Dukla]], [[Głogów Małopolski|Głogów]], [[Iwano-Frankowe|Janów]], [[Jaryczów Nowy]], [[Kańczuga]], [[Krakowiec]], [[Radymno]], [[Szczerzec]]<ref>{{Dziennik Ustaw|1934|28|232}}.</ref> i [[Sieniawa]]<ref>{{Dziennik Ustaw|1934|45|395}}.</ref>;

* w woj. tarnopolskim (''1 miasto''): [[Husiatyn]]<ref>{{Dziennik Ustaw|1934|25|187}}.</ref>

Ponadto '''3 gminy wiejskie na prawach miasteczek''' podniesiono zarówno do rzędu miast, jak i gmin miejskich: [[Chorostków]]<ref>{{Dziennik Ustaw|1934|14|116}}.</ref>, [[Mielnica Podolska|Mielnica]] i [[Tłuste (rejon zaleszczycki)|Tłuste]]<ref>{{Dziennik Ustaw|1934|25|186}}).</ref>.

Tym samym, '''11 miasteczek''' (a także wieś [[Czarny Dunajec]]) stanowiących dotychczas odrębne '''[[gmina miejska|gminy miejskie]]''' utraciło ''automatycznie'' status miast<ref>Na podstawie Skorowidzów miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: Tom XII – Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Tom XIII – Województwo Lwowskie, Tom XIV – Województwo Stanisławowskie, Tom XV – Województwo Tarnopolskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923-1925).</ref>:

Ponadto w związku z omawianą reformą status miast (w sensie historycznym) automatycznie utraciło także '''14 [[gmina wiejska|gmin wiejskich]]''', które niejednak '''posiadały [[prawa miejskie]]'''. Mimo nikłych rozmiarów i morfologicznych podobieństw ''nie były'' one miasteczkami, lecz ''miastami'' z punktu widzeniu historii, chociaż nie pełniły one już miejskich funkcji administracyjnych. Przez to utrata praw miejskich była dla nich zmianą głównie prestiżową, nie formalną. Były to<ref>Na podstawie Skorowidzów miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: Tom XII – Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Tom XIII – Województwo Lwowskie, Tom XIV – Województwo Stanisławowskie, Tom XV – Województwo Tarnopolskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923-1925).</ref>:

* w woj. tarnopolskim (''1 miasto''): [[Jezierzany (rejon borszczowski)|Jezierzany]] <small>(do tej grupy miast należała również [[Mielnica Podolska]], której jednak formalnie nadano status gminy miejskiej z dniem 1 kwietnia 1934<ref>{{Dziennik Ustaw|1934|25|186}}.</ref>)</small>

[[Plik:Miasteczko Galicyjskie - Nowy Sącz.JPG|thumb|242px|Rekonstrukcja miasteczka galicyjskiego w [[Sądecki Park Etnograficzny|Sądeckim Parku Etnograficznym]]]]

[[Plik:00168 Die Westfassade des galizischen Marktplatzes im Freilichtmuseum in Sanok, 2011.jpg|thumb|242px|Rekonstrukcja [[Galicyjski Rynek (sektor miejski w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku)|rynku galicyjskiego]] w [[Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku|Muzeum Budownictwa Ludowego]] w [[Sanok]]u]]

W Czechach status miasteczka ([[:cs:městys|městys]]) ma 211 miejscowości<ref>{{cytuj stronę| url = http://zpravy.idnes.cz/titul-mestys-ziskalo-zpet-211-obci-vyhody-nemaji-jen-plati-za-zmenu-1cz-/domaci.aspx?c=A110802_161940_domaci_jj| tytuł = Titul městys získalo zpět 211 obcí| data dostępuautor = 2 sierpnia 2011| autorjęzyk = cs | językdata dostępu = cs2 sierpnia 2011}}</ref>.

W [[1989]] w ramach reformy administracyjnej zlikwidowano na Litwie [[osiedle typu miejskiego|osiedla typu miejskiego]]. W ich miejsce powstały m.in. miasta i miasteczka. Osiedli typu miejskiego było na Litwie 22, z czego 13 obecnie jest miastami, 3 straciły status miasta w latach 2001-20032001–2003, 6 uzyskało status miasteczka w latach 90. XX wieku.

W [[2008]] roku na Litwie wymienianych jest 244 miasteczek, od spisu demograficznego w [[2001]] przybyły 3.

[[Kategoria:GeografiaSocjologia historycznamiasta| Polski]]